صنعا
 نمایی از شهر صنعا | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | پایتخت یمن و مرکز زیدیه |
| کشور | یمن |
| مساحت | ۳۹۰ کلیومتر مربع |
| جمعیت کل | ۲٬۸۲۴٬۰۰۰ نفر |
| زبان | عربی |
| نژاد | سامی |
| ادیان | اسلام، مسیحیت |
| مذهب | زیدیه |
| اطلاعات تاریخی | |
| سال تأسیس | ۵ قرن پیش از میلاد مسیح(ع) |
| پیشینه اسلام | سال ۸ هجری قمری با فتح مکه توسط مسلمانان |
| پیشینه تشیع | صدر اسلام |
صَنْعا، پایتخت یمن، با تاریخی بیش از ۲۵۰۰ سال، از مراکز مهم تشیع و یکی از قدیمیترین شهرهای مسکونی جهان به شمار میرود. این شهر که با معماری منحصر به فردش شناخته میشود، در دورههای مختلف، مرکز سیاسی و فرهنگی حکومت صُلَیْحیان (اسماعیلی) و امامان زیدی بوده است. صنعا، از کانونهای اصلی فعالیت زیدیه از قرن سوم تا قرن چهاردهم قمری بوده است. در قرن پانزدهم قمری، جنبش انصارالله (حوثیها)، که ریشه در تشیع زیدی دارد، کنترل صنعا را از ۲۰۱۴م به دست گرفت و نقش آن را در تحولات یمن پررنگ کرد.
صنعا در روایات شیعه جایگاه ویژهای دارد، از جمله در بشارتهای پیامبر(ص) درباره فتح یمن و روایات مربوط به قیام یمانی بهعنوان یکی از نشانههای ظهور. همچنین، این شهر میزبان علمای برجسته زیدی مانند ابنمرتضی و مرتضی المحطوری بوده و آثار مهمی مانند «الازهار» (در فقه زیدی) در آن نگاشته شده است.
از نهادهای مهم شیعی در صنعا میتوان به مسجد جامع صنعا (با گنجینه نسَخ خطی زیدی)، مرکز بدر (فعال در آموزش زیدیه) و مؤسسة امام زید بن علی الثقافیه اشاره کرد که در ترویج معارف زیدی و تقریب مذاهب فعالیت میکنند. در قرن پانزدهم قمری صنعا با وجود درگیری و جنگ با عربستان و اسرائیل، همچنان بهعنوان نماد هویت زیدی و مرکز مبارزات سیاسی-مذهبی در یمن باقی مانده است.
معرفی
صَنعا پایتخت یمن و یکی از قدیمیترین شهرهای مسکونی جهان است که تاریخ آن به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش بازمیگردد.[۱] به گفتۀ پژوهشگران، صنعا از قرون اولیۀ اسلام نقشی محوری در تاریخ و فرهنگ تشیع زیدی ایفا کرده است.[۲] به گفتهٔ ابنخلدون (۷۳۲-۸۰۸ق) گرچه صعده در طول حکومت پرفراز و نشیب زیدیه، مرکز اصلی حکومت آنان بود؛[۳] اما در زمان اوج قدرت زیدیه شهرهایی نظیر عدَن و صنعا نیز جزو محدودۀ اصلی قلمرو امامان زیدی به شمار میرفتند.[۴] براساس گزارشها، فعالیتهای مذهبی و فرهنگی زیدی در قرن ۱۴ش در این شهر ادامه دارد؛ بهعنوان مثال، مراسماتی نظیر جشن میلاد پیامبر(ص) و عید غدیر در این قرن، با تجمعهای عظیم در صنعا و دیگر شهرهای یمن برگزار شدهاند که نشاندهنده پویایی و حضور مذهبی زیدیه در این شهر است.[۵]
همچنین شیعیان امامی در دو شهر عدن و صنعاء و برخی از نقاط دیگر یمن به صورت پراکنده زندگی میکنند[۶] و فعالیت آنان نیز زیر نظر سازمانی به نام رابطة الشیعة الجعفریة فی الیمن قرار دارد. جمعیت شیعیان اثناعشری یمن ۲ تا ۸ درصد تخمین زده شده است.[۷] همچنین تخمین زده میشود حدود پانزده هزار نفر از اسماعیلیان در یمن زندگی میکنند که عمدتاً در صنعا و مناطق دیگری مانند حَراز و اِب ساکن هستند.[۸] مدرسة البُهریه[۹] و مقر الفیض الحاتمی (در منطقه أزال صنعا) از کانونهای تجمع پیروان اسماعیلیه است.[۱۰]
