حمدان بن اشعث
حَمْدَان بن أَشْعَث مشهور به حمدان قرمط، رهبر و بنیان‌گذار جنبش قرمطیان در کوفه، در سده سوم هجری بود. او مانند سایر فاطمیان آن زمان، منتظر بازگشت محمد بن اسماعیل فرزند امام صادق(ع) بود. وی به کمک عبدالله بن میمون در زمان مأمون عباسی در تاسیس دعوت اسماعیلیه نقش داشته است. با کمک گروهی که در کوفه جمع کرده بود، مدتی مردم را به خلیفه فاطمی، مهدی عبیدالله دعوت می‌کرد؛ ولی به دلیل انحراف خلیفه از عقائد فاطمی، از او فاصله گرفت و بیعت خویش را با حکومت مرکزی گسست. تاریخ وفات و محل وفات وی نیز مانند تاریخ تولدش معلوم نیست.
معرفی
حمْدان قَرْمَط، شهرت حمدان‌بن اَشْعَث، رهبر و بنیان‌گذار جنبش قرمطیان در کوفه، در سده سوم هجری. به‌رغم شهرت وی، در منابع، درباره خانواده و تبار و تولد و آغاز زندگی‌اش تا تاریخ ۲۶۱[۱] و بنابه نقلی، تا ۲۶۴[۲] اطلاعی در دست نیست.
دلیل نام‌گذاری
حمدان لقب قرمط داشت.[۳] این لقب به سبب کوتاهی‌قد و پاهایش و نیز کوتاهی گام‌هایش به او داده شد.[۴]
ورود در آئین اسماعیلیه
حمدان را نخست حسین اهوازی، یکی از داعیان برجسته اسماعیلی که برای تبلیغ به جنوب عراق رفته بود[۵] به کیش اسماعیلی درآورد و از او پیمان گرفت.[۶] برخی از نویسندگان[۷] به صراحت حمدان قرمط را باطنی خوانده‌اند.
نقش در اسماعیلیه
بنابر نقل ابن‌ندیم،[۸] حمدان در تأسیس دعوت اسماعیلیه با عبداللّه‌بن میمون قداح در ایام مأمون عباسی هم‌دست بوده است. البته نظرهای دیگری در مورد او وجود دارد که با این نظر ناسازگار است.[۹]
او دعوت را در نواحی کوفه[۱۰] و نیز بخش‌های جنوب عراق سازمان داد و داعیانی برای بخش‌های عمده برگزید.
دیری نگذشت که حمدان پیروان بسیاری یافت که آنان را قرامطه/ قرمطیه نامیدند.[۱۱] این دعوت به‌دست حمدان نیرو یافت و او توانست گروهی از جمله زَکروَیه‌بن مِهرَویه، عِکرِمه بابِلی، جَلَنْدی رازی را به سمت خویش جذب کند.[۱۲]
عامل موفقیت
یکی از عوامل عمده موفقیت سریع حمدان، قیام بردگان زنج به رهبری صاحب‌الزنج در سال‌های ۲۵۵ تا ۲۷۰ق بود. با توجه به اینکه دولت بغداد هنوز نتوانسته بود، پس از جنبش بردگان، حاکمیت خود را در عسکر مکرم دوباره برقرار کند، فعالیت‌های جنبش قرامطه تا ۲۷۸ مخفی مانده بود.
عقائد حمدان
محور اصلی این عقاید چنین بود که آنان منتظر ظهور نزدیک مهدی یعنی محمدبن اسماعیل‌بن جعفرصادق[۱۳] بودند که قرار بود با ظهورش دوره ششمین رسول اسماعیلی به پایان برسد.[۱۴]
این عقائد، با آنچه از طرف برخی به قرمطیان نسبت داده شده است، تفاوت زیادی دارد.[۱۵]
جدایی از حکومت مرکزی
حمدان در ۲۸۷ متوجه شد که انحرافی در اعتقادات جنبش روی داده است. به همین جهت، کشمکشی میان او و رهبران نهضت بر سر مسئله امامت روی داد. علت این امر آن بود که بر خلاف عقیده انتظار ظهور محمد بن اسماعیل، خلیفه فاطمی؛ مهدی عبیدالله ادعای امامت داشت و بازگشت محمد بن اسماعیل را انکار می‌کرد.[۱۶]
رهبران قرمطیان عراق همین‌که متقاعد شدند که عبیداللّه مهدی از اصول و عقاید نخستین جنبش انحراف جسته است، بیعت خویش با رهبری مرکزی را گسستند. پس از آن، حمدان قرمط داعیان خویش را فراخواند و آنان را نسبت به انحراف عبیدالله آگاه ساخت و دستور داد که از دعوت مردم برای خلیفه فاطمی دست بکشند.[۱۷]
حمدان پس از آنکه عده زیادی را با خود همراه کرد، به شام رفت و دیگر از او خبری نشد.[۱۸]
رهبری گروه قرامطه
حمدان قرمط، توانست جماعتی را سازمان دهد که تحت رهبری او عمل کنند. وی به سازماندهی امور اقتصادی این گروه پرداخت و ارتباط و انسجام آن را با دعوت تحکیم بخشید. داعی هر منطقه، اموال تمام مردم آن ناحیه را در یکجا جمع می‌کرد و از این اموال به هرکس به مقدار حاجتش می‌داد. آنان همه مردم را به‌کار وامی‌داشتند تا بدین‌ترتیب در هیچ‌یک از مناطق این گروه محتاجی نماند. حمدان قرمط آنان را متقاعد ساخته بود که نیازی به دارایی خود ندارند؛ زیرا همه آن سرزمین فقط از آنِ آنان خواهد شد. سپس اعلام شد که تکالیف شرعی از ایشان برداشته شده است.[۱۹]
پس از این اقدامات، در سال ۲۷۷، داعیان به این فکر افتادند که برای خویش قلعه‌ای مستحکم بنا کنند. بدین جهت، در قسمتی از کوفه قلعه‌ای ایجاد کردند و نام آنرا دارالهجرة نامیدند.[۲۰]
درگذشت
تاریخ درگذشت حمدان همانند تولدش روشن نیست. به نوشته حمادی،[۲۱] حمدان قرمط در بغداد کشته شد، اما او تاریخ این رویداد را ذکر نکرده است. اشاره ابن‌حوقل[۲۲] گویای آن است که حمدان زنده ماند و بعدها با کنیه ابوعلی، به فعالیت خود ادامه داد.[۲۳]
پانویس
- ↑ رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص۲۳۸
- ↑ مَقریزی، ۱۴۰۷، ص۲۵۷؛ مقریزی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۱۵۳
- ↑ رجوع کنید به ابن‌جوزی، ص۴۴؛ نیز رجوع کنید به اکبر، ص۳۸۰
- ↑ رجوع کنید به بزدوی، ص۲۳۹؛ ابن‌عدیم، ج۲، ص۹۲۹؛ مقایسه کنید: بغدادی، ص۱۶۹
- ↑ رجوع کنید به طبری، ج۱۰، ص۲۵؛ مقریزی، ۱۴۰۷، ص۲۵۵-۲۵۷؛ قس ابن‌ندیم، ص۲۳۸
- ↑ نویری، ج ۲۵، ص۱۸۹-۱۹۱؛ دواداری، ج۶، ص۴۴-۴۶؛ مقریزی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۱۵۳؛ نیز رجوع کنید به اسماعیل، ص۱۲۴؛ هالم، ۱۹۹۶، ص۹۱
- ↑ بغدادی، ص۱۶۹
- ↑ ابن ندیم، ص۲۳۸
- ↑ رجوع کنید به سامی عیاش، ص۶۹؛ مادلونگ، ۱۹۵۹، ص۴۳
- ↑ بزدوی، ص۲۳۹
- ↑ رجوع کنید به غزالی، ص۲۲؛ دیلمی، ص۲۲
- ↑ رجوع کنید به مقریزی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۱۵۵
- ↑ هفتمین امام و هفتمین رسول از نظر اسماعیلیان
- ↑ رجوع کنید به دایرة المعارف اسلام، دفتری، ص۱۳۹
- ↑ رجوع کنید به دایره المعارف اسلام؛ دفتری، ص۱۳۹
- ↑ رجوع کنید به مقریزی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸؛ نیز رجوع کنید به مادلونگ، ۱۹۵۹، ص۴۴
- ↑ دفتری، ص۱۴۹
- ↑ رجوع کنید به نویری، ج۲۵، ص۲۳۲؛ نیز رجوع کنید به ساسی، ج۱، صcxciii؛ مادلونگ، ۱۹۵۹، ص۳۸
- ↑ مقریزی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۱۵۷؛ نیز رجوع کنید به محمد عبدالفتاح علیان، ص۲۰۰
- ↑ نویری، ج۲۵، ص۱۹۵، ۲۲۸-۲۲۹؛ مقریزی، ۱۴۰۷، ص۲۵۹؛ مقایسه کنید، مقریزی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۱۵۸، که سال ۲۹۷ را ذکر کرده؛ نیز رجوع کنید به طراد، ص۱۴۷
- ↑ ص۳۴
- ↑ ج۱، ص۹۶
- ↑ نیز رجوع کنید به مادلونگ، ۱۹۹۷، ص۱۱۶-۱۲۲؛ هالم، ۱۹۹۱، ص۳۵۸، یادداشت ۲۳
منابع
- ابن‌جوزی، القرامطة، چاپ محمد صباغ، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۰؛
- ابن‌حوقل، صورة الارض؛
- ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
- ابن‌ندیم، الفهرست، تهران؛
- اسماعیل، محمود، الحرکات السّریة فی الاسلام: رؤیة عصریة، بیروت ۱۹۷۳؛
- بزدوی، محمدبن محمد، کتاب اصول‌الدین، چاپ هانس پیترلینس، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳؛
- بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمدزاهد کوثری، قاهره ۱۳۶۷/ ۱۹۴۸؛
- حمادی، محمدبن مالک، کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، چاپ محمد زینهم عزب، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
- دفتری، فرهاد، تاریخ و عقایداسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۷۶ش؛
- دواداری، ابوبکربن عبداللّه، کنز الدرر و جامع الغرر، ج ۶، چاپ صلاح‌الدین منجد، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
- دیلمی، محمدبن حسن، بیان مذهب الباطنیة و بطلانه، منقول من کتاب قواعد عقائد آل‌محمد، چاپ ر. شتروطمان، استانبول ۱۹۳۸؛
- طبری، تاریخ (بیروت)؛
- طراد، طادروس، الحرکة القرامطیة فی العراق و الشام و البحرین و اهمیت‌ها التاریخیة، دمشق ۲۰۰۲؛
- علیان، محمد عبدالفتاح، قرامطة العراق فی القرنین الثالث و الرابع الهجریین، قاهره ۱۹۷۰؛
- عیاس، سامی، الاسماعیلیون فی المرحلة القرمطیة، بیروت:دار ابن‌خلدون، بی‌تا؛
- غزالی، محمدبن محمد، فضائح الباطنیة، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۴؛
- مَقریزی، احمدبن علی، اتّعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج ۱، چاپ جمال‌الدین شیال، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶؛
- مَقریزی، احمدبن علی، کتاب المقفّی الکبیر، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
- نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهایة‌الأرب فی فنون الادب، قاهره ۱۹۲۳-۱۹۹۰؛
- Faiza Akbar, "The secular roots of religious dissidence in early Islam: the case of the Qaramita of Sawad Al-Kufa", Journal, Institute of Muslim Minority Affairs, vol. 12, no.2 (July 1991);
- Heinz Halm, Das Reich des Mahdi: der Aufstieg der Fatimiden (875-973), Munchen 1991;
- EI2, s.v. "Hamdan Karmat" (by W. Madelung);
- Antoine Isaac Silvestre de Sacy, Expose de la religion des Druzes, tire des livres religieux de cette secte, vol.1, Paris 1964.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله:دانشنامه جهان اسلام