محسن بن محمد بروقنی

محسن بن محمد بروقنی

اطلاعات فردی
نام کامل	ابوسعد محسن بن محمد بَروقَنی
لقب	حاکم جِشُمی
نسب	سادات علوی
تاریخ تولد	۴۱۳ق
تاریخ وفات	۴۹۴ق در مکه کشته شد.
اطلاعات علمی
استادان	احمد بن محمد نجار نیشابوری • علی بن عبداللّه نیشابوری بیهقی
تألیفات	شرح عیون المسائل • رسالة ابلیس الی اِخوانه المناحیس..

ابوسعد محسن بن محمد بَروقَنی یا بَروغَنی، (۴۱۳-۴۹۴ق) از سادات علوی؛ عالم و متکلم زیدی قرن پنجم، مشهور به حاکم جِشُمی (یا چشمی). آثار حاکم چشمی مورد توجه فراوان عالمان زیدی بوده و در منابع زیدی از وی با عنوان الحاکم یاد شده است. معروف‌ترین اثر وی به نام شرح عیون المسائل، شامل فِرَق غیرمسلمان، فرقه‌های مسلمان، معتزله و آرا و عقاید آنها، توحید، تعدیل و تجویر، و نبوت است. وی در این کتاب به آرای قاضی عبدالجبار تکیه کرده است.

زیست نامه

محسن بن محمد در ۴۱۳ در روستای جِشُم یا چشام از توابع بیهق (سبزوار کنونی) به دنیا آمد. البته به نظر می‌رسد با توجه به نسبش (بروقنی)، به روستای بروغن (در همسایگی روستای چشام) منسوب شود و از اهالی این روستا باشد.

وی از سادات علوی است و نسبش، به واسطه محمد بن حنفیه، به امام علی(ع) می‌رسد، لیکن به علوی بودن شهرت نداشته است. از سال‌های آغازین حیات وی اطلاعی نیست. بیشتر مشایخ او از عالمان نیشابور بوده‌اند؛ از این رو، وی احتمالا مدتی در این شهر اقامت داشته است.

تحصیلات

تعالیم حنفی و معتزلی

نخستین استاد وی، ابوحامد احمد بن محمد نجار نیشابوری، از عالمان حنفی نیشابور بوده که نزد وی کلام و اصول فقه خوانده است.

بعد از وفات نیشابوری، حاکم نزد ابوالحسن علی بن عبداللّه نیشابوری بیهقی به شاگردی پرداخت. بیهقی تعالیم معتزله را به واسطه ابوطالب یحیی بن حسین هارونی از قاضی عبدالجبار بن احمد همدانی دریافت کرده بود. حاکم نزد بیهقی برخی متون کلامی، اصول فقه و تفسیر خواند و هم زمان با تلمذ نزد او، نزد عالم نامدار حنفی و قاضی القضات نیشابور، ابومحمد عبداللّه بن حسین ناصحی، نیز شاگردی کرد و در ۴۳۶ از وی حدیث شنید. ناصحی نیز دارای عقاید معتزلی بود و جز در مسئله وعید، با معتزله مخالفتی نداشت.

وی بعد از اتمام تحصیلات خود، به زادگاهش بازگشت و در ۱۳ رمضان ۴۷۸ق املای اثر حدیثی خود، جلاء الابصار فی متون الأخبار، را در مسجدجامع جشم آغاز کرد. این اثر، که در شصت مجلس است، در ۴۸۱ق بعد از بازگشت حاکم از سفر حج، به پایان رسید. عمده احادیث این کتاب به نقل از ناصحی است.

زمخشری

در منابع زیدیه از حاکم جشمی به عنوان استاد زمخشری یاد شده؛ اما برخی محققان معتقدند شاهدی درباره دیدار زمخشری و جشمی در دست نیست، تنها می‌دانیم که زمخشری کتاب جلاءالابصار جشمی را از شاگرد وی، احمدبن محمدبن اسحاق خوارزمی، که در جشم ساکن بوده، روایت کرده است.

البته نقل شده که زمخشری بعد از وفات جشمی به جشم رفته و نزد شاگردان او درس خوانده است. ظاهراً زمخشری، برخلاف جشمی که از مکتب ابوهاشم جُبّائی پیروی کرده، از مکتب اعتزالی ابوالحسینِ بصری (متوفی ۴۳۶) متأثر بوده است. این خود می‌تواند دلیلی بر رد فرضیه شاگردی زمخشری نزد جشمی باشد.

بنابر برخی منابع، حاکم جشمی در سال ۴۹۴ق در مکه، به علت تألیف کتاب رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، کشته شد.