صنعا در روایات شیعه
در برخی از احادیث نبوی به شهر صنعا اشاره شده است. برای مثال در سال پنجم هجری قمری در روایتی دربارۀ جنگ خندق نقل شده است که پیامبر(ص) فرمودند که در هنگام حفر خندق، قصرها و سرزمینهای یمن و صنعا را مشاهده کردند و جبرئیل به ایشان بشارت داد که امت اسلامی بر آنها پیروز خواهند شد.[۱۱] همچنین در روایتی دیگر پیامبر(ص) به اصحاب خود بشارت میدهد که گسترۀ اسلام در شبهجزیرۀ عربستان از صنعا در جنوب تا بیابانهای حَضرَموت (در مرکز عربستان کنونی) گسترده خواهد شد.[۱۲]
علاوه بر بشارتهای نبوی، روایات مربوط به قیام یمانی، به عنوان یکی از نشانههای قطعی ظهور امام مهدی(عج)، نیز به یمن اشاره دارند.[۱۳] در روایات مربوط به قیام یمانی، به شهرهای صَنعا، عَدَن، کِنده و منطقه اَبین اشاره شده است.[۱۴] برخی معتقدند روایات مربوط به صنعا، مستفیض است و از طریق شیعه و اهلسنت نقل شده است.[۱۵] همچنین از جمله حوادث قبل از خروج سفیانی، قیام و خروج شخصی مشهور به «کاسِر العَین» در شهر صنعا است.[۱۶] علی کورانی، پژوهشگر و نویسنده لبنانی، معتقد است کاسر العین نشانهای قبل از سفیانی است که در صنعا قیام میکند اما موفق نمیشود و پس از آن یمانی ظهور میکند؛ اما برخی دیگر از محققین بر این باورند که کاسر العین نه مرتبط با یمانی است و نه سفیانی، بلکه تنها حادثهای پیش از سفیانی است و هیچ شاهد حدیثی بر ارتباط آنها وجود ندارد.[۱۷]
تاریخچه تشیع در صنعا
به گفتۀ پژوهشگران، شهر صنعا که در ابتدا قلعهای در قلمرو هَمْدانیان بود، اولین بار در متون قرن پنجم پیش از میلاد ذکر شده است.[۱۸] طبق این منابع ایرانیان در سال ۵۷۵م صنعا را فتح کردند و تا سال ۶۲۸م که یمن اسلام را پذیرفت، بر این شهر حکومت کردند.[۱۹] پس از اسلام و در سال ۱۰ق تمامی افراد قبیله هَمْدان، به وسیله امام علی(ع) به اسلام گرویدند.[۲۰] با ظهور عباسیان و در سال ۱۲۹ق شیعیان یمن به رهبری ابوحمزه و عبدالله بن یحیی (ملقب به طالب الحق) از عباسیان حمایت کردند و «صنعا» را تصرف کردند؛ اما در پی لشکرکشی به مدینه از سپاه اموی شکست خوردند و در پی آن صنعا را نیز به امویان واگذار کردند.[۲۱]
پایتختِ شیعیان صُلَیحی و زیدی
طبق گزارشهای تاریخی، امامت زیدیه در سال ۲۸۴ق توسط امام الهادی الی الحق یحیی بن الحسین (۲۴۵-۲۹۸ق) در شهر صعده یمن تأسیس شد،[۲۲] اما صنعا بهتدریج به مهمترین مراکز سیاسی و فکری زیدیه تبدیل شد.[۲۳] این دولت اولیه زیدی در ۲۹۸ق در جریان درگیری با اسماعیلیان و قبایل مخالف فروپاشید.[۲۴] علی بن محمد صلیحی (از شیعیان اسماعیلی یمن) در سال ۴۳۹ق حکومت صلیحیان را تأسیس کرد[۲۵] و از سوی مُستنصر بالله، خلیفه فاطمی مصر، مورد تأیید قرار گرفت.[۲۶] او سرانجام در سال ۴۵۵ق سراسر یمن را تحت فرمان خود درآورد[۲۷] و صنعا را پایتخت خود اعلام کرد.[۲۸] حکومت صلیحیان در سال ۵۳۲ق فروپاشید؛[۲۹] اما مورخان معتقدند که امامت زیدی با وقفههای مکرر، به عنوان یک نیروی سیاسی و مذهبی مهم از قرن نهم میلادی تا ۱۹۶۲م پابرجا ماند. به گفتهٔ این محققان، زیدیان عمدتاً در ارتفاعات شمالی و در مناطق اطراف صنعا، منطقهای که مجموعاً به یمنِ عُلیا معروف است، ساکن بودند.[۳۰]
پایتختِ پادشاهی متوکلی یمن
