آیه ۵۴ سوره آل‌عمران

افزودن پیوند
از ویکی شیعه
آیه ۵۴ سوره آل‌عمران
مشخصات آیه
واقع در سورهسوره آل‌عمران
شماره آیه۵۴
جزء۳
اطلاعات محتوایی
مکان نزولمدینه
موضوعغلبه نقشه‌های خداوند بر مکر مکاران.
آیات مرتبطآیه ۳۰ سوره انفال، آیه ۹۹ سوره اعراف، آیه ۵۰ سوره نمل، آیه ۴۳ سوره فاطر، آیه ۱۵ سوره طارق


آیه ۵۴ سوره آل‌عمران به غلبه نقشه‌های خداوند بر مکر مکاران اشاره داشته و خدا را بهترین مکر کننده معرفی کرده است.

مفسران بر این باورند که با توجه به آیات قبل و بعد، این آیه مربوط به مکر یهودیان در کشتن عیسی (ع) است که خداوند با بردن عیسی (ع) به آسمان و جایگزینی یکی از خائنین به شکل وی، او را نجات داد.

مفسران در خصوص دلیل برتری مکر خدا بر مکر مکاران به مواردی متعددی همچون آگاهی و توانایی بی‌انتهای خداوند اشاره کرده‌اند.

ایشان در پاسخ به این سؤال که چرا مکر که امری نامطلوب است به خداوند نسبت داده شده، پاسخ‌های متعددی را بیان کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به معنای اصلی مکر که چاره اندیشی است اشاره کرد که در زبان عربی هم مصداق منفی را پوشش می‌دهد و هم ناظر به مصادیق مثبت آن است.

این آیه در بیانات بسیاری از مقامات و گروه‌های سیاسی و اجتماعی بازتاب داشته است.

متن و ترجمه

وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ

و [دشمنان] مکر ورزیدند، و خدا [در پاسخشان] مکر در میان آورد، و خداوند بهترین مکرانگیزان است.» (سوره آل‌عمران، آیه ۵۴


مضمون آیه

مفسران، بر این باورند که منظور از مکر در ۵۴ سوره آل‌عمران توطئه قتل عیسی (ع) است؛ چرا که در آیات قبل و ِآیات بعد در خصوص مواجهه عیسی (ع) با بنی‌اسرائیل سخن به میان آمده است.[۱]

به عقیده مفسران، منظور از مکر خدا، در این آیه، آن است که خداوند کسی را که اراده کشتن عیسی (ع) را داشت، به شکل او در آورد تا بجای عیسی(ع) کشته شود و عیسی (ع) را به آسمان بُرد.[۲]

از امام علی (ع) روایت شده است که شب به معراج رفتن عیسی (ع)، همان شب ضربت خوردن امام و مصادف با شب‌های قدر بوده است.[۳]

سید عبدالحسین طیب بر این باور است که مخالفت بنی اسرائیل با عیسی (ع)، آشکار بود؛ در حالی که مکر، عملی پنهانی است. در نتیجه، این آیه مربوط به مکر بنی‌اسرائیل نبوده و به مکر حواریونی اشاره دارد که در ظاهر با حضرتش هم‌پیمان شده و در هنگام گرفتاری او را تنها گذاشتند.[۴]

دلیل برتری مکر خدا

آیه ۵۴ سوره آل‌عمران به خط معلی

در آیه ۵۴ سوره آل‌عمران، به برتری مکر خداوند نسبت به مکرهای دیگر اشاره شده است که مفسران دلیل این برتری را مورد بررسی قرار داده‌اند:

  • ناصر مکارم شیرازی مفسر و فقیه شیعه، غلبه نقشه‌های خداوند بر دیگران را به جهت علم و قدرت ناچیز دیگران در مقابل علم و قدرت بی‌نهایت حق می‌داند.[۵]
  • برخی دیگر از مفسران بر این باورند که بهترین بودن خداوند در مکر، از آن جهت است که از راهی جواب مکاران را می‌دهد که به مخیله ایشان نیز خطور نمی‌کند.[۷]

آیا خدا مکار است؟

استناد مکر به خدا در آیه ۵۴ سوره آل‌عمران این اشکال را بوجود می‌آورد که مکر، در خود، سه معنای تدبیر، پنهانکاری و ضرر رساندن را دارد،[۸] و کسی مکر و حیله به کار می‌برد که از دیگری ترس داشته و محتاج چیزی باشد؛[۹]در نتیجه نسبت مکر به خدا جایز نیست در حالیکه آیه خداوند را مکار دانسته است.

در پاسخ به این اشکال، مفسران پاسخ‌های متعددی داده‌اند:

  • برخی گفته‌اند که «مکر» در زبان عربی به خلاف زبان فارسی، به معنای مطلق چاره اندیشی بوده که گاهی زیان آور و گاهی نیز پسندیده است، از این رو مکری که در این آیه به خدا نسبت داده شده، از نوع چاره اندیشی مثبت است.[۱۰]
  • برخی از مفسران، منظور از مکر خدا را کیفر و مجازات مکر مکاران دانسته[۱۱]و در این خصوص به روایتی از امام رضا (ع) استناد می‌کنند که «مراد از مکر خدا، کیفرِ مکر است وگرنه او اهل مکر نیست.»[۱۲]
  • برخی از مفسران گفته‌اند که منظور از مکر خدا، فروگذاشتن و رها کردن مکاران به حال خودشان است تا نتیجه مکرشان، دامن ایشان را بگیرد.[۱۳]
  • برخی نیز بر این باورند که مکر در این آیه، همان سنت استدراج الهی است که پس از نعمت‌های فراوان، ناگاه ایشان را محروم می‌سازد.[۱۴]
  • مرتضی مطهری، شباهت مکر خدا و مکر مکاران را در شکل و ظاهر کار دانسته و همین مقدار را برای اِسناد مکر، به خدا موجه می داند. در حالیکه روح این دو را از هم جدا است. چرا که ظاهر هر دو انجام کار پوشیده‌ای است که سرّ آن برای طرف مقابل روشن نیست؛ ولی روح مکر مکاران، بخلاف مکر خداوند، از خباثت و ظلم سرچشمه گرفته است.[۱۵]

کاربست سیاسی آیه

طرح گرافیکی از مضمون آیه ۵۴ سوره آل‌عمران

آیه ۵۴ سوره آل عمران، در بیانیه‌ها، آثار گرافیکی و پیام نهادها و مقامات سیاسی و فرهنگی مورد استفاده قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

پانویس

  1. ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۰۶؛ علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۲۳؛ طبرسی، مجمع البیان طبرسی، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۷۵۷؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۵۲۲.
  2. ↑ طبرسی، مجمع البیان طبرسی، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۷۵۷؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱.
  3. ↑ کاشانی، تفسیر کبیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ۱۳۳۶ش، ج۲، ص۲.
  4. ↑ طیب، اطیب البیان في تفسیر القرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۱۷.
  5. ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۶۴.
  6. ↑ گنابادی، بیان السعاده فی مقامات العباده، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۶۳.
  7. ↑ کاشانی، تفسیر کبیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۲۰۵؛ ثقفی تهرانی، وان جاوید در تفسیر قرآن مجید، بی تا، ج۱، ص۴۲۱.
  8. ↑ بروجردی، تفسیر شمس، ۱۴۰۱ش، ج۱، ص۴۲۰.
  9. ↑ نجفی خمینی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ص۲۹۷.
  10. ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۶۶؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲.
  11. ↑ طبرسی، مجمع البیان طبرسی، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۷۵۷؛ نجفی خمینی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ص۲۹۷.
  12. ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۵۲۲؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۶۴.
  13. ↑ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی‌عشری، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۱۴.
  14. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۴۵.
  15. ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۹۰ش، ج۲۶، ص۶۲۵–۶۲۳.
  16. ↑ بیانات در نماز جمعه تهران، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای.
  17. ↑ شیطان بزرگ خدمتی ناخواسته به تحقق آرمان فلسطین کرد، خبرگزاری مهر.
  18. ↑ سپاه محمد رسول الله (ص) حادثه تروریستی تهران را محکوم کرد، خبرگزاری مهر.
  19. ↑ محکومیت حادثه در مشهد از سوی تعدادی از گروه‌ها، اساتید و اصحاب رسانه افغانستانی، سایت ایسنا.

منابع

  • ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
  • بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة موسسة البعثة، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • بروجردی، مصطفی، تفسیر شمس، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۱ش.
  • بیانات در نماز جمعه تهران، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور۱۴۰۳ش.
  • ثقفی تهرانی، محمد، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، تهران، برهان، بی تا.
  • طیب، عبدالحسین، اطیب البیان في تفسیر القرآن، قم، مؤسسه سبطين، ۱۳۸۶ش.
  • رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر وعلوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چ ۱۱، ۱۳۸۳ش.
  • سپاه محمد رسول الله (ص) حادثه تروریستی تهران را محکوم کرد، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب ۱۸ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور۱۴۰۳ش.
  • شاه عبدالعظیمی، سید حسین، تفسیر اثنی‌عشری، تهران، میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
  • شیطان بزرگ خدمتی ناخواسته به تحقق آرمان فلسطین کرد، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب ۱۸ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور۱۴۰۳ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • علامه طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن‏، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
  • علامه طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان‏، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعهٔ مدرسین حوزه علمیه قم، چ۵، ۱۳۷۴ش.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چ ۱۱، ۱۳۸۳ش.
  • کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، تفسیر کبیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، کتابفروشی و چاپخانه محمدحسن علمی، ۱۳۳۶ش.
  • گنابادی، سلطان محمد بن حیدر، بیان السعاده فی مقامات العباده، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
  • محکومیت حادثه در مشهد از سوی تعدادی از گروه‌ها، اساتید و اصحاب رسانه افغانستانی، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب ۱۷ فروردین ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور۱۴۰۳ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران و قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، چ۱، ۱۳۷۴ش.
  • نجفی خمینی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=آیه_۵۴_سوره_آل‌عمران&oldid=1296584»