جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی
| متکلم، محدث و فقیه زیدی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | قاضی جعفر |
| تاریخ وفات | سال ۵۷۳ یا ۵۷۶ق |
| شهر وفات | سَناع حَدَّه، صنعا |
| خویشاوندان سرشناس | یحیی‌بن احمد، حاکم عدن |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | حسن‌بن محمد رَصّاص • حمیدبن احمد قُرَشی • بدرالدین محمدبن احمد • محمدبن احمد قرشی و ... |
| اجازه روایت از | ابن‌وَهّاس • ابوالعباس احمدبن ابی‌الحسن‌بن علی کنی • ابراهیم بن قاسم شهاری |
| تألیفات | نکت العبادات و جمل الزیادات • الاربعون العلویة • تیسیر المطالب فی امالی أبی‌طالب و ... |
| سایر | حمایت از فرقه مخترعه |
جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی، متکلم و محدّث و فقیه زیدی اهل یمن در قرن ششم، مشهور به قاضی جعفر.
اهمیت قاضی جعفر، به‌سبب حمایت مؤثر وی از مخترعه است. وی از بسیاری از بزرگان زیدیه، اجازه روایت داشت. بسیاری از آثار زیدیه به روایت قاضی جعفر باقی مانده و نام وی در سلسله روایات بسیاری از آثار زیدیه آمده است.
زیست نامه
لقب و نسبت او را شمس‌الدین بهلولی اَبناوی مِشوَری ذکر کرده‌اند. اجداد و پدر وی در دوران حکومت صُلَیحیان و بنوحاتم، از قضات اسماعیلی صنعا بودند. برادرش، یحیی‌بن احمد (متوفی ۵۶۲)، حاکم عدن و در خدمت زُرَیعیان اسماعیلی بود.[۱] در منابع زیدی شرح‌حال سال‌های اولیه زندگی قاضی جعفر نیامده، ظاهراً به این دلیل که وی در آن دوره اسماعیلی بوده است. مشخص نیست که قاضی جعفر در چه تاریخی به زیدیه گرویده است.
قاضی‌جعفر در ۵۷۳ یا ۵۷۶ق در سَناع حَدَّه -که در گذشته محلی نزدیک به جنوب صنعا بوده و اکنون بخشی از شهر صنعا محسوب می‌شود- درگذشت. قبر وی در اَکمه، در جنوب سناع، زیارتگاه زیدیه است.[۲]
انقسام زیدیان
در زمان قاضی جعفر، زیدیه به دو گروه عمده تقسیم می‌شدند:
- برخی از عالمان زیدی یمن از عقاید کلامی الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسِّی (متوفی ۲۹۸ق) و مکتب معتزله بغداد، خاصه آرای ابوالقاسم بلخی (متوفی ۳۱۹ق) پیروی می‌کردند.
- گروه دیگری از عالمان زیدی یمن، در عقاید کلامی، متأثر از معتزله بصره بودند.
اختلاف در مسائل کلامی میان دو مکتب معتزلی بصره و بغداد از اواخر قرن چهارم و اواسط قرن پنجم، به تقسیم زیدیه به دو گروه مُطَرِّفیه و مُخْتَرعه انجامید.[۳] اهمیت قاضی جعفر، به‌سبب حمایت مؤثر وی از مخترعه است.
همراهی با بروقنی
شریف مکه، علی‌بن عیسی حسنی مشهور به ابن‌وَهَّاس (متوفی ۵۵۶ق)، از زیدبن حسن بیهقی بَرُوقنی (متوفی ۵۵۱ق)، عالم زیدی برجسته ایرانی، دعوت کرد تا به یمن رود و با ترویـج آرای کـلامی معتزلـه بصره ــ که در میان زیدیـه ایـران رواج داشت زیدیه مخترعه را در مقابله با مطرفیه یاری کند.[۴]
بروقنی در جمادی الاولی ۵۴۱ق به صَعدَه رسید[۵] و به تدریس آرای کلامی زیدیه ایران پرداخت. در پی فعالیت‌های بروقنی، قاضی جعفر و گروهی از عالمان مطرّفیه از آرای کلامی خویش دست کشیدند.[۶] در حدود ۵۴۳ یا ۵۴۴ق، بیهقی تصمیم گرفت به عراق بازگردد و قاضی جعفر نیز او را همراهی کرد. با مرگ بیهقی در تهامه و در محلی به نام سیحار، قاضی‌جعفر خود به تنهایی به سفر ادامه داد.[۷]
اجازات روایت
قاضی جعفر در ذیحجه ۵۵۰ق در مکه از عالم زیدی، ابن‌وَهّاس، اجازه روایت برخی از آثار زیدیه را گرفت.[۸] حضور عالمان زیدی در مناطق جبال، به‌ویژه ری، باعث شد تا قاضی جعفر به آن مناطق سفر کند و در ۵۵۲ق، در ری از عالم نامدار زیدیه، ابوالعباس احمدبن ابی‌الحسن‌بن علی کنی (متوفی ۵۶۰ق)، اجازه روایت آثار زیدیه را بگیرد.[۹] ابراهیم بن قاسم شهاری[۱۰] اجازه روایت کتاب الزیادات اثر المؤید باللّه احمدبن حسین هارونی (متوفی ۴۱۱ق)، امام زیدی، را که کنی به قاضی جعفر داده بود به طور کامل نقل کرده است.
بازگشت به وطن
قاضی جعفر بعد از سفر به نواحی دیگر و تلمذ نزد عالمان زیدیه،[۱۱] در ۵۵۲ق به یمن بازگشت و در مدرسه خود در سناع به تدریس پرداخت.[۱۲]
منازعه با مطرفیه
فعالیت‌های او مخالفت مطرفیه را برانگیخت و سرانجام، خصومت میان آنان با دخالت امام زیدی، احمدبن سلیمان (متوفی ۵۶۶ق)، به نفع قاضی جعفر پایان یافت.[۱۳] فعالیت‌های قاضی جعفر باعث شد اکثر عالمان مطرفیه از عقاید خود دست بکشند و از عقاید کلامی وی پیروی کنند. قاضی جعفر با نگارش آثاری چون مَقاوِد الانصاف فی مسائل الخلاف، و مسائل الهَدیة فی مذهب الزیدیة نیز به نقد مطرفیه پرداخت.[۱۴]
رویارویی با حنابله
تلاش‌های قاضی جعفر در اشاعه آرای کلامی معتزله، علاوه بر مُطَرِّفیه، با مخالفت عالمان دیگری چون یحیی‌بن ابی‌الخیر عِمرانی (متوفی ۵۵۸ق)، که در عقاید کلامی از آرای حنابله پیروی می‌کرد، نیز روبرو شد. قاضی‌جعفر برای ترویج آرای معتزله به شهر اِبّ، اقامتگاه عمرانی، رفت. در منابع زیدیه گفته شده که میان این دو، نامه‌هایی رد و بدل شده است.[۱۵]
عمرانی[۱۶] نیز در آغاز کتاب الانتصار به آمدن قاضی جعفر به اِبّ و ترویج آرای معتزله اشاره کرده و گفته که قاضی‌جعفر مردم را به مناظره دعوت می‌کرده است. عمرانی در پاسخ به قاضی‌جعفر، رسالة فی‌المُعْتَقَد علی مذهب أهل الحدیث را نگاشت.[۱۷] قاضی جعفر نیز کتاب الدامِغ للباطل من مذاهب الحَنابل را تألیف کرد و عمرانی در پاسخ، کتاب الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الاشرار را نوشت. جَعْدی[۱۸] نوشته است که هواداران عمرانی، در ۵۶۱ق کتاب الانتصار را استنساخ کردند؛ ازاین‌رو، می‌توان تاریخ نگارش الانتصار عمرانی را قبل از ۵۶۱ق دانست. همچنین بر اساس اشاره جعدی[۱۹] به مناظره شاگرد عمرانی، علی‌بن عبدالله یرْمِی، با قاضی‌جعفر در ۵۵۴ق، احتمالاً تاریخ رفتن قاضی جعفر به اِبّ ۵۵۴ بوده است. قاضی‌جعفر در کتاب دیگری به نام خلاصه الفوائد، خلاصه‌ای از مطالب کتاب الدامغ للباطل را آورده است. متن کتاب خلاصة الفوائد را اسماعیل‌بن ابراهیم الوزیر در ۱۴۱۴/۱۹۹۳ در صنعا منتشر کرده است.
شاگردان
قاضی‌جعفر شاگردان فراوانی تربیت کرد، از جمله:
- حسن‌بن محمد رَصّاص (متوفی ۵۸۴)[۲۰]
- حمیدبن احمد قُرَشی (متوفی ۶۲۳)[۲۱]
- بدرالدین محمدبن احمد (متوفی ۶۱۴)[۲۲]
- محمدبن احمد قرشی (متوفی ۶۲۳)[۲۳]
تالیفات
- ۱. نکت العبادات و جمل الزیادات:
نفوذ دیرپای قاضی‌جعفر در زیدیه از تدریس کتاب‌های وی در مدارس شرعی یمن آشکار می‌شود. وی در فقه، کتاب مختصری به نام نکت العبادات و جمل الزیادات نوشته که نسخه‌های خطی متعددی از آن باقی است.[۲۴] اسعدبن ابراهیم‌بن محمدالوزیر آن را در ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸ در صنعا چاپ کرده است. قاضی جعفر خود شرحی با عنوان شرح نکت العبادات و جمل الزیادات بر این کتاب نگاشته[۲۵] که مرتضی‌بن زید مَحَطْوَری حسنی آن را با عنوان الروضة البَهِیة فی‌المسائل المَرضیة: شرح نکت العبادات منتشر کرده است.[۲۶]
- ۲. الاربعون العلویة:
قاضی جعفر چهل حدیث از مجموعه زیدبن علی (متوفی ۱۲۲ق) را در کتابی به نام الاربعون العلویة شرح کرده است. این کتاب با عنوان الاربعون العلویة و شرحها به کوشش عبدالفتاح کبْسی (عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲) منتشر شده است.
- ۳. تیسیر المطالب فی امالی أبی‌طالب:
اثر دیگر وی در حوزه حدیث، ترتیب امالی ابوطالب یحیی‌بن حسین هارونی (متوفی ۴۲۴ق) به نام تیسیر المطالب فی امالی أبی‌طالب است که عبدالله بن حمود عزّی (عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲) آن را چاپ کرده است.
- ۴. شرح قصیدة الصاحب بن عباد:
از دیگر آثار قاضی‌جعفر، شرح قصیدة الصاحب بن عباد (متوفی ۳۸۵ق) در اصول دین است که به کوشش محمد حسن آل یاسین در ۱۳۸۷/۱۹۶۷ در بغداد منتشر شده است.
نسخه‌های خطی
نسخه‌های خطی فراوانی از آثار قاضی جعفر وجود دارد که از آن جمله است:
- نظام الفوائد و تقریب المراد للرائد[۲۷]
- ابانة المناهج فی نصیحة الخوارج[۲۸]
- ایضاح المنهاج فی فوائد المعراج[۲۹]
- الدلائل الباهرة فی المسائل الظاهرة[۳۰]
- النقض علی صاحب مجموع المحیط فیما خالف فیه الزیدیة فی باب الامامة[۳۱]
- العشر المسائل[۳۲]
- مسائل الاجماع فی الصلاة[۳۳]
- التقریب فی أصول الفقه[۳۴]
- التابعة بالادلة القاطعة[۳۵]
بسیاری از آثار زیدیه به روایت قاضی جعفر باقی مانده و نام وی در سلسله روایت بسیاری از آثار زیدیه آمده است.[۳۶]
پانویس
- ↑ د. اسلام، چاپ دوم، تکمله ۳ـ۴، ذیل «جعفربن ابی‌یحیی»؛ نیز رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص۷۶۹.
- ↑ جعفربن احمد، مقدمه کبسی، ص۸.
- ↑ رجوع کنید به ایمن فؤادسید، ص۲۴۱ـ۲۴۲
- ↑ شَهاری، قسم ۳، ج ۲، ص۷۷۵؛ نیز رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص۷۵۰ـ۷۵۱؛ شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۴۵۰.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۴۴۹.
- ↑ رجوع کنید به شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۴۴۷ـ۴۴۸.
- ↑ رجوع کنید به همان، قسم ۳، ج ۱، ص۴۴۸.
- ↑ رجوع کنید به شهاری، قسم ۳، ج ۲، ص۷۷۴.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۱۰۸؛ نیز رجوع کنید به جعفربن احمد، مقدمه کبْسی، ص۱۰.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵.
- ↑ رجوع کنید به جعفربن احمد، مقدمه کبسی، ص۱۱ـ۱۲.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص۷۷۱.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌فند، ج ۲، ص۷۷۲ـ۷۷۴؛ ایمن فؤادسید، ص۲۶۶.
- ↑ انصاری قمی، ص۱۱۹ـ۱۲۰، ۱۲۶، پانویس ۶۳.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۲۷۸.
- ↑ عمرانی، ج ۱، ص۸۹ -۹۰.
- ↑ عمرانی، ج ۱، مقدمه سعود بن عبدالعزیز خلف، ص۲۷.
- ↑ جَعْدی، ص۲۰۳.
- ↑ جَعْدی، ص۱۸۰.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۳۳۳.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۴۱۷.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۲، ص۹۱۰.
- ↑ شهاری، قسم ۳، ج ۲، ص۹۱۳؛ برای اطلاع از نام دیگر شاگردان او رجوع کنید به شهاری، قسم۳، ج۱، ص۱۱۵، ۱۱۹، ۴۲۴، ج۳، ص۱۲۰۲.
- ↑ رجوع کنید به رقیحی و دیگران، ج ۳، ص۱۲۲۹ـ۱۲۳۱.
- ↑ در مورد نسخه‌های خطی آن رجوع کنید به رقیحی و دیگران، ج ۳، ص۱۰۹۳ـ۱۰۹۴؛ وجیه، ج ۱، ص۳۵۱، ج ۲، ص۲۶۴، ۳۴۶؛ عمری، ص۱۴۹ـ۱۵۰.
- ↑ صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
- ↑ رقیحی و دیگران، ج ۱، ص۴۶۲.
- ↑ رقیحی و دیگران، ج ۲، ص۵۱۵.
- ↑ رقیحی و دیگران، ج ۲، ص۵۴۴ـ۵۴۵.
- ↑ رقیحی و دیگران، ج ۲، ص۶۱۸ـ۶۱۹.
- ↑ رقیحی و دیگران، ج ۲، ص۷۸۲.
- ↑ وجیه، ج ۱، ص۴۰۹.
- ↑ وجیه، ج ۱، ص۴۴۳.
- ↑ وجیه، ج ۲، ص۹۲.
- ↑ وجیه، ج ۲، ص۳۹۲.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به شهاری، قسم ۳، ج ۱، ص۱۰۸، ۱۱۹، ۱۸۶، ۴۱۷ـ ۴۱۸، ۴۲۴.
منابع
- ابن‌فند، مآثر الابرار فی تفصیل مجملات جواهرالاخبار و یسمی اللواحق الندیة بالحدائق الوردیة، چاپ عبدالسلام عباس وجیه و خالد قاسم محمد متوکل، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
- حسن‌انصاری قمی، «یادداشتی درباره مطرفیه و ردیه قاضی جعفرابن عبدالسلام»، کتاب ماه دین، سال ۵،ش ۱ و ۲ (آبان و آذر ۱۳۸۰)؛
- ایمن فؤاد سید، تاریخ‌المذاهب الدینیة فی بلاد الیمن حتی نهایة القرن السادس الهجری، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
- عمربن علی جعدی، طبقات فقهاء الیمن، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۷؛
- جعفربن احمد، الاربعون العلویة و شرحها، چاپ عبدالفتاح کبسی، عمان ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
- احمد عبدالرزاق رقیحی، عبدالله محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، [ صنعاء ? ۱۹۸۴ ]؛
- ابراهیم‌بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیه الکبری، قسم ۳، بلوغ‌المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام بن عباس وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
- یحیی‌بن ابی‌الخیر عمرانی، الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الاشرار، چاپ سعودبن عبدالعزیز خلف، مدینه ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
- حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛
- عبدالسلام عباس وجیه، مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
- EI 2 , suppl., fascs. 3-4, Leiden 1981, s.v. "Dja ـ far B . AbiYahya", (by W. Madelung.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام