قتل غیرعمد

قتل غیرعمد یا قتل خطایی یا قتل خطای محض به قتلی اطلاق می‌شود که در آن قاتل نه قصد کشتن داشته باشد و نه قصد انجام عملی که منجر به قتل شود. قتلی که به دست فرد نابالغ یا دیوانه انجام شود نیز جزو قتل خطای محض به حساب آمده است. در فقه شیعه، قتل خطایی قصاص ندارد بلکه قاتل باید به خانوادۀ مقتول دیه و کفاره بدهد. قرآن نیز در آیه ۹۲ سوره نساء به این موضوع پرداخته است.

از نظر فقیهان شیعه، دیۀ قتل خطایی به میزان دیۀ قتل عمد است؛ اما می‌تواند طی سه سال پرداخت شود. همچنین، طبق فقه شیعه دیۀ قتل خطایی، در برخی شرایط به عهده عاقله (اقوام پدری قاتل)، ضمان جَریره یا بیمه قابل پرداخت است. علاوه بر این در مواردی که قتل در ماه‌های حرام یا حرم مکی رخ دهد، دیه افزایش می‌یابد. طبق نظر اکثر فقیهان، کسی که مرتکب قتل خطایی می‌شود، اگر میراث‌برِ مقتول باشد از همۀ اموال مقتول به جز دیۀ عاقله ارث می‌برد.

مفهوم‌شناسی

قتل خطایی یا قتل غیرعمد یکی از مسائل فقه شیعه است. آیه ۹۲ سوره نساء نیز به قتل خطایی و حکم آن پرداخته است. قتل خَطایی قتل ناخواسته‌ای است که در آن قاتل نه قصد زدنِ دیگری را داشته باشد و نه قصد کشتن او را. اما اگر فرد بالغی، کسی را به قصد کشتن بزند یا به نحوی بزند که نوعاً کشنده است قتل عمد و اگر کسی را به قصد ادب کردن یا شوخی کردن بزند؛ اما فرد بمیرد قتل شبه‌عمد نامیده می‌‌شود.

مصادیق قتل غیرعمد

در روایتی از امام صادق(ع) برای قتل خطایی مثال زده است که مانند کسی که به قصد شکار تیری می‌اندازد و با برخورد به کسی او را می‌کشد. به این نوع قتل، قتلِ خطای بدون شبهه نیز گفته شده است. همچنین قتلی که به دست کودک نابالغ یا دیوانه انجام شود را نیز جزو قتل خطایی دانسته‌اند. در ایران قتل‌های ناشی از حوادث رانندگی نیز از مصادیق قتل غیرعمد محسوب می‌شود.

دیه قتل خطایی و روشهای پرداخت

طبق نظر فقیهان اگر کسی به خطا دیگری را بكشد، قصاص نخواهد شد بلکه بايد ديه او را طی اقساط سه ساله پرداخت کند و علاوه بر آن بایستی به عنوان کفاره يک بنده آزاد كند و اگر نتواند بنده آزاد كند باید دو ماه روزه بگيرد و اگر اين را هم نتواند، باید شصت فقير را سیر کند. از نظر حسینعلی منتظری، فقیه شیعه، آیه ۹۲ سوره نساء و برخی از روایات معصومان نشان می‌دهد که دیۀ قتل خطایی جنبۀ کیفری ندارد؛ بلکه فقط برای جبران خسارت و پیشگیری از وقوع اتفاقات مشابه وضع شده است.

پرداخت دیۀ قتل توسط عاقله، جَریره و بیمه

طبق نظر فقیهان، اگر قتل خطایی از طریق اقرار قاتل، یا سرپیچی از سوگند یا از طریق قَسامه ثابت شود، پرداختِ دیه به عهدۀ خودِ او است؛ اما اگر قتل از طریق بینه شرعی ثابت شود، یا قاتل فردی نابالغ یا دیوانه باشد، دیۀ مقتول به عهدۀ عاقله (اقوام پدری) او است. طبق این دیدگاه، زن (همسر) قاتل جزو عاقله به حساب نمی‌آید و در صورتی که دیه به عاقله تعلق بگیرد شامل او نمی‌شود. با این حال، اگر کسی به صورت خطایی خودکشی کند، مثل اینکه تیری پرت کند و اتفاقی به خودش برخورد کند، هیچ دیه‌ای ندارد و چیزی به عهدۀ عاقله نیست.

به نظر فقیهان شیعه، در صورتی که قاتلِ خطایی هیچ عشیره‌ای برای پرداخت دیۀ عاقله نداشت این پرداخت می‌تواند به عهدۀ جریره باشد. ضمان جَریره، به معنای این است که فردی که خانواده یا وارثی ندارد با فرد دیگری پیمان می‌بندد که اگر دچار جنایتی غیرعمدی شد،‌ دیۀ او را بپردازد و در مقابل از او ارث ببرد. طبق یک پژوهش فقهی، منابع فقهی شیعه قابلیت این را دارد که بر اساس پیمان جریره، نهادی مستقل برای پرداخت دیۀ تمام انواع قتل‌های خطایی تأسیس کند.

قانون مجازات اسلامی ایران نیز قتل خطایی را به رسمیت شناخته است. طبق قوانین ایران یکی دیگر از راه‌های پرداختِ دیۀ بعضی قتل‌های خطایی همچون قتل‌های ناشی از حوادث رانندگی، بیمه است.

تغلیظ دیه

مقالهٔ اصلی: تغلیظ دیه

تَغلیظ دیه را به معنای افزایش دیه دانسته‌اند. طبق نظر فقیهان شیعه، اگر قتل در ماههای حرام یا در حرم مکی انجام شود،‌ یک‌سوم به دیۀ مقتول افزوده می‌شود. همچنین طبق نظر شیخ صدوق قاتل باید دو ماه از ماه‌های حرام را روزه بگیرد. با این حال برخی فقیهان همچون ناصر مکارم شیرازی قائلند که تغلیظ دیه تنها مربوط به قتل عمد است و حکم آن به قتل خطایی و شبه‌عمد مربوط نمی‌شود.

ارث بردن قاتل در قتل خطای محض

همچنین ببینید: ارث

به گزارش کتاب فرهنگ فقه درمواردی که قاتل میراث‌بَر مقتول باشد، از نظر برخی فقیهان، قتل خطایی مثل قتل عمد است و قاتل از مقتول ارث نمی‌برد، و در مقابل، برخی دیگر همچون صاحب جواهر قائلند که قتل خطایی به هیچ وجه مانع از ارث بردنِ قاتل نمی‌شود.ولی نظر اکثر فقیهان شیعه آن است که در قتل خطایی محض، قاتل فقط از دیۀ عاقله ارث نمی‌برد؛ اما از باقی اموال مقتول ارث می‌برد.