حسن بن اسحاق صنعانی
حسن بن اِسحاق صَنْعانی شاعر، دولتمرد و فقیه زیدی یمنی. در ۱۱۲۸ق به دنبال شورشِ حسین بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم بن حسین متوکل، فرمانروای یمن، حسن از منصور حمایت کرد؛ ازاین رو، متوکل، حسن را به زندان انداخت، ولی پس از حدود هشت سال، او را آزاد کرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوکل در ۱۱۳۹، حسن از ندیمان او به شمار می‌رفت. با روی کار آمدن منصور، دوباره زندانی شد و این بار بیست سال از عمر خود را در زندان گذراند.
مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی، الشَّرحُ اللَّطیف در شرح و توضیح الشَمائل النَّبَویه محمدبن عیسی ترمذی و برخی رسالات کلامی و فقهی از او به جای مانده است.
زندگی‌نامه
وی در ۱۰۹۳ق در غَراس، از نواحی صنعا، در خانواده‌ای که به علم و ادب و سیاست و حسن اخلاق شهرت داشتند، به دنیا آمد و در صنعا پرورش یافت[۱] و در ۱۱۶۰ق در زندان از دنیا رفت.[۲]
تحصیلات
از کودکی به آموختن علوم دینی نزد پدرش اسحاق بن احمد و برادر بزرگ ترش محمد پرداخت. فقه را در شهر ذِمارِ یمن و ادبیات و حدیث را در شهرهای تَعِزّ و صنعا فراگرفت. عبداللّه بن علی اَکوَع و محمدبن اسماعیل امیر کحْلانی صنعانی، معروف به بدر امیر، نیز از استادان او بودند.[۳] از تبادل نامه‌هایی مناظره گونه درباره مسائل فقهی میان او و برادرزاده‌اش اسماعیل بن محمد و نیز استادش بدر امیر، گزارش داده است.
فعالیت سیاسی
منصب حکومتی
حسن بن اسحاق در امور سیاسی نیز فعال بود و در بعضی شهرهای یمن به مناصب حکومتی هم دست یافت.[۴]
زندان
در ۱۱۲۸ق به دنبال شورشِ حسین بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم بن حسین متوکل، فرمانروای یمن، حسن از منصور حمایت کرد؛ ازاین رو، متوکل، حسن را به زندان انداخت، ولی پس از حدود هشت سال، او را آزاد کرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوکل در ۱۱۳۹، حسن از ندیمان او به شمار می‌رفت.
با روی کار آمدن منصور، دوباره زندانی شد و این بار بیست سال از عمر خود را در زندان گذراند.[۵] او در سال‌های زندان به تألیف و سرودن شعر پرداخت.[۶] در برخی موارد، هدف وی از نگارش و سرودن، جلب ملاطفت و رفع سخت گیری‌های حاکمان وقت بوده است.[۷] محمدبن اسماعیل بدر سجایای اخلاقی او را ستوده است.[۸]
آثار
منظومة الهدی النبوی
مشهورترین کتاب حسن بن اسحاق، مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی است که بخشی از کتاب زادُالمَعاد فی هَدْی خَیرِالعِباد، اثر مشهور ابن قیم جوزیه (متوفای ۷۵۱ق) را در بیش از هزار بیت به نظم کشیده است.[۹] این کتاب در ۱۴۰۳ق در مصر چاپ شد.[۱۰] او سپس همین کتاب خود را شرح کرد و در آن به بیان آرای عالمان زیدی نیز پرداخت. از این کتاب با نام‌های بُلوغُ المراد فی هَدْی المُصطفی و سیرتِهِ فی الجِهاد، و الفَتحُ القَوی فی شَرحِ الهَدْی النَبَوی نیز یاد شده است. نسخه‌ای از آن، به خط پسرش احمد (متوفی ۱۱۹۳)، موجود است.[۱۱]
حسن بن اسحاق در این شرح، علاوه بر کتاب الهدی، از کتاب‌های دیگری نیز بهره برده است، از جمله ضُوء النّهار اثر حسن بن احمد جلال یمنی و شرح آن، یعنی مِنحةُالغفار، اثر محمدبن اسماعیل امیر کحلانی.[۱۲] محمدبن قاسم وجیه، فقیه متأخر زیدی، شرحی با نام المِنهاجُ السَّوی بر منظومة الهدی النبوی نگاشته که در ۱۴۰۸ق در صنعا منتشر شده است.[۱۳]
شرح اللطیف
اثر دیگر حسن بن اسحاق، الشَّرحُ اللَّطیف است در شرح و توضیح الشَمائل النَّبَویه محمدبن عیسی ترمذی (متوفای ۲۷۹ق) که نسخه‌ای خطی از آن با عنوان تَعلیق علی مُختصرِ الشَّمائل لِلتِرمذی، با تاریخ تحریر ۱۲۹۲ق در کتابخانه اوقاف یمن موجود است.[۱۴]
رسالات
دو رساله کلامی نیز از وی برجای مانده است:
- رساله بلوغ الاُمنیة فی اِظهارِ مخازی ابن تَیمیة، که نقدی است بر آرای ابن تیمیة در کتاب مِنهاج ُالسُنَّة
- دیگری الرّسالةُ الحَسَنیة فی الرّد علی عقائِدِ السُنّیة در دفاع از دیدگاه‌های زیدیان[۱۵]
وجیه[۱۶] سه رساله فقهی نیز از حسن بن اسحاق گزارش کرده است:
- الرّسالةُ المفیدةُ فِی الجمعِ بَینَ الصلاتین
- القَولُ الرّاجِح و الرّأی السَّدید فی اِثبات الصَّلاةِ عَلَی الشّهید
- المِرآةُ المُبینّةُ لِلنّاظِر ما هُوَ الحقُ فی مسألة الکفائَة.
فرزندان
حسن دو پسر، به نام‌های احمد و یحیی، داشت. احمد از عالمان و شاعران عصر خود بود و تألیفاتی داشت، مانند مَشارِقُ الانوار فی تَخریج ادلّة مَسائل الاَزهار در فقه. این کتاب شرحی است بر الاَزهار فی فقهِ الائمة الاطهار، تألیف احمدبن یحیی حسنی (متوفی ۸۴۰)، که از منابع مهم فقهی شیعیان زیدی به شمار می‌رود.[۱۷] یحیی نیز شاعری برجسته و صاحب نظر در ادبیات بود، هر چند غیر از قصیده هایش اثری از او گزارش نشده است.[۱۸]
پانویس
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۱۹۴؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۲۹؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۳۰۸.
- ↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۲۹۷ ۲۹۸؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۳۲؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۳۰۹.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۳۰۸و۳۰۹.
- ↑ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۲۹۷ ۲۹۸؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۳۲؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۳۰۹.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع.
- ↑ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۳۹ ۴۵۵.
- ↑ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۳۰۹.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۲، ص۳۱۲، ج۳، ص۱۱۹.
- ↑ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة؛ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۳، ص۷۷.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۲، ص۱۶۲؛ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة.
- ↑ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة.
- ↑ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۳۱۰.
- ↑ حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۹۲، ۱۱۲؛ زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن، ج۱، ص۱۰۴
- ↑ وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، ص۱۰۹۵.
یادداشت
منابع
- بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۵،
- حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیة، قم، ۱۴۱۳ق.
- زباره یمنی، محمد، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، قسم ۲، ج۱، [قاهره] ۱۳۵۹؛
- شوکانی، محمد، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، [قاهره ۱۳۴۸]، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- وجیه، عبدالسلام، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام