آیه ۸۶ سوره هود درباره بهتر بودن سود و سرمایه حلال از سرمایه‌ای که از راه کم‌فروشی به دست می‌آید، سخن می‌گوید.
براساس تفسیر بقیةالله به سود و سرمایه حلال، خداوند در این آیه می‌فرماید اگر به خدا ایمان دارید، سودی و سرمایه حلال از مالی که شما آن را از طریق کم‌فروشی به دست می‌آورید، برای شما بهتر است. در این آیه، ایمان شرط فهمِ درستی یا اصل خیر بودن بقیةالله معرفی شده است. در پایان آیه از زبان شعیب پیامبر آمده است که من وظیفه‌ای جز ابلاغ ندارم و حافظ نعمت‌ها یا اعمال شما نیستم.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره هود |
| شماره آیه | ۸۶ |
| جزء | ۱۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | خیر بودن سود و سرمایه حلال |
| درباره | امامان شیعه و امام مهدی(عج) |
در برخی روایات و نیز زیارت جامعه کبیره، از امامان شیعه با عنوان بقیةالله یاد شده است. همچنین برپایه احادیثی، بقیةالله به عنوان لقب برای امام مهدی(عج) به کار رفته و با «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّه» به او سلام داده شده است. در حدیثی از امام باقر(ع) نقل شده وقتی قائم ما قیام کند، نخستین سخنی که به زبان می‌آورد، آیه ۸۶ هود است و سپس می‌گوید من بقیة الله در زمین هستم.
متن و ترجمه
آیه ۸۶ سوره هود، پس از آنکه حضرت شعیب، قوم خود را به پرستش خدا دعوت و از کم‌فروشی و فساد نهی کرد و پس از اشاره به اهمیت اقتصاد سالم، به آنها گوشزد می‌کند که افزایش ثروت از راه ظلم و ستم، سبب بی‌نیازی نمی‌شود؛ بلکه سرمایه حلالی که برای شما باقی می‌ماند، اگر مؤمن باشید بهتر است.[۱]
﴿بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ ٨٦﴾ [هود:86] ﴿اگر مؤمن باشید باقیمانده [حلال] خدا برای شما بهتر است و من بر شما ٨٦﴾
سوره هود: آیه ۸۶
تفسیر
درباره اینکه مراد از بقیة الله چیست، نظریات مختلفی از سوی مفسران بیان شده است. از نظر برخی از مفسران شیعه، مراد از بقیة الله در آیه ۸۵ هود، سرمایه و سود حلالی است که در معاملات برای فروشنده باقی می‌ماند، هر چند اندک باشد.[۲] براساس این تفسیر، معنای آیه این است که اگر به خدا ایمان دارید، سودی که بقیه‌ای الهی است از مالی که شما آن را از طریق کم‌فروشی به دست می‌آورید بهتر است.[۳] برخی بقیة الله را به معنای نعمت و بعضی به رزق خداوند تفسیر کرده‌اند.[۴] از حسن و مجاهد نقل شده که مقصود از بقیةالله، طاعت خداوند است؛ زیرا پاداشش تا ابد باقی است؛ ولی دنیا از بین می‌رود.[۵]
آیت‌الله مکارم شیرازی برای وجه نامگذاری سود حلال به بقیة الله سه وجه ذکر کرده است:
- از آنجا که سود حلالِ اندک به فرمان خدا است، بقیة الله است؛
- تحصیل سرمایه و سود حلال، باعث دوام نعمت الهی و بقای برکات است؛
- اشاره به پاداش و ثواب‌های معنوی است که تا ابد باقی می‌ماند؛ هرچند دنیا و آنچه در آن است، از بین می‌رود. آیه «وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا؛ و نیکی‌های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است»[۶] اشاره به همین است.[۷]
مفسرانی همچون شیخ طوسی و طبرسی شرط «إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِين؛ اگر مؤمن باشید» را برای فهم درستی خیر بودن بقیةالله دانسته‌اند؛ یعنی اگر ایمان داشته باشید می‌فهمید که کلام خدا درست است و بقیة الله برایتان خیر است؛[۸] اما آیت‌الله مکارم شیرازی شرط ایمان را برای فهم اصل کلام دانسته است: بدین معنا که خیر بودن بقیة الله را تنها مؤمنان درک می‌کنند.[۹] ابن عربی در تفسیرش گفته است: منظور از آیه بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ۚ این است که اگر شما اعتقاد به بقای چیزی دارید و آن را تصدیق می‌کنید بدانید که آنچه در پیشگاه الهی برایتان می‌ماند (از کمالات و سعادت‌های اخروی و بهر‌ه‌های عقلی و رهارودهای علمی و عملی) برای شما بهتر است از درآمدهای فنا پذیر و مشقت باری که با مرگ از شما جدا می‌شوند و جز وبال و عذاب نتیجه‌ای برایتان ندارد.[۱۰] شمس الدین قرطبی از مفسران مالکی مذهب قرن هفتم هجری نیز در تفسیر آیه می‌گوید: چون قوم شعیب درپی کسب مال و ثروت از راه کم فروشی بودند این آیه خطاب به آنهاست و منظور این است: آن‌چیزی که خداوند برای شما بعد از دادن حق دیگران براساس عدالت و قسط، باقی گذاشته است برکتش بیشتر است. [۱۱]
در تفسیر التبیان و مجمع البیان گفته شده که مراد از فقره «وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ» این است که من نگهبان و حافظ نعمت‌های خدا نیستم تا آنها از شما نگیرد؛ تنها حافظ آنها خداوند است. پس دوام و استمرار نعمت‌های خدا را از طریق اطاعت او بجوئید و اگر او را نافرمانی کردید، نعمت‌هایش را از شما می‌گیرد.[۱۲] از نظر علامه طباطبایی، این جمله به این معناست که جان، عمل، طاعت و رزق و نعمتتان به قدرت من بستگی ندارد؛ زیرا من تنها رسولی هستم که وظیفه‌ای جز ابلاغ ندارم. شما مختارید که روشی را انتخاب کنید که رشد و خیر شما در آن است یا روشی که منتهی به سقوط و هلاکت شما خواهد شد.[۱۳] آیت‌الله مکارم نیز معتقد است این فقره از زبان شعیب پیامبر، می‌گوید که وظیفه من همین ابلاغ و هشدار است و من مسئول اعمال شما و موظف به اجبار کردن شما بر پذیرفتن این راه نیستم.[۱۴]
از نظر مکارم شیرازی، هرچند آیه مورد نظر درباره قوم حضرت شعیب و منظور از «بَقِيَّتُ اللَّهِ» سود و سرمایه حلال است؛ اما هر موجود سودمندی که از طرف خدا برای انسان باقی مانده و مایه خیر و برکت باشد، بقیة الله به شمار می‌رود. ازاین‌رو، تمام پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ، رهبران راستین و سربازان مبارز بقیة الله هستند. همچنین از آنجا که مهدی(عج)، آخرین پیشوا و رهبر پس از پیامبر(ص) است، یکی از روشن‌ترین و شایسته‌ترین مصادیق بقیة الله به شمار می‌رود.[۱۵]
بقیة الله و امامان شیعه
در برخی روایات عنوان بقیة الله برای امامان شیعه و به ویژه امام مهدی(عج) به کار رفته است.[۱۶] در زیارت جامعه کبیره هم از امامان شیعه با عنوان بقیة الله یاد شده است. (السَّلامُ عَلَى الْأَئِمَّةِ الدُّعاةِ، وَالْقادَةِ الْهُداةِ، وَالسَّادَةِ الْوُلاةِ، وَالذَّادَةِ الْحُماةِ، وَأَهْلِ الذِّكْرِ وَأُولِي الْأَمْرِ، وَ بَقِيَّةِ اللّٰهِ وَ خِيَرَتِهِ)[۱۷]
در حدیثی از امام باقر(ع) آمده است که وقتی قائم ما قیام کند، نخستین سخنی که به زبان می‌آورد، آیه ۸۶ هود است و سپس می‌گوید من بقیة الله در زمین هستم. در ادامه حدیث آمده که سلام دهندگان به او اینگونه سلام می‌دهند «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّه فی اَرْضِه».[۱۸] در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود به امام مهدی(عج) اینگونه سلام کنید: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّه» سپس آیه ۸۶ سوره هود را تلاوت کرد.[۱۹] از احمد بن اسحاق نیز روایت شده که حضرت مهدی خود را «بَقیَّةُ اللّهِ فی اَرضِه» معرفی کرده است.[۲۰]
در حدیثی، امام باقر(ع) خود را بقیة الله خواند و سپس آیه ۸۶ هود را تلاوت نمود.[۲۱] امام هادی(ع) نیز در حدیثی پس از تلاوت آیه مذکور فرمود بقیة الله ما هستیم.[۲۲]
در مناقب ابن‌شهرآشوب نقل شده که این آیه درباره علی(ع) و اولادش نازل شده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۰-۲۰۳.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۸۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۳۶۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۳۶۴.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۸۶.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۴۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۸۶.
- ↑ سوره کهف، آیه ۴۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۳.
- ↑ نگاه کنید به: طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۴۸ و ۴۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۸۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۳۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۳.
- ↑ ابن العربی، تفسیرابن عربی، ۱۴۲۲ق،
- ↑ القرطبی، تفسیر قرطبی،۱۴۰۵ق، ج۹، ص۸۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۸۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۳۶۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۳ و ۲۰۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۲۱۱ و ۲۱۲.
- ↑ ابن مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۵۲۶.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۳۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۱۱ و ۴۱۲؛ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۱۹۳.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۸۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۷۲.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۶۶.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۱۰۲ و ۲۵۵.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل‌ابی‌طالب، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌عربی، محی‌الدین، تفسیر ابن عربی، تحقيق، تصحیح و مقدمه: عبدالوارث محمد علی، بیروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.
- ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، تصحیح: جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی و سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تصحیح محمد کاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر القرطبی (الجامع لأحكام القرآن)، تحقیق ابراهیم أطفیش، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار( ع)، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للامام علی بن ابی‌طالب( ع)، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق/۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.