مورخان یمن براین باورند که حضور عثمانیان در یمن حدود سال ۹۴۵ق/۱۵۳۸م آغاز شد و صنعا را در سال ۹۵۴ق/۱۵۴۷م فتح کردند؛ اما زیدیان در سال ۱۰۳۲ق/۱۶۲۳م صنعا را بازپس گرفتند.[۳۱] ترکان عثمانی برای دومین بار در سال ۱۲۸۹ق//۱۸۷۲م صنعا را اشغال کردند.[۳۲] در سال ۱۸۹۱م محمد حمیدالدین به امامت یمن رسید و علیه عثمانیها موضع گرفت.[۳۳] پسرش یحیی حمیدالدین(۱۸۶۹–۱۹۴۸م) در سال ۱۹۰۴م جانشین او شد و با عثمانیها و انگلیسیها مخالفت کرد.[۳۴] یحیی در جنگ جهانی اول از عثمانی حمایت کرد و پس از جنگ به مناطق ساحلی یمن دست یافت، اما با مخالفان داخلی و خارجی روبهرو شد و در سال ۱۹۳۸م مخالفانش حکومت امامتی جدید تحت رهبری سید عبدالله الوزیر (۱۸۸۵ م/۱۳۰۲ق- ۱۹۴۸م/۱۳۶۷ق) تأسیس کردند.[۳۵] یکی دیگر از پسران امام یحیی به نام سیفالاسلام احمد قبایل یمن را متحد کرد و الوزیر را شکست داد و پایتخت را در سال ۱۹۴۸م از صنعا به شهر تَعِز منتقل نمود.[۳۶]
پایتختِ جمهوری عربی یمن
براساس دادههای تاریخی، در سال ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م انقلابی در یمن علیه حکومت متوکلیان رخ داد و امام احمد بن یحیی زخمی شد و سپس درگذشت. بلافاصله فرزندش محمد بدر به صنعا بازگشت و تلاش کرد اوضاع را کنترل کند.[۳۷] محمد بدر نتوانست بر انقلاب مخالفانش مسلط شود و به عربستان گریخت و با حمایت شاه سعودی، دولت در تبعید ایجاد کرد.[۳۸] پس از انقلاب، صنعا به پایتخت جمهوری عربی یمن تبدیل شد و سیاستهای ضد زیدی در این شهر اعمال گردید. در نتیجه بسیاری از علما و رهبران زیدی از صنعا به مناطق شمالی (مانند صعده) تبعید شدند.[۳۹]
مرکز فعالیت انصار الله
براساس دادهها، جنبش انصارالله، معروف به حوثیها، از اوایل قرن بیست و یکم میلادی در یمن ظهور کرد.[۴۰] مطالبات اولیۀ حوثیها شامل حضور وزرای همسو و بازنگری در تقسیمات نظام جدید یمن بود، اما به مرور خواهان سهم بیشتری در دولت و پارلمان یمن شدند.[۴۱] به گواه گزارشها، مردم یمن در سال ۱۳۸۹ش/۲۰۱۱م با تظاهرات در صنعا علیه حکومت علی عبدالله صالح (۱۹۴۲-۲۰۱۷م) قیام کردند. پس از ماهها درگیری و کشتار، سرانجام در ۱۳۹۰ش/۲۰۱۱م صالح مجبور به کنارهگیری شد.[۴۲] پس از برکناری علی عبدالله صالح، دولت یمن کوشید طی اصلاحاتی مردم را راضی نماید اما این اتفاق نیفتاد.[۴۳] عدم به رسمیت شناخته شدن مطالبات انصارالله در مذاکرات ملی گذشته، منجر به حرکت جدید شیعیان زیدی به رهبری عبدالملک الحوثی از سال ۱۳۹۳ش/۲۰۱۴م شد.[۴۴] اعتراضات تحت رهبری حوثیها در تابستان ۱۳۹۳ش/۲۰۱۴م اوج گرفت.[۴۵] حوثیها در سپتامبر ۲۰۱۴م کنترل صنعا را به دست گرفتند و دولت را وادار به مذاکره کردند.[۴۶] در ۱۳۹۳ش/۲۰۱۴م، توافقی با نظارت سازمان ملل امضا شد که منجر به برکناری دولت باسندوه و تشکیل دولت جدید با مشارکت انصارالله گردید.[۴۷]
علمای شیعه
آثار علمی به جا مانده نشان میدهد که علمای شیعه یمن، نقش برجستهای در گسترش علوم اسلامی و فرهنگ شیعی ایفا کردهاند.[۴۸] این دانشمندان با تألیفات و تلاشهای علمی، میراثی ماندگار از خود به جای گذاشتهاند که در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود:
- عبدالرزاق بن همام صنعانی (۱۲۶-۲۱۱ق) یکی از محدثان و مفسران برجسته شیعه است که در صنعا به دنیا آمده و فعالیت علمی داشته است.[۴۹] او از اصحاب امام صادق(ع) و طبق برخی نقلها، از اصحاب امام جواد(ع) بوده است.[۵۰] به گفتهٔ آقابزرگ تهرانی، فقیه و کتابشناس شیعه، تفسیر قرآنِ صنعانی از قدیمیترین تفاسیر شیعه محسوب میشود.[۵۱]
- جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی (متوفای ۵۷۳ یا ۵۷۶ق) متکلم و محدّث و فقیه زیدی اهل یمن در قرن ششم قمری بود.[۵۲] قاضیجعفر در سَناع حَدَّه -که در گذشته محلی نزدیک به جنوب صنعا بوده و اکنون بخشی از شهر صنعا محسوب میشود- درگذشت.[۵۳] قبر او در صنعا زیارتگاه زیدیه است.[۵۴]
- ابنمرتضی (امام المهدی لدین الله، احمد بن یحیی بن مرتضی: ۷۷۵-۸۴۰ق) از امامان زیدیه و یکی از علمای برجستۀ زیدی است.[۵۵] به گواه منابع تاریخی، او در ذمار (منطقهای در جنوب صنعاء) به دنیا آمد و زیدیان یمن در سال ۷۹۳ق در صنعا با او بیعت کردند.[۵۶] او آثار متعددی در فقه، کلام و فلسفه زیدی تألیف کرده است و از مهمترین فقهای زیدی یمن به شمار میرود.[۵۷]
- حسن بن علی بن جابر هَبَل (۱۰۴۸-۱۰۷۹ق) شاعر شیعه و زیدیمذهب در شهر صنعا متولد شد.[۵۸] هبل در ۳۱ سالگی در ۱۰۷۹ق در صنعا درگذشت[۵۹] و در غرب قصر سعید دفن شد.[۶۰] سید یحیی بن حسین زیدی (۲۴۵-۲۹۸ق)، معروف به «الهادى الى الحق» و از امامان زیدیه، استاد او بود.[۶۱]
- حسن بن اِسحاق صَنْعانی (۱۰۹۳ق - ۱۱۶۰ق) شاعر، دولتمرد و فقیه زیدی در غَراس، از نواحی صنعا به دنیا آمد و در صنعا پرورش یافت.[۶۲] او در ۱۱۶۰ق در زندان از دنیا رفت.[۶۳] مشهورترین کتاب او را مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی دانستهاند که بخشی از کتاب «زادُالمَعاد فی هَدْی خَیرِالعِباد»، اثر ابنقیم جوزی (متوفای ۷۵۱ق) را به نظم دراورده است.[۶۴]
- عبدالله بن احمد بن وزیر (۱۳۰۲ق/۱۸۸۵م-۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م)، سیاستمدار، عالم زیدی و وزیر امام یحیی حمید الدین (۱۸۶۹–۱۹۴۸م) در یمن بود که در صنعا نزد علمای آن شهر فقه و ادبیات عرب آموخت.[۶۵] امام یحیی در ۱۳۶۷ق-۱۹۴۸م در حومۀ شهر صنعا کشته شد و ابنوزیر به امامت برگزیده شد.[۶۶] در همان سال سیفالاسلام احمد (فرزند امام یحیی حمید الدین) به یاری قبایلی که با ابنوزیر بیعت نکرده بودند او را دستگیر و اعدام کرد.[۶۷]
- مرتضی بن زید المحطوری (۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م-١۴۳۶ق/۲۰۱۵م): یکی از علمای زیدی و استاد دانشگاه صنعا بود.[۶۸] او نقش کلیدی در احیای تفکر زیدی در قرن پانزدهم قمری ایفا کرد و مرکز بدر را در صنعا تأسیس نمود که به عنوان یک نهاد علمی و فرهنگی مهم برای زیدیه در یمن فعالیت میکند.[۶۹] او همچنین از تشکیلدهندگان شورای مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در یمن بود.[۷۰] علامه المحطوری در ۱۳۹۳ش/۲۰۱۵م بهدنبال انفجارهای تروریستی که داعش در مساجد صنعا انجام داد، به شهادت رسید.[۷۱]
کتابهای شیعی
صنعا بهعنوان یک مرکز علمی و فکری، شاهد تألیف کتب متعددی در حوزههای مختلف علوم اسلامی توسط علمای زیدی بوده است. بسیاری از این آثار در کتابخانههای تاریخی صنعا، بهویژه کتابخانه مسجد جامع صنعا، نگهداری میشوند.[۷۲] در اینجا به برخی از مهمترین کتب اشاره میشود:
- «الازهار» اثر احمد بن يحيى بن مرتضى (ح۷۶۹-۸۴۰ق): این کتاب یکی از مهمترین متون فقهی زیدیه است و بهعنوان یک مرجع استاندارد در فقه زیدی به شمار میرود.[۷۳]
- «البحر الزخّار» اثر ابنمرتضی: یک دائرةالمعارف بزرگ فقهی است که نشاندهنده عمق دانش فقهی نویسنده آن است.[۷۴]
- «العواصم و القواصم فی الذبّ عن سنة أبی القاسم» اثر ابنوزیر: این کتاب از آثار مهم ابن وزیر است که مباحث کلامی و حدیثی را در برمیگیرد، هرچند که دیدگاههای نویسنده آن گاهی از خط مشی غالب زیدی متفاوت بوده است.[۷۵]
- «عدالة الرواة و الشهود و تطبيقاتها فی الحیاة المعاصرة» اثر علامه مرتضی المحطوری: این کتاب به بحث عدالت راویان حدیث و شهود و کاربرد آن در زندگی معاصر میپردازد.[۷۶]
- «السیرة النبویة» اثر علامه مرتضی المحطوری: روایتی از زندگی پیامبر اکرم(ص) از دیدگاه زیدی.[۷۷]
امکان و نهادهای شیعی
مسجد جامع شهر صنعا براساس دستور پیامبر(ص) ساخته شد.[۷۸] در ابتدا در طول دوران حیات پیامبر(ص) و تحت هدایت صحابه ایشان مسجد جامع شهر در باغ قصر غمدان احداث شد.[۷۹] پیامبر(ص) به نمایندهاش گفته بود که مسجد را دقیقاً در کدام قسمت باغ حاکم ایرانی بنا کند.[۸۰] این مسجد نه تنها یک بنای تاریخی اسلامی است بلکه به عنوان یکی از مهمترین مراکز نگهداری نُسَخ خطی زیدی شناخته میشود؛ بسیاری از کتابخانههای زیدی، از جمله کتابخانه امام المنصور بالله عبدالله بن حمزه (متوفی ۱۲۱۷م)، به این مسجد منتقل شدهاند که گنجینهای عظیم از میراث فکری زیدیه را در خود جای داده است.[۸۱] مسجد در قسمت شمالی، در سمت قبله، در سده یازدهم توسعه یافته و محراب آن بازسازی شده است.[۸۲]
مسجد امام علی(ع) در صَنْعا، از مساجد تاریخی یمن است که در محل خانه سَعیدة البَرْزَجیّة احداث شده است.[۸۳] امام علی(ع) پس از ورود به صنعا در منزل سعیده اقامت کرده بود.[۸۴] با این حال ساخت مسجد به سعیده در سال ۸ قمری نیز نسبت داده شده است.[۸۵] این مسجد در بخش قدیمی شهر صنعا، پایتخت یمن قرار دارد[۸۶] و در فهرست میراث جهانی نیز ثبت شده است.[۸۷] کتیبههای آن به خط کوفی شامل عبارتهایی همچون لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله[۸۸] و آیاتی همچون آیه تطهیر و آیه بَقیةالله خیر لَکم است.[۸۹]
مرکز بدر که توسط علامه مرتضی المحطوری تأسیس شد، نمونهای از نهادهای معاصر زیدی است که شامل مسجد، مدرسه، کتابخانه عمومی و انتشارات میشود و به حفظ و گسترش تفکر زیدی در پایتخت یمن کمک میکند.[۹۰] این مرکز در سال ۱۹۹۱م توسط سید مرتضی محطوری در صنعا تأسیس شد. مهمترین اقدامات این مرکز برگزاری دورههای آموزشی است اما در کنار آن، فعالیتهای فرهنگی و خیریه نیز میپردازد.[۹۱]
مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة (IZBA): یک سازمان غیرانتفاعی است که با هدف ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی در جامعه فعالیت میکند. این مؤسسه بر پایه آموزههای اسلامی، تشیع زیدی و میراث امام زید بن علی به ارائهی برنامههای آموزشی، پژوهشی و فرهنگی میپردازد.[۹۲] از جمله اهداف اصلی آن، تبیین اندیشههای معتدل اسلامی، تقریب بین مذاهب است. این مرکز همچنین به تولید محتوای علمی، برگزاری همایشها و نشر کتب مرتبط با معارف زیدیه میپردازد.[۹۳]
پانویس
- ↑ Old City of Sana'a, UNESCO World Heritage Centre.
- ↑ zaydi anuscript tradition, Zaydi Manuscript Tradition; Sanaa, britannica.
- ↑ ابن خلدون، المقدمه ابنالخلدون، ۱۹۸۴م، ص۴۷.
- ↑ شامی، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ۱۳۶۷ش، ص۲۳۳.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ «شیعة الیمن»ُسایت مرکز تخصصی مطالعات امام مهدی(عج).
- ↑ جعفریان، اطلس الشیعه، ۲۰۱۵م، ص۴۰۶-۴۰۷.
- ↑ «الاقلیات فی الیمن»، سایت الحدث.
- ↑ گروه مولفان، الحوثیون فی الیمن...، ۲۰۱۰م، ص ۲۳۵.
- ↑ «الاقلیات فی الیمن»، سایت الحدث.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۹۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۰۲.
- ↑ شیخ صدوق، کمالالدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۳۱؛ لیثی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۴.
- ↑ فتلاوی، رایات الهدی و الضّلال فی عصر الظّهور، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۱.
- ↑ فتلاوی، رایات الهدی و الضّلال فی عصر الظّهور، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۱.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۲۷.
- ↑ «حدیث خروج کاسر العین در صنعاء یمن...»، خبرگزاری مهر.
- ↑ Sana'a: Yemen, ebsco.com.
- ↑ Sana'a: Yemen, ebsco.com.
- ↑ امیردهی. «سرزمینهای جهان اسلام یمن از تمدن کهن تا صنعا و عدن». ص۱۱۹
- ↑ تاریخ حبیب السیر خواندمیر،نشر خیام، ۱۳۸۰ش، ج ۲، ص۱۹۷.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Danyal, Imam al-Hādi ila al-Haqq, tawarikhkhwani.
- ↑ Yemen's history after Islam, yemencorner.com.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاة یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸؛ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۴.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۱.
- ↑ Sanna, Encyclopaedia Britannica.
- ↑ Mohamed Ahmed Abd El-Rahman, Ottoman Mosques in Sana'a, Yemen Archeological and Architectural Study, p42-43; Sana'a: Yemen, ebsco.com.
- ↑ Sana'a: Yemen, ebsco.com
- ↑ امیردهی. «سرزمینهای جهان اسلام یمن از تمدن کهن تا صنعا و عدن». ص۱۲۰
- ↑ امیردهی. «سرزمینهای جهان اسلام یمن از تمدن کهن تا صنعا و عدن». ص۱۲۳
- ↑ امیردهی. «سرزمینهای جهان اسلام یمن از تمدن کهن تا صنعا و عدن». ص۱۲۳-۱۲۵.
- ↑ امیردهی. «سرزمینهای جهان اسلام یمن از تمدن کهن تا صنعا و عدن». ص۱۲۵
- ↑ تاریخ الیمن المعاصر، قاهره، ۱۹۹۰م، ص۱۱۷-۱۲۰.
- ↑ تاریخ الیمن المعاصر، قاهره، ۱۹۹۰م، ص۱۲۰-۱۲۲.
- ↑ تاریخ الیمن المعاصر، قاهره، ۱۹۹۰م، ص۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ Houthi-movement, Encyclopedia Britannica.
- ↑ نجابت، «نخستین عید غدیر شیعیان در صنعا»، ص۵۷.
- ↑ علی عبدالله صالح؛ پدیدهای نادر در جهان عرب، ایسنا.
- ↑ «رئیسجمهور یمن ۲ عضو جنبش انصارالله را به عنوان مشاور خود انتخاب کرد»، فارس نیوز.
- ↑ نجابت، «نخستین عید غدیر شیعیان در صنعا»، ص۶۳.
- ↑ «رئیسجمهور یمن ۲ عضو جنبش انصارالله را به عنوان مشاور خود انتخاب کرد»، فارس نیوز.
- ↑ Houthi-movement, Encyclopedia Britannica; yemen, Council on Foreign Relations.
- ↑ «رئیسجمهور یمن ۲ عضو جنبش انصارالله را به عنوان مشاور خود انتخاب کرد»،فارس نیوز.
- ↑ طبسی، عبدالرزاق صنعانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۹؛ کحاله، معجم المؤلفین، بیتا، ج۵، ص۲۱۹ِ؛ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۰؛ صفتگل، «ابن وزیر»، ص۸۳.
- ↑ طبسی، عبدالرزاق صنعانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۹؛ کحاله، معجم المؤلفین، بیتا، ج۵، ص۲۱۹.
- ↑ ابن حبان، محمد بن حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۸، ص۴۱۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۵۰.
- ↑ ربیعی، «ابن عبدالسلام، جعفر بن احمد» ص۱۶۳.
- ↑ جعفر بن احمد، مقدمه کبسی، ص۸.
- ↑ جعفر بن احمد، مقدمه کبسی، ص۸.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۰.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۲۸؛ شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ محبی، نفحة الریحانة، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۹۰ پاورقی.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۸۸۴.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۹۴؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۲۹؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة،۱۴۲۰ق، ص۳۰۸.
- ↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۲۹۷ ۲۹۸؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۳۲؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ۱۴۲۰ق، ص۳۰۹.
- ↑ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ۱۴۲۰ق، ص۳۰۹.
- ↑ صفتگل، «ابنوزیر»، ص۸۳.
- ↑ صفتگل، «ابنوزیر»، ص۸۴.
- ↑ صفتگل، «ابنوزیر»، ص۸۵.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ «دانشگاه مذاهب اسلامی خواستار مجازات عاملان شهادت مرتضی المحطوری شد». خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «داعش مسؤولیت انفجارهای یمن را برعهده گرفت». تابناک به نقل از اسکای نیوز. ؛ «طرحهای جدید امنیتی انصارالله در برابر تکفیریها». العالم.
- ↑ Zaydi Manuscript Tradition, Princeton University Library.
- ↑ Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ لی و دیگران. «صنعا». ص۱۴۶؛ ص۲۲۱.
- ↑ لی و دیگران. «صنعا». ص۳۶۶
- ↑ لی و دیگران. «صنعا». ص۱۴۶؛ ص۲۲۲.
- ↑ zaydi anuscript tradition, Zaydi Manuscript Tradition
- ↑ لی و دیگران. «صنعا». ص۲۲۵.
- ↑ حجری، مساجد صنعاء؛ عامرها و موفیها، ۱۳۶۱ق، ص۸۶.
- ↑ حجری، مساجد صنعاء؛ عامرها و موفیها، ۱۳۶۱ق، ص۸۶.
- ↑ «مسجد علی بن أبی طالب بصنعاء»، ص۱۰-۱۱.
- ↑ مسجد تاریخی امام علی(ع) در یمن، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «مسجد علی بن أبی طالب بصنعاء»، ص۱۰.
- ↑ «مسجد علی بن أبی طالب بصنعاء»، ص۱۱.
- ↑ مسجد تاریخی امام علی(ع) در یمن، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ Lucas & Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- ↑ خمینی و خامنهای، امامان انقلابیون یمن؛ مصاحبهای با شهید دکتر مرتضی محطوری
- ↑ «عن الموسسه»، سایت رسمی مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة.
- ↑ «عن الموسسه»، سایت رسمی مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، نشر اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، ۱۴۰۸ق.
- ابنخلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن خلدون، دار صادر، بیروت، ۱۹۸۴م.
- امین، سید حسن، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- امیردهی، علیرضا، «سرزمینهای جهان اسلام یمن از تمدن کهن تا صنعا و عدن»، مجله اندیشه تقریب، شماره ۲۱، سال ۱۳۸۸.
- «الاقلیات فی الیمن»، سایت الحدث، تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- باسورث، کلیفورد ادموند، سلسلههای اسلامی جدید، مارجم: فریدون بدرهای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱ش.
- جعفربن احمد، الاربعون العلویة و شرحها، عمان، چاپ عبدالفتاح کبسی، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
- جبران، ناجی، «الحسن بن علی الهبل»، وبگاه العتبة الحسینیة المقدسه، تاریخ انتشار مطلب ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- جاناحمدی، فاطمه، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره ۵۹، تابستان ۱۳۸۵ش.
- جاناحمدی، فاطمه، «صلیحیون و آثار معماریشان در یمن»، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی. بازدید:: ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- حجری، محمد بن احمد، مساجد صنعاء؛ عامرها و موفیها، صنعاء، انتشارات وزارت معارف یمن، ۱۳۶۱ق.
- «حدیث خروج کاسر العین در صنعاء یمن...»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار مطلب: ۱۷ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: : ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- حسنپور، مریم، «صلیحیان»، دانشنامه جهان اسلام، ج۳۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، بیتا.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه،مترجم: فریدون بدرهای، تهران، فرزان روز، ۱۳۸۶ش.
- راغب بن عبد الغني، عمر بن رضا، معجم المؤلفين، بیروت، مكتبة المثنى، بیتا.
- ربیعی، سمیه، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، ج۱۸، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- «رئیسجمهور یمن ۲ عضو جنبش انصارالله را به عنوان مشاور خود انتخاب کرد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار مطلب: ۲ مهر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: : ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- شامی، فضیلت، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، مترجم: علی اکبر مهدی پور و محمد ثقفی، دانشگاه شیراز، شیراز، ۱۳۶۷ش.
- شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، دمشق، دار ابن کثیر، چاپ دوم، ۱۴۲۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمالالدین و تمام النعمه، تصحیح: علیاکبر غفاری، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- صفتگل، منصور، «ابن وزیر»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۵، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
- صنعانی، یوسف بن یحیی، نسمة السحر، تحقیق: کامل سلمان جبوری، بیروت، دار المؤرخ العربی، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
- طاهری بوئینی، هدی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۸ آبان ۱۴۰۳ش. تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۴۰۳ش.
- «علی عبدالله صالح، پدیدهای نادر در جهان عرب»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار مطلب: ۱۳ بهمن ۱۳۹۲، تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- فتلاوی، مهدی، رایات الهدی و الضّلال فی عصر الظّهور، بیروت: دار المحجه البیضاء، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
- لی، کاک رونالد؛ ستیاوان، عارف، «صنعا»، ترجمه دکتر علی محمد طرفداری، مجله بررسیهای نوین تاریخی، شماره ۱ و ۲، سال ۱۳۹۷ش.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تصحیح: حسین حسنی بیرجندی، قم: دار الحدیث، ۱۳۷۶ش.
- محبی، محمدامین، نفحة الریحانة، تحقیق: احمد عنایه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- «مسجد تاریخی امام علی(ع) در یمن»، خبرگزاری تسنیم، ۱۲ اسفند ۱۳۹۹شُ تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد علی بن أبی طالب بصنعاء»، مجله بیوت المتقین، شماره ۲۲، رجب ۱۴۳۶ق.
- مخلافی، احمد بن ناصر، «مقدمه» در دیوان الهبل، حسن بن علی هبل، تحقیق: احمد بن محمد شامی، الدار الیمنیة، چاپ دوم، ۱۴۰۷ق.
- نجابت، روحالله، «نخستین عید غدیر شیعیان در صنعا»، نشریه پاسدار اسلام، شماره ۳۹۳ و ۳۹۴، آبان و آذر ۱۳۹۳.
- گروه نویسندگان، تاریخ الیمن المعاصر (۱۹۱۷ـ۱۹۸۲م)، ترجمه به عربی: محمدعلی البحر، قاهره، نشر مدبولی، ۱۹۹۰م.
- گروه مولفان، الحوثیون فی الیمن سلاح الطائفه و ولاءات السیاسیه، یمن، مرکز المسبار للدراسات والبحوث، ۲۰۱۰م.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تصحیح: علی اکبر غفاری، نشر صدوق، تهران، ۱۳۹۷ق.
- وجیه، عبدالسلام بن عباس، أعلام المؤلفین الزیدیة، عمان، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، ۱۴۲۰ق.
- Sanna, Encyclopaedia Britannica.
- Scott Lucas and Egbal Almahatwary, Zaydī Shīʿism, St Andrews Encyclopaedia of Theology.
- Sayyid Danyal, Imam al-Hādi ila al-Haqq, tawarikhkhwani.
- Yemen's history after Islam, yemencorner.com.