اصالت قرآن
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
اصالت قرآن به‌معنای الهی و وحیانی‌بودن، اقتباسی‌نبودن و تحریف‌نشدن قرآن و از باورهای مشترک مسلمانان است. بر این اساس، قرآن امروزی همان قرآنی است که از سوی خداوند بر حضرت محمد(ص) نازل شده است و مطالب آن برگرفته از آثار دیگر نیست.
قرآن، منبع اصلی دین اسلام است که همین ویژگی، ضرورت بررسی و صحت‌سنجی، اصالت آن را بیشتر می‌کند. برای اثبات اصالت قرآن، دلایلی همچون امی بودن پیامبر(ص)، تحدی قرآن، انسجام و هماهنگی درونی قرآن و بشارت پیامبران پیشین بیان شده است. در روایاتی که از امامان شیعه نقل شده، بر ویژگی‌های الهی و وحیانی‌بودن قرآن تأکید شده است. همچنین امامان، پاسخ اشکالات مربوط به قرآن و اختلافات آن را بیان کرده‌اند.
مخالفان اصالت قرآن که غالبا خاورشناسان غیرمسلمان هستند، برای اثبات این ادعا به دلایلی چون نبوغ پیامبر(ص)، اشتراکات قرآن و کتب دینی گذشته، تأثیر فضای فرهنگی و اجتماعی زمانه پیامبر(ص) در قرآن، اختلاف و تناقض درونی قرآن و اختلاف قرآن و علوم بشری تمسک شده است.
در قرون اخیر، دانشمندان مسلمان به‌خصوص شیعیان، آثار بسیاری را در پاسخ به ادعاهای مستشرقان در مورد غیرالهی و اقتباسی‌بودن قرآن تألیف کرده‌اند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها کتاب شبهاتٌ و ردودٌ حولَ القُرآن الکَریم نوشته محمدهادی معرفت است.
جایگاه و اهمیت
اصالت قرآن از نظر مسلمانان بدین معناست که قرآن امروزی، مجموعه‌ای تشکیل‌یافته از تمامی آنچه به‌عنوان کلام خدا بر پیامبر اکرم(ص) در طول مدت نبوّت و رسالت او نازل شده است.[۱] آنچه زمینه‌ساز ضرورت بررسی و تبیین اصالت قرآن معرفی شده، نفی الهیبودن، دستاورد بشر دانستن قرآن و طرح اشکالاتی در این مورد است.[۲]
قرآن را منبع اصلی و اساسی دین، ایمان و اندیشه یک مسلمان می‌دانند که به‌همین جهت، شناخت آن امری ضروری دانسته شده است.[۳] همچنین اگر مصونیت قرآن از تحریف که به‌معنای کاستی، افزایش، تغییر و تبدیل مؤثر در معنای آیات، کلمات و سوره‌ها است، به اثبات نرسد، هرگونه استدلال به همه یا بخشی از آیات قرآن مورد تردید قرار می‌گیرد؛ زیرا احتمال تحریف آیات مورد استدلال، این احتمال را تقویت می‌کند که آنچه مقصود خداوند بوده، تغییر یافته باشد.[۴]
اصالت قرآن را می‌توان در سه حیطه تحریف، اقتباس از منابع دیگر و انسانی یا وحیانی‌بودن قرآن بررسی کرد:[۵]
عدم تحریف لفظی قرآن
اصالت انتساب قرآن بدین معنا است که قرآن امروزی، همان قرآنی است که توسط پیامبر اسلام(ص) به جهان عرضه شده و هیچ تغییری در الفاظ آن رخ نداده است.[۶] در میان مسلمانان هیچ‌کس مدعی تحریف به فزونی (یعنی اضافه شدن به قرآن) نشده و اجماع بر نفی آن است.[۷] موضوع مورد اختلاف در تحریف لفظی را تغییر در اِعراب کلمات، دگرگون‌شدن آیات و کلمات و افزایش و کاستی در برخی آیات، کلمات و حروف قرآن مجید در عین محفوظ‌ماندن اصل آن دانسته‌اند.[۸] محفوظ ماندن اصل قرآن از تحریف را از مسلمات تاریخ و مورد اتفاق مسلمانان و دانشمندان غیرمسلمان می‌دانند.[۹]
اقتباسی‌نبودن مطالب قرآن
اصالت به‌معنای اقتباسی‌نبودن قرآن یعنی این که قرآن یک اثر ابتکاری است و برگرفته از آثار قبلی خودش نیست.[۱۰]