تالیفات

از حاکم آثار فراوانی باقی مانده که اغلب آنها به صورت نسخه خطی در کتابخانه‌های مختلف، خاصه در کتابخانه‌های یمن، موجود است.

۱. شرح عیون المسائل:

مهم‌ترین اثر کلامی او و در شرح کتاب خودش عیون المسائل، است و شامل فرق غیرمسلمان، فرقه‌های مسلمان، معتزله و آرا و عقاید آنها، توحید، تعدیل و تجویر، و نبوت است. وی در این کتاب به آرای قاضی عبدالجبار تکیه کرده است.

از کتاب عیون المسائل، نسخه‌ای در کتابخانه آمبروزیان، و از شرح عیون المسائل نسخه‌های متعددی در موزه بریتانیا، کتابخانه آمبروزیان، لیدن و صنعا باقی مانده است. در کتابخانه‌های خصوصی یمن نیز نسخه‌ای از این کتاب موجود است. فؤاد سید، بخشی از این کتاب را که در شرح احوال عالمان معتزلی از قاضی عبدالجبار تا زمان جشمی است، در کتاب فضل الإعتزال و طبقات المعتزلة قاضی عبدالجبار به چاپ رسانده است.

۲. التأثیر و المؤثر، خطی

۳. نصیحةالعامة یا الرسالة التامة فی نصیحة العامة، خطی رساله نصیحةالعامة در اصل به زبان فارسی نگاشته شده، که فقط ترجمه‌ای عربی از آن باقی است.

۴. تنزیه الانبیاء و الأئمه، خطی

۵. رسالة ابلیس الی اِخوانه المناحیس این رساله، با عنوان رسالة الشیخ ابی مُرَّة إلی اخوانه المجبرة نیز مشهور است. متن این رساله را سید حسین مدرسی به چاپ رسانده است. نسخه‌ای از تلخیص این کتاب به دست عالم امامی، عبدالرحمان بن محمد عتایقی (قرن هشتم)، با عنوان الدّر النفیس من رسالة ابلیس موجود است.

۶. کتاب تحکیم العقول فی تصحیح الأصول:

در اصول دین است که عبدالسلام وجیه آن را براساس یک نسخه منحصر به فرد و کهن (کتابت ۶۲۹) به چاپ رسانده است. جشمی در آغاز تحکیم العقول گفته است که وی همانند جعفربن حرب بحثی از مباحث پیچیده کلام به میان نمی‌آورد. کتاب با مقدماتی از دانش کلام که از دانستن آنها گریزی نیست آغاز شده و با فصولی درباره حدوث عالم و اثبات محدث و صفات آن، تعدیل و تجویر و نبوت ادامه یافته است. حاکم جشمی به مسئله امامت در ذیل آخرین بخش کتابش اشاره کرده است.

۷. هدایةالمسترشدین و ریاضة المتدبرین: درباره مسائل کلامی بحث کرده است.

۸. التهذیب فی تفسیرالقرآن در نه جلد:

مهم‌ترین اثر تفسیری وی که نسخه‌های خطی کهنی از آن موجود است. اهمیت اصلی تفسیر حاکم در نقل قول‌هایی از تفاسیر عالمان معتزلی، چون ابوعلی جُبّائی، ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی، ابوالقاسم بلخی/ کعبی و ابوبکر اصمّ، است که به عنوان مصادر اصلی جشمی یاد شده‌اند.

درباره تأثیر تفسیر حاکم جشمی گفته‌اند که زمخشری تفسیر خود را با افزودن مطالبی براساس تفسیر حاکم جشمی تألیف کرده است. زرزور با آوردن شواهدی، نادرستی این مطلب را نشان داده است.

۹. تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین:

در این کتاب آیات نازل شده در حق اهل بیت و علی (ع) را براساس ترتیب سوره‌ها گردآوری کرده و روایات مرسلی را نیز در تفسیر آیات به آن افزوده است. نسخه‌های خطی متعددی از این اثر موجود است. این کتاب چندین بار به چاپ رسیده است. آخرین چاپ آن به کوشش ابراهیم یحیی درسی در صَعْده در ۱۴۲۱ منتشر شده است.

۱۰. جلاء الابصار فی متون الاخبار:

مهم‌ترین اثر حدیثی وی که در آن فقط به نقل و گردآوری احادیث اکتفا نکرده است. کتاب وی حاوی نکاتی درباره فرق اسلامی، تاریخ زیدیه و مسائل کلامی مورد مناقشه میان اشاعره و معتزله است.

ویلفرد مادلونگ بخش‌هایی از این کتاب را، که درباره امامان زیدیه است، به نقل از تحفةالابرار، تألیف احمد بن سعدالدین مِسْوَری، در مجموعه اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان به چاپ رسانده است. نسخه‌های خطی متعددی از کتاب جلاء الأبصار باقی است. مسوری کتابی با عنوان المجالس من کتاب جلاء الابصار نگاشته است که اگر همان تحفةالابرار نباشد، تلخیص دیگری از کتاب جلاءالابصار است.

۱۱. السفینة الجامعة لانواع العلوم:

وی در این اثر به گردآوری اخبار انبیا، پیامبر اسلام(ص) ، سیره صحابه و عترت پیامبر (ص) تا زمان خود پرداخته است. این کتاب چهار مجلد بوده و بخش اعظم آن به صورت خطی باقی مانده است.

۱۲. المنتخب:

جشمی حنفی مذهب بوده، اما در اواخر عمر به زیدیه گروید و به گردآوری آرای فقهی زیدیه براساس آرای الهادی الی الحق یحیی بن حسین بن قاسم رسّی (متوفی ۲۹۸) پرداخته است که نسخه‌ای از آن باقی نیست.

آثار حاکم در یمن

آثار حاکم جشمی از طریق عالمان زیدی مهاجر ایرانی به یمن راه یافته است. برخی از آثار او را تاج الدین زید بن احمد بیهقی بروقنی، که در سال ۵۴۰ به یمن رفته، در آنجا روایت کرده است.

راوی دیگر آثار جشمی در یمن، قاضی جعفربن عبدالسلام مسوری (متوفی ۵۷۳) است که در مکه از شمس الدین علی بن عیسی مشهور به ابن وهّاس (متوفی ۵۵۶) کتاب جلاء الابصار و شماری از آثار جشمی را شنیده است و از او اجازه روایت آثار زیدیه را گرفته است. قاضی جعفر همچنین بخشی از تفسیر التهذیب را نزد ابوجعفر دیلمی شنیده است و دیلمی اجازه روایت آثار جشمی را به او داده است.

قاضی محمدبن عامربن علی اصفهانی، تفسیر التهذیب حاکم جشمی را با عنوان التقریب المنتزع من التهذیب خلاصه کرده و در آن اسباب نزول آیات را براساس روایات حاکم همراه با اخبار و مطالبی از تفسیر حاکم و آثار دیگر تألیف کرده (زرزور، ص۴۸۷) که نسخه‌ای از آن باقی است.

اهمیت حاکم در میان زیدیان

آثار حاکم جشمی مورد توجه فراوان عالمان زیدی بوده و در منابع زیدی از وی با عنوان الحاکم یاد شده است.

با این حال، از برخی آرای حاکم جشمی نقد شده است. مثلا محمدبن احمدبن ولید قرشی (قرن هفتم) در کتابی با عنوان منهاج السلامة فی مسائل الامامة به نقد دیدگاه حاکم درباره مسئله امامت پرداخته است. ابن ولید اشاره کرده که دیدگاه حاکم در شرح عیون المسائل، قبل از گرویدن وی به زیدیه بوده است.

منابع

• ابن ابی الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیة، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
• بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، [تهران ۱۳۶۱ش].
• جشمی، محسن بن محمد حاکم، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
• جشمی، محسن بن محمد حاکم، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، چاپ ابراهیم یحیی درسی، صعده، یمن ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
• جشمی، محسن بن محمد حاکم، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• جشمی، محسن بن محمد حاکم، «‌الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون »، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس، بی‌تا.
• حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم، ۱۳۵۴-۱۳۷۶ش.
• رحمتی، محمدکاظم، «‌معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار »، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
• رقیحی، احمد عبدالرزاق، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، [صنعا ? ۱۹۸۴].
• زرزور، عدنان محمد، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، [بیروت ?۱۳۹۱/ ۱۹۷۱].
• سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴-۱۹۷۶.
• شهاری، ابراهیم بن قاسم، طبقات الزیدیة الکبری، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
• صریفینی، ابراهیم بن محمد، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، [اصل از] عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
• مؤیدی، مجدالدین بن محمد، التحف شرح الزلف، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
• وجیه، عبدالسلام، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
• وجیه، عبدالسلام، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
• یافی، عبدالکریم، «‌فی سیرة الزمخشری جاراللّه »، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ج۵۷، ش ۳ (شوال ۱۴۰۲).

• Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
• EI2, suppl., fascs. 5-6, Leiden 1981, s.v. "Al-Hakim al-Djushami", (by W. Madelung); Wilferd Madelung, "The theology of al-Zamakhshari", in Actas del XII Congreso de la U.E.A.I. (Malaga, 1984), Madrid: Union Europeenne d'Arabisants et d'Islamisants, 1986;
• Leon Nemoy, Arabic manuscripts in the Yale University, New Haven 1956.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام