مسجد امام خمینی تهران از مساجد بزرگ و قدیمی که در بازار شهر تهران است. این بنا در دوره قاجاریه و به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده و توسط ناصرالدین شاه قاجار تکمیل شده است. از دوره قاجار تا انقلاب اسلامی، این مسجد در اختیار امام جمعه هر دوره قرار داشته و نماز جمعه در آنجا برگزار می‌شده است. نام مسجد تا سال‌های قبل انقلاب ۱۳۵۷ش، مسجد شاه بود و مراسم‌های مهم در آن برگزار می‌شد. مجالس ترحیم میرزای شیرازی، آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله بروجردی در این مسجد برگزار شد. همچنین علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت ایران در سال ۱۳۲۹ش در مسجدِشاه به ضرب گلوله یکی از اعضای فدائیان اسلام کشته شد.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | فتحعلی‌شاه قاجار |
| تأسیس | نیمه اول قرن سیزدهم قمری |
| کاربری | مسجد |
| مکان | بازار تهران |
| مشخصات | |
| مساحت | یازده‌هزار متر |
| معماری | |
| معمار | احتمالا عبدالله خان معمارباشی |
بانیان ساخت
فتحعلی‌شاه قاجار بانی ساخت مسجد بوده است، به همین دلیل به مسجد شاه مشهور شد.[۱] هزینه ساخت مسجد را آسیه خانم مشهور به مهدعلیا، مادر فتحعلی‌شاه از گنجینه‌ای پرداخت که آن را نذر به سلطنت رسیدن پسرش کرده بود. فتحعلی‌شاه نیز موقوفاتی برای مسجد در نظر گرفت که متن آن در کتیبه بالای ورودی شمالی موجود است.[۲] [۳] بنابر کاشی‌نوشته‌ها و کتیبه‌هایی که در ایوان جنوبی مسجد به جای مانده، زمان تقریبی شروع ساخت این مسجد سال ۱۲۱۲ یا ۱۲۲۴ق بوده است. در سال ۱۳۰۷ق به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار درب ِاصلی در جهت شمال تعمیر و نیز به دستور وی دو مناره به مسجد اضافه شد و بخش‌های دیگر نیز تکمیل شد.[۴]
این بنای تاریخی در ۱ مهر ۱۳۶۳ش با شماره ثبت ۱۶۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مشخصات بنا
مسجد امام‌خمینی تهران از مساجد قدیمی و بزرگ این شهر است و بین خیابان پانزده خرداد و بازار بزرگ تهران قرار دارد. این بنا حدود یازده‌هزار مترمربع وسعت دارد.[۵] فضای آن مربعی شکل است که ۴ ایوان در وسط ۴ ضلع دارد، گنبدخانه در ضلع جنوبی است، ۳ شبستان اصلی در کنج‌ها و حوض مربعی در مرکز حیاط قرار دارد.[۶]
معماری
معماری مسجد امام‌خمینی از لحاظ وسعت صحن، شبستان‌ها، گنبد بزرگ کاشی‌کاری، طاق‌نما، غرفه‌ها و سردر آنِ، یک معماری سنتی ایرانی-اسلامی را تشکیل داده است.[۷]
مجموعه‌ای از نفیس‌ترین آرایه‌ها مانند گچ‌کاری، حجاری، مقرنس و کتیبه‌های گوناگون در ساخت آن به کار رفته است. در هریک از دو شبستان بزرگ مسجد دوازده ستون قرار دارد. همچنین دو مناره مسجد در طرفین ساعت دیده می‌شوند.[۸]
منبر مسجد، دارای ۱۳ پله و از جنس سنگ مرمر یکپارچه است. درب اصلی مسجد یا در شمالی آن ۱۷ پله پایین‌تر از سطح خیابان قرار دارد. دری چوبی مسجد امام هم ۴ متر ارتفاع و ۳ متر عرض دارد.[۹]
هویت معمار اصلی مسجد امام ناشناخته است اما احتمال دارد معمار آن شخصی به نام عبدالله‌خان معمارباشی (معمار دربار فتحعلی‌شاه قاجار) بوده باشد.[۱۰]
در ایوان جنوبی مسجد شکیات نماز به خط مهدی خوشنویس ملقب به ملک الکتاب نوشته شده است. کتیبه‌های تاریخی موجود در بنا، به خط آقا مهدی ملک‌الکتاب است. نام اسدالله عابدینی، اسدالله حسینی، احمد علی‌اصغر و علی‌اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبایی، حسین باقر، عبدالرحیم و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشی‌کاری‌های اطراف صحن دیده می‌شود. این بنا با استفاده از آجرهای نخودی رنگ مزین به کاشی‌های چند رنگ و بر طبق اصول معماری ایرانی تزیین شده است.[۱۱]
امامان جمعه و جماعت
مسجد شاه در دوره قاجاریه، محل برگزاری نماز جمعه و جماعت بوده است. فتحعلی‌شاه در ۱۳۲۶ق میرمحمدمهدی را از اصفهان به تهران دعوت کرد و او را به سمت امام جمعه تهران برگزید و این مسجد را در اختیار او قرار داد او ۲۶ سال امامت جمعه و جماعت مسجد شاه تهران را به عهده داشت. بعد از درگذشت او، میرابوالقاسم، برادرزاده و دامادش امام جمعه تهران شد.[۱۲]
بعد از میرسیدابوالقاسم پسرش، سیدزین‌العابدین ۴۰ساله به سمت امام جماعت منصوب شد. به‌دستور ناصرالدین‌شاه خانه‌های کنار مسجد خریداری و برای اقامتگاه امام جمعه وقف شد.[۱۳]
بعد از سیدزین‌العابدین، پسرش سیدابوالقاسم، امام جمعه تهران شد. وی در وقایع مشروطه از مخالفان مشروطه بود. سخنرانی سیدجمال واعظ و به دنبال آن هرج و مرج داخل مسجد در سال واقعه ۱۳۲۳ق و در زمان تصدی سیدابوالقاسم امام جمعه بر این مسجد رخ داد.[۱۴]
سیدابوالقاسم امام جمعه در ۱۳۰۶ش درگذشت پس از او نیز امام جماعات بر عهده خاندان امام جمعه بود. مقبره تعدادی از آنان در قبرستان خانوادگی «سر قبر آقا» است.آخرین پیش‌نماز و امام جمعه این مسجد پیش از انقلاب اسلامی، سیدحسن امامی بود او رابطه خوبی با حکومت وقت داشت.[۱۵]
بعد از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، سیدمحمدباقر خوانساری فرزند سید محمدتقی خوانساری از سوی امام خمینی به‌عنوان امام جماعت این مسجد معرفی شد.[۱۶]
مراسم‌ها و وقایع
مسجد امام خمینی از زمان احداث تاکنون به دلیل موقعیت مهم آن در بازار، همواره مجلس‌های بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیت‌های مختلف سیاسی و ملی در آن منعقد شده است. از جمله مجلس‌های مهمی که در دوران ناصرالدین شاه و با حضور وی در این مسجد برگزار شد مجلس ختم میرزا حسن شیرازی بود.[۱۷]
از دیگر مجلس‌های ترحیم در این مسجد می‌توان مراسم ختم شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه، رییس‌علی دلواری رهبر جنبش جنوب ایران، آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله میرزا محمد فیض قمی و آیت‌الله بروجردی را نام برد.[۱۸]
وقایع مهم
مسجد بازار تهران به دلیل انتساب به شاه و اقامه نماز جمعه در آن، موقعیت اجتماعی و سیاسی داشته و وقایع مهمی در آن رخ داده است. برخی از این حوادث، عبارتند از:
- قرائت فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو.[۱۹]
- واقعه تحصن علما در اعتراض به چوب بستن تجار قند در دوره مشروطه.[۲۰]
- نقطه آغاز قیام مشروطیت در اواخر حکومت مظفرالدین شاه با تجمع اعتراض‌آمیز مردم.[۲۱]
- تظاهرات علیه اسرائیل؛ بعد از آغاز جنگ اعراب و اسرائیل آیت‌الله کاشانی و فدائیان اسلام در فاصله سال‌های ۲۸-۱۳۲۶ش تظاهراتی علیه رژیم صهیونیستی در این مسجد برگزار کردند.[۲۲]
- تحصن بازایان علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ش، توسط اسدالله علم نخست‌وزیر وقت ایران.[۲۳]
- سخنرانی محمدتقی فلسفی علیه بهائیت که به‌طور مستقیم از رادیو پخش می‌شد.[۲۴]
- در فاصلۀ سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷ش این مکان تحت کنترل و مراقبت ساواک و نیروهای شهربانی قرار داشت و برنامه‌های وعظ و عزاداری در ایام ماه محرم و رمضان برگزار می‌شد.[۲۵]
- از پایگاه‌های بازاریان در واقعه پانزده خرداد ۱۳۴۲ش.[۲۶]
- علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت ایران در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ش در مسجدِشاه به ضرب گلوله یکی از اعضای فدائیان اسلام در این مسجد کشته شد.[۲۷]
پانویس
- ↑ طایفه، مسجد سلطانی، جواهر تهرانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۹.
- ↑ طایفه، مسجد سلطانی، جواهر تهرانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ طایفه، مسجد سلطانی، جواهر تهرانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ ساعتیان، مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۸.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۸.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۸.
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۸.
- ↑ تأیید امامت جماعت مسجد بازار تهران، پورتال امام خمینی.
- ↑ جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، پایگاه تاریخ معاصر ایران.
- ↑ جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، پایگاه تاریخ معاصر ایران.
- ↑ جبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۷۱.
- ↑ طایفه، مسجد سلطانی، جواهر تهرانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ طایفه، مسجد سلطانی، جواهر تهرانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، پایگاه تاریخ معاصر ایران.
- ↑ جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، پایگاه تاریخ معاصر ایران.
- ↑ جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، پایگاه تاریخ معاصر ایران.
- ↑ جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، پایگاه تاریخ معاصر ایران.
- ↑ طایفه، مسجد سلطانی، جواهر تهرانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ جبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۷۱.
منابع
- حبیبی، حسن، مساجد دیرینه سال تهران، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- طایفه، سیما، «مسجد سلطانی، جواهر تهرانی»، روزنامه ایران، شماره ۶۱۲۹، ۱۳۹۴/۱۰/۲۹، ص۱۷.
- ساعتیان، رویا و طیبه مقدسی، مروری بر برخی مساجد شاخص شهر تهران، مجله گردشگری، شماره ۲۶، خرداد و تیر ۱۳۸۹ش.
- ساجدی، جایگاه مسجد امام خمینی در تحولات تاریخ معاصر ایران، مجله الکترونیکی دوران، شماره ۱۱۹، مهر ماه ۱۳۹۴ش.