وحیانی‌بودن قرآن
اصالت الهی قرآن هم بدین معنا است که قرآن، وحیانی و الهی است و سخنان خود پیامبر اسلام(ص) نیست.[۱۱] به عقیده مرتضی مطهری اگر اصالت مطالب قرآن به اثبات برسد، اصالت الهی نیز ثابت می‌شود.[۱۲]
رابطه اصالت و اعجاز قرآن
معجزه را امر خارق‌العاده‌ای می‌دانند که با اراده خدای متعال از شخص مدعی نبوت، ظاهر شود و نشانۀ صدق ادعای وی باشد.[۱۳] بر این اساس یکی از شرایط معجزه‌‌بودن قرآن، الهیبودن آن است به این معنا که از سوی خداوند آمده و کار انسان نیست.[۱۴]
استدلال‌های اثبات اصالت قرآن
باور به الهی و وحیانی‌بودن قرآن در میان مسلمانان، یک باور عمومی دانسته شده است.[۱۵] در روایتی از امام صادق(ع) در مورد قرآن سوال می‌شود که می‌فرمایند: قرآن، کلام خدا و قول خدا و کتاب خدا و وحی خدا و تنزیل خداوند است. سپس به آیه ۴۲ سوره فصلت[یادداشت ۱] اشاره می‌کنند که باطل از هیچ جهتی بر قرآن راه ندارد و نازل شده از سوی خداوند حکیم و ستوده است.[۱۶] برای اثبات اصالت قرآن استدلال‌هایی را مطرح می‌کنند که از جمله آن‌ها به موارد زیر اشاره می‌شود:
امی‌بودن پیامبر اسلام(ص)
اُمّی و درس‌نخوانده‌بودن پیامبر اسلام(ص) یکی از دلایل موافقان اصالت قرآن است.[۱۷] بر اساس این ویژگی، پیامبر(ص) فردی است که سواد خواندن و نوشتن نیاموخته و در تاریخ گزارش نشده است که ایشان برای یاد گرفتن ادبیات و متون علمی به نزد کسی مراجعه کرده باشد.[۱۸] چنین فردی در چهل‌سالگی آغاز به گفتن کلماتی می‌کند که ادیبان عرب توان مقابله با این سخنان را نداشتند.[۱۹] آیاتی از قرآن کریم همچون ۴۸ عنکبوت[یادداشت ۲]، ۱۶ یونس[یادداشت ۳]، ۱۵۷ و ۱۵۸ اعراف[یادداشت ۴] و ۵ فرقان[یادداشت ۵] را اشاره به این استدلال برای الهی بودن قرآن می‌دانند.[۲۰]
تحدی قرآن
تحدی قرآن را یکی از از استدلال‌های عقلی قرآن برای اثبات الهی‌بودنش می‌دانند.[۲۱] تحدی به این معناست که قرآن دیگران را به هم‌آوردی طلب می‌کند که اگر این قرآن از خدا نیست و اثر خود پیامبر(ص) است مثل این قرآن را بیاورند.[۲۲] در سه آیه از آیات تحدی، منکران الهیبودن قرآن دعوت شده‌اند که همانندی برای آن بیاورند[۲۳]، در یک آیه خواسته شده است که ده سوره مانند قرآن بیاورند[۲۴] و در دو آیهٔ دیگر، به آوردن یک سوره مانند قرآن تحدی شده است.[۲۵]
انسجام و هماهنگی درونی قرآن
یکی از دلایل الهیبودن قرآن را وجود انسجام و هماهنگی در آیات قرآن می‌دانند.[۲۶] استدلال‌کنندگان به این دلیل، وجود ویژگی‌هایی مثل تکامل، تأثیرپذیری از محیط و خطاپذیری و تفاوت در استعدادها در انسان را با ویژگی هماهنگی و انسجام در بیان و محتوای آیات قرآن ناسازگار می‌دانند که این مسئله موجب تأیید الهیبودن قرآن است.[۲۷] این دلیل را از دلایلی می‌دانند که خود قرآن نیز در آیه ۸۳ سوره نساء[یادداشت ۶] به آن تکیه کرده است.[۲۸]
بشارت انبیاء گذشته بر نزول قرآن
یکی از دلایلی که گفته می‌شود قرآن برای اثبات الهیبودن خود استفاده می‌کند، تصدیق و بشارت انبیاء و کتب آسمانی پیشین بر نزول قرآن است.[۲۹] آیاتی همچون آیه ۱۹۶ سوره شعراء[یادداشت ۷] و آیه ۶ سوره صف[یادداشت ۸] بر این مطلب اشاره دارند.[۳۰]
شهادت قرآن بر وحیانی‌بودن خودش
بیان‌کنندگان این دلیل، آیاتی در قرآن[۳۱] را مطرح می‌کنند که خداوند درآن به وحیانی‌بودن و الهیبودن قرآن تأکید می‌کند.[۳۲] مصباح یزدی به این جهت که منکران الهیبودن قرآن، کل آن را افتراء و غیرالهی می‌دانند، این استدلال را نادرست می‌داند.[۳۳]
استدلال‌های نفی اصالت قرآن
سابقه تردید در الهیبودن قرآن امری نیست که مربوط به دوران اخیر باشد و سابقه آن به دوران نزول قرآن برمی‌گردد.[۳۴] در قرآن کریم در موارد متعددی به اوصافی همچون شاعر، کذاب و مجنون که از سوی منکران به پیامبر(ص) نسبت داده می‌شد، اشاره شده است.[۳۵] در برخی از آیات اشاره شده است که پیامبر(ص) را ساحر خطاب می‌کردند.[۳۶] مراد از مسحورشدن تحت‌تاثیر دیگران قرار گرفتن است.[۳۷] در آیاتی دیگر نسبت کهانت به پیامبر(ص) رد شده[۳۸] که به‌معنای ارتباط با جنیان برای دریافت اخبار غیبی است.[۳۹] همچنین قرآن را سخنی بشری عنوان می‌کردند که پیامبر(ص) آن را به کمک دیگران و افسانه‌های پیشینیان بیان می‌کند.[۴۰]
امروزه غالب مخالفان اصالت قرآن که بر غیروحیانی و غیرالهی‌بودن آن اشکال می‌کنند، مستشرقان غیرمسلمان هستند.[۴۱] برای اثبات اصالت‌نداشتن قرآن به دلایلی استناد شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
نابغه‌بودن پیامبر(ص)
بر اساس این استدلال، پیامبران جزو نوابغ اجتماعی بودند که به‌جهت اصلاح‌گری اجتماعی به ارائه سازوکاری تحت عنوان دین اقدام کردند.[۴۲] مرتضی مطهری این دیدگاه را به سید احمدخان هندی، نواندیش دینی معاصر نسبت می‌دهد.[۴۳] سید احمدخان، حقیقت وحی را ابراز درونی حقیقتی می‌داند که پیامبر در ارتباطش با خداوند درک کرده است.[۴۴] بر اساس عقیده او پیامبر با مردم هیچ تفاوتی ندارد، بلکه دارای قوه عقل بالاتری است که توانسته است این حقایق را کشف کند.[۴۵] بر اساس این دیدگاه، فرشته وحی همان ضمیر پیامبر است که از او حقایق را درک می‌کند.[۴۶]
سید محمدحسین طباطبایی در نقد این دیدگاه، این نظریه را مخالف با حقیقت نبوت و ضرورت عقلی آن می‌داند.[۴۷] بر اساس تبیین او، اگر سنخ وحی را همان عقل عملی بدانیم در آن صورت پیامبر با دیگر انسان‌ها در این مسئله مشترک خواهند بود و عوامل مختلفی در این ادراکات تأثیرگذار خواهند بود و همین خود زمینه اختلاف بین انسان‌هاست در صورتی که در ضرورت نبوت لزوم رسیدن انسان به یک برنامه برای تامین سعادت دنیا و آخرت انسان ثابت گردید.[۴۸] نقد دیگر این که خود انبیاء به صراحت به وحیانی بودن و منشأ الهی داشتند این تعالیم تاکید کرده‌اند که در قرآن موارد بسیاری را می‌توان ذکر کرد.[۴۹]
اشتراک قرآن و کتاب‌های پیشین
مستشرقان برای اثبات این که قرآن برگرفته از کتب پیشین است بر عناصر مشترک میان قرآن و کتاب‌های قبلی استناد می‌کنند.[۵۰] برای نمونه ایگناس گلدزیهر، اسلام‌شناس یهودی، با بررسی تطبیقی بین احکام و عقاید اسلام با یهود، مسحیت و زرتشت قرآن را مجموعه‌ای برگرفته از تعالیم این ادیان می‌داند.[۵۱] تئودور نولدکه از مستشرقان اهل آلمان معتقد است که محمد(ص) اکثر آموزه‌هایش را از مسیحیان یهودی‌مسلک اقتباس کرده است.[۵۲] ویلیام تسدال نیز یکی دیگر از مستشرقان است که با بیان شباهت‌هایی در مناسک اسلام و صابئین مثل نماز و روزه و...، آموزه‌های آن‌ها را یکی از منابع قرآن می‌داند.[۵۳] کتاب‌ها و پژوهش‌های زیادی از سوی خاورشناسان در قرون اخیر برای اثبات این ادعا صورت گرفته است.[۵۴]
در نقد این نظریه، محمدهادی معرفت با بررسی تطبیقی محتوا و ظاهر قرآن با کتب پیشین، تبیین می‌کند که این کتب نمی‌توانند مصدر قرآن باشند.[۵۵] این مقایسه در بررسی تطبیقی میان قرآن و تورات و انجیل در بحث صفات خداوند، جایگاه انسان و کرامت و شأن انبیاء و داستان‌های مربوط به انبیاء صورت گرفته است.[۵۶]
تحت‌تأثیر قرار گرفتن قرآن از ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی زمانه
تئودور نولدکه فرهنگ حاکم بر جامعه عربستان را یکی از موارد تأثیرگذار بر تعالیم حضرت محمد(ص) می‌داند که از جمله آن‌ها می‌توان به باور به جن، آیین حج و برخی داستان‌ها اشاره نمود.[۵۷] بر اساس این ادعا، قرآن در فضای فکری زمان خود نوشته شده و از سطح علمی و دانشی خود فراتر نرفته است.[۵۸] ادعا شده است که امروزه اگر پیامبری پا به عرصه اجتماع می‌گذاشت هیچکدام از سخنانی را که پیامبران پیشین در مورد خلقت و هستی بیان کرده‌اند، نمی‌گفت و براساس یافته‌های علمی روز حرف می‌زد.[۵۹] برخی مستشرقان همچون ویلیام تسدال، لوئیس شیخو و آلویس اسپرینگر به‌دلیل وجود نظم و سجع، قرآن را برگرفته از آثار شعری عرب می‌دانند.[۶۰] کافنتسکی خاورشناس، در رساله دکتری خود، ارتباط بین قرآن و اشعار أمیة بن‌أبی الصلت، شاعر عصر جاهلی را بررسی کرده و سعی کرده است شعر را مصدر قرآن معرفی کند.[۶۱]
محمدهادی معرفت با بررسی مواردی که به عنوان تأثیرات محیط و جامعه در قرآن مطرح می‌گردد، بیان می‌کند که قرآن برخلاف این ادعا، بسیاری از رسم و رسوم نادرست جاهلی را در زمان نزولش از میان برداشت و در مسائل مختلف دستورات و احکامی برخلاف فرهنگ رایج در آن زمان مطرح می‌کند.[۶۲]
اختلاف و تناقض در متن قرآن
یکی از استدلال‌هایی که بر نفی الهیبودن قرآن مطرح می‌شود، وجود تناقض و اختلاف در آیات قرآن است که با مطالعه موردی و تطبیقی بین آیات مختلف قرآن قابل استنباط است.[۶۳]
در تبیین ناسازگاری‌های ادعا شده در قرآن، بدرالدین زرکشی از دانشمندان علوم قرآنی، منشأ توهم وقوع اختلاف در قرآن را ۵ مورد می‌داند:[۶۴]
- اختلاف حالت‌ها و تغییرات در چیزی که از آن خبر داده می‌شود، همچون مراحل مختلف خلقت آدم.[۶۵]
- اختلاف موضوع، مثل صحبت نکردن خداوند با کافران از روی لطف و صحبت کردن از روی سوال و مؤاخذه.[۶۶]
- اختلاف در جهات و حیثیات مختلف یک فعل، مانند نسبت‌دادن فعل به انسان از جهتی و نفی آن از انسان از جهت دیگر.[۶۷]
- اختلاف در حقیقت و مجاز، مانند نسبت‌دادن و نفی مستی به انسان‌ها در قیامت.[۶۸]
- اختلاف در وجه و اعتبار، همانند اطمینان قلبی مؤمنان از یاد خداوند و و اضطراب و ترس آنان هنگام یاد خداوند از روی خشیت و تقوا.[۶۹]
محمدهادی معرفت نیز با بررسی موارد ادعایی اختلاف و تناقض در قرآن، به این استدلال، با تطبیق بر آیات پاسخ می‌دهد.[۷۰]
همچنین در برخی از روایات نقل‌شده از امامان شیعه، به بررسی برخی از این اختلافات ادعایی پرداخته شده است که برای نمونه مواردی مطرح می‌شود:
- در روایتی شیخ صدوق نقل می‌کند مردی نزد امیرالمؤمنین(ع) می‌آید و مطرح می‌کند که در قرآن کریم به‌دلیل وجود مطالب متناقض در آن شک کرده است.[۷۱] حضرت علی(ع) با پاسخ به یک‌یک آیاتی که این فرد به‌عنوان تناقض مطرح می‌کرد مشخص می‌کند که هیچکدام از این موارد تناقض نیست و هرکدام به چه جهت و اعتباری نازل شده است.[۷۲]
- طبرسی در کتاب احتجاج روایتی نقل می‌کند که عده‌ای از زنادقه نزد حضرت علی(ع) می‌رسند و بیان می‌کنند که اگر تناقضات قرآن برای آن‌ها حل شود مسلمان خواهند شد.[۷۳] امام، پاسخ آنان را می‌دهند و آن‌ها با شنیدن این پاسخ‌ها مسلمان می‌شوند.[۷۴]
- ابن‌شهرآشوب در کتاب المناقب نقل می‌کند که ابواسحاق کندی فیلسوف اسلامی هم‌عصر امام حسن عسکری(ع) در تدارک کتابی بود که موضوع آن تناقضات قرآن بود.[۷۵] امام عسکری(ع) به‌واسطه یکی از شاگردانش او را متوجه می‌کند که ممکن است فهم او از کلمات قرآن فهم درستی نباشد که از آن‌ها تناقض برداشت کرده است.[۷۶] کندی با توجه به این مطلب، دست از ادامه نوشتن کشیده و نوشته‌های خود را به آتش می‌کشد.[۷۷]
اختلاف قرآن با علم و تاریخ و ادبیات
بر اساس این استدلال در قرآن کریم اختلافاتی با سایر علوم از جمله علوم تجربی و تاریخ و ادبیات دیده می‌شود که نشان‌گر غیراصیل‌بودن قرآن است.[۷۸] استدلال‌کنندگان به این استدلال مواردی همچون زوج‌بودن همه موجودات، آسمان‌های هفتگانه، بررسی موارد تاریخی یهود، استفاده نادرست از ضمایر و... را از جمله مواردی می‌دانند که در قرآن کریم برخلاف علم مطرح شده است.[۷۹]
اختلافات ادعایی قرآن و علم به صورت مفصل مورد بررسی و نقد واقع شده است.[۸۰]
کتاب‌شناسی اصالت قرآن
با مطرح‌شدن ادعاهای مربوط به اصالت‌نداشتن قرآن در طول تاریخ، مکتوباتی از سوی دانشمندان مسلمان مخصوصاً دانشمندان شیعه برای پاسخ به این ادعاها شکل گرفته است.[۸۱] از کتاب‌های نویسندگان شیعه معاصر می‌توان کتاب «شبهات و ردود حول القرآن الکریم»[۸۲] نوشته محمدهادی معرفت را نام برد.[۸۳] روش پاسخ وی به اشکلات در این کتاب، پاسخ مستدل، غیرتعصبانه و به‌دور از دشمنی دانسته شده است.[۸۴] نویسنده کتاب با تفکیک اشکالات مطرح‌شده در مورد قرآن، در ۵ بخش به آن‌ها پاسخ می‌دهد.[۸۵]
کتاب‌های دیگری نیز در این رابطه نوشته شده است که به موارد زیر اشاره می‌شود:
- مستشرقان و قرآن، محمدحسن زمانی.[۸۶]
- قرآن و مستشرقان، محمدکاظم شاکر.[۸۷]
- اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان، رئیس اعظم شاهد.[۸۸]
- قرآن از سوی مستشرقان: نقد تحلیلی شبهات وارده در تحریف، فرزاد دهقانی و حسام امامی دانالو.[۸۹]
- مستشرقان و قرآن (نقد مبانی یوسف دره حداد مسیحی در انکار وحیانیت قرآن کریم)، علیرضا حیدری.[۹۰]
- صیانت قرآن کریم (نقد شبهات برخی از مستشرقان)، علی کریم پور قراملکی.[۹۱]
- مستشرقان و وحی: نقد دیدگاه مستشرقان نسبت به وحی الهی قرآنی، فاطمه قنبری صفری کوچی.[۹۲]
- مستشرقان و تاریخ‌گذاری قرآن، محمدجواد اسکندرلو.[۹۳]
- آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، عمر رضوان.[۹۴]
- رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قرائات القرآن الکریم، عبدالفتاح اسماعیل شلبی.[۹۵]
- المستشرقون و الدراسات القرآنیة، محمدحسین علی صغیر.[۹۶]
- القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین، عبدالفتاح عبدالغنی قاضی.[۹۷]
- شبهات حول القرآن و تفنیدها، غازی عنایة.[۹۸]
پانویس
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۳۲۰.
- ↑ عنایة، شبهات حول القرآن و تفنیدها، بیروت، ص۹-۲۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۲۵-۲۶.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲؛ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۸ق، ص۲۰۰.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۳.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۳.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۹۸ش، ص۲۶۲.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۳.
- ↑ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۶.
- ↑ ابن‌بابویه، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۲۴.
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۱؛ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹.
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۱-۱۳۳.
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۱-۱۳۳.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹-۱۶۳.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۰۹.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۳۰.
- ↑ سوره طور، آیه ۳۴؛ سوره قصص، آیه۴۹؛ سوره اسرا، آیه۸۸.
- ↑ سوره هود، آیه۱۳.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۳؛ سوره یونس، آیه۳۸.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۸-۲۴۹، مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۲-۱۴۵.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۴-۱۶؛ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۱.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۲-۱۷۸.
- ↑ سوره نساء، آیات ۱۶۳-۱۶۶؛ سوره انعام آیه ۱۹.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۴.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۴.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاه‌های خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاه‌های خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ سوره انعام، آیه ۷؛ سوره هود، آیه ۷؛ سوره انبیاء، آیه ۳؛ سوره صافات، آیه ۱۵؛ سوره احقاف، آیه ۷؛ سوره مدّثّر، آیه ۲۴؛ سوره یونس، آیه۲؛ سوره ص، آیه ۴؛ سوره ذاریات، آیه۵۲.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاه‌های خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۰.
- ↑ سوره حاقه، آیه۴۲؛ سوره طور، آیه ۲۹.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، ص۴۴۲.
- ↑ سوره مدثر، آیه ۲۵؛ سوره فرقان، آیات ۴ و ۵.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۲-۱۵۳؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۹۴-۲۹۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۹۴.
- ↑ هندی، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ۱۳۳۲ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ هندی، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ۱۳۳۲ش، ج۱، ص۳۴-۳۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۹۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۱.
- ↑ گلدزیهر، العقیدة و الشریعة فی الاسلام، ۱۹۴۶م، ص۱۷-۲۰.
- ↑ نولدکه، تاریخ القرآن، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۱ و ۱۶.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاه‌های خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۱-۱۳۲؛ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۷-۶۸.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۶.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۶-۱۰۹، رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۷۶-۸۰.
- ↑ نولدکه، تاریخ القرآن، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۸.
- ↑ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۳۶-۳۸.
- ↑ وسمقی، مسیر پیامبری، ۱۴۰۰ش، ص۱۴۴.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۵۵.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۵۶.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۵.
- ↑ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۷۸۳-۸۱۵؛ وسمقی، مسیر پیامبری، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۷-۱۲۳.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۳-۱۹۲؛ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۹.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۳-۱۸۴.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۸.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۹-۱۹۰.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۵۲-۳۱۰.
- ↑ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵۴-۲۶۹.
- ↑ ابن‌بابویه، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵۴-۲۶۹؛ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۴-۲۴۵.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۵.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۱-۴۱۶؛ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۷-۱۴۱.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۱-۴۱۶؛ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۷-۱۴۱.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۱-۴۱۶.
- ↑ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۸.
- ↑ «شبهات و ردود: حول القرآن الکریم»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۸.
- ↑ حکیم باشی، «معرفی توصیفی «شبهات و ردود حول القرآن الکریم»، ص۲.
- ↑ حکیم باشی، «معرفی توصیفی «شبهات و ردود حول القرآن الکریم»، ص۲.
- ↑ «مستشرقان و قرآن»، سایت خانه ادبیات و کتاب ایران.
- ↑ «قرآن و مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «قرآن از سوی مستشرقان: نقد تحلیلی شبهات وارده در تحریف»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «مستشرقان و قرآن (نقد مبانی یوسف دره حداد مسیحی در انکار وحیانیت قرآن کریم)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «صیانت قرآن کریم (نقد شبهات برخی از مستشرقان)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «مستشرقان و وحی: نقد دیدگاه مستشرقان نسبت به وحی الهی قرآنی»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «مستشرقان و تاریخ گذاری قرآن»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قراءات القرآن الکریم»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «المستشرقون و الدراسات القرآنیة»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «شبهات حول القرآن و تفنیدها»، کتایخانه دیجیتال نور.
یادداشت
- ↑ لَا یأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ ۖ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمِیدٍ؛ که هرگز از پیش و پس (گذشته و آینده حوادث عالم) باطل بدان راه نیابد (و تا قیامت حکومت و حکمتش باقی است) زیرا آن فرستاده خدای (مقتدر) حکیم ستوده صفات است.
- ↑ و ما کنت تتلوا من قبله من کتاب و لاتخطّه بیمینک اذاً لارتاب المبطلون؛ و تو پیش از فرود آمدن قرآن، نوشته‌ای را نمی‌خواندی و نه با دستانت آن را می‌نوشتی. در آن صورت یاوه‌گویان دودل می‌شدند.
- ↑ قل لو شاءاللّه ما تلوته علیکم و لا ادریکم به فقد لبثت فیکم عمرا من قبله افلا تعقلون؛↵↵بگو اگر خدا می‌خواست، قرآن را بر شما تلاوت نمی‌کردم و او شما را بر آن آگاه نمی‌ساخت. من مدتی[طولانی] در میان شما درنگ کردم. آیا خرد خویش را به کار نمی‌بندید [و حقایق را درک نمی‌کنید]؟
- ↑ الّذین یتّبعون الرّسول النّبی الامّی الّذی یجدونه مکتوبا عندهم فی التّوراة والانجیل؛ فآمنوا باللّه و رسوله النّبی الامّی الّذی یؤمن باللّه؛ پس به خدا و فرستاده درس ناخوانده او که به خدا ایمان دارد ایمان آورید آنان که از فرستاده [خدا و] پیامبر درس ناخوانده‌ای پیروی می‌کنند که [نام و نشان]او را پیش خود در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ پس به خدا و فرستاده درس ناخوانده او که به خدا ایمان دارد ایمان آورید.
- ↑ وقالوا اساطیر الاوّلین اکتتبها فهی تملی علیه بکرة و اصیلا؛ و گفتند: [قرآن] افسانه‌های پیشینیان است که در خواست کرده تا برایش بنویسند و هر صبح و شام بر او خوانده می‌شود.
- ↑ افلا یتدبّرون القرآن ولو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافا کثیراً؛ آیا با تدبر در قرآن نمی‌نگرند [تا دریابند که] اگر از سوی غیر خدا می‌بود، ناهماهنگی بسیار در آن می‌یافتند.
- ↑ وَإِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ؛ و (ذکر عظمت) این قرآن در کتب انبیاء پیشین مسطور است.
- ↑ وَإِذْ قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیمَ یا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیکمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَینَ یدَی مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ ۖ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَینَاتِ قَالُوا هَٰذَا سِحْرٌ مُبِینٌ؛ و هنگامی که عیسی مریم به بنی اسرائیل گفت: من همانا رسول خدا به سوی شما هستم و به حقانیت کتاب تورات که مقابل من است تصدیق می‌کنم و نیز (شما را) مژده می‌دهم که بعد از من رسول بزرگواری که نامش (در انجیل من) احمد است بیاید. چون آن رسول ما با آیات و معجزات به سوی خلق آمد گفتند: این سحری آشکار است.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌بابویه، محمد بن‌علی، التوحید، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۹۸ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، نشر علامه، قم، بیتا.
- «آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، افسانه تحریف قرآن، امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۲ش.
- جواهری، سید محمدحسن، اعجاز و تحدی: پاسخ به شبهات، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- حکیم، محمدباقر، علوم قرآنی، مترجم: محمدعلی لسانی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۸ش.
- حکیم باشی، «معرفی توصیفی «شبهات و ردود حول القرآن الکریم»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، دوره ۹، شماره ۳۳، خرداد ۱۳۸۲ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، نشر دوستان، ۱۳۷۷ش..
- خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، موسسة احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۳۰ق.
- دکتر سها، نقد قرآن، بی‌جا، ویرایش دوم، ۱۳۹۳ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- «رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قراءات القرآن الکریم»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی و صدیقه پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، نشریه قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- رضوان، عمر بن‌ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض، دار طیبة، ۱۴۱۳ق.
- زرکشی، محمد بن‌بهادر، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۰ق.
- هندی، سید احمد خان، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۲ش.
- شاکر، محمدکاظم و محمد سعید فیاض، «سیر تحول دیدگاه‌های خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، شماره۱، سال چهل و سوم، ۱۳۸۹ش.
- «شبهات حول القرآن و تفنیدها»، کتایخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «شبهات و ردود: حول القرآن الکریم»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «صیانت قرآن کریم (نقد شبهات برخی از مستشرقان)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
- عنایة، غازی، شبهات حول القرآن و تفنیدها، بیروت، دار و مکتبة الهلال، بیتا.
- «القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «قرآن از سوی مستشرقان: نقد تحلیلی شبهات وارده در تحریف»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «قرآن و مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- گلدزیهر، ایگناس، العقیدة و الشریعة فی الاسلام، دار الرائد العربی، بیروت، ۱۹۴۶م.
- «المستشرقون و الدراسات القرآنیة»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و تاریخ گذاری قرآن»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و قرآن»، سایت خانه ادبیات و کتاب ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و قرآن (نقد مبانی یوسف دره حداد مسیحی در انکار وحیانیت قرآن کریم)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و وحی: نقد دیدگاه مستشرقان نسبت به وحی الهی قرآنی»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مصباح یزدی، آموزش عقاید، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۸ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۰ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر التمهید، قم، ۱۳۸۸ش.
- معرفت، محمدهادی، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، نشر التمهید، قم، ۱۴۲۳ق.
- «معنی "اصالت" در "لغت‌نامۀ دهخدا"»، سایت موسسه لغت نامه دهخدا، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- نولدکه، تئودور، تاریخ القرآن، بغداد، الجمل، ۲۰۰۸م.
- وسمقی، صدیقه، مسیر پیامبری، تهران، بی‌نا، ۱۴۰۰ش.