عاشوراپژوهی

عاشوراپژوهی دسته‌ای از پژوهش‌های ناظر به واقعه کربلا در روز عاشورا است که از منظرهای مختلفِ تاریخی-روایی، فرهنگی، جامعه‌شناختی و سیاسی انجام می‌شود. در همه سده‌های پس از واقعه عاشورا، آثار فراوانی در این باره انتشار یافته و علاوه بر عالمان و پژوهشگران مسلمان، اسلام‌شناسان غیرمسلمان و ایران‌شناسان نیز آثاری در این باره تألیف کرده‌اند که بنابر یک تخمین، تا سال ۱۳۸۰ش حدود پنج هزار کتاب بوده است.

بخشی از آثار عاشوراپژوهی، پژوهش‌های تاریخی است که عبارتند از مقتل‌نگاری، شخصیت‌نگاری و تحریف‌شناسی. مقتل‌ها با هدف نقل وقایع کربلا، بیشترین حجم آثار را به خود اختصاص داده‌اند که یا در ضمن آثار تاریخی آمده‌اند و یا به‌طور مستقل تألیف شده‌اند؛ مانند مقتل ابی‌مخنف. شخصیت‌نگاری‌ها با رساله کوتاه تسمیة من قتل مع الحسین، از قرن دوم هجری آغاز شد و تحریف‌شناسی از جمله رویکردهای نوظهور در این باره است که لؤلؤ و مرجان پیشگام آن شناخته شده است.

معجم یا دانشنامه‌نگاری در قالب گردآوری احادیث امام حسین(ع) یا روایات درباره وی، گویا از سوی ابن‌عساکر (درگذشته ۵۷۱ق) و در کتاب ترجمة الحسین آغاز شده و مجموعه ۲۴ جلدی تاریخ امام حسین(ع) کامل‌ترین اثر در این زمینه معرفی شده است. بخش دیگری از آثار عاشوراپژوهی، بررسی نتایج و آثار فرهنگی و تمدنی فرهنگ عاشورا، از جمله ادبیات عاشورایی و آیین‌های سوگواری است؛ از این جمله دائرةالمعارف الحسینیه در ۵۰ جلد به معرفی شعرها و شاعران عاشورایی در زبان‌های مختلف عربی، فارسی، اردو، پشتو و انگلیسی پرداخته است. محسن‌حسام مظاهری در کتاب تراژدی جهان اسلام، ۲۱۲ اثر ترجمه‌شده از نویسندگان غیرایرانی درباره عزاداری را معرفی کرده است. همچنین تاریخ عزاداری در دوره‌ای خاص یا منطقه‌ای خاص، بخش دیگری از این آیین‌نگاری‌هاست.

پاره‌ای از آثار عاشوراپژوهی، ناظر به معرفی و کتاب‌شناسی منابع مرتبط با واقعه عاشورا و امام حسین(ع) است که گویا بیش از ۴۰ اثر در این باره انتشار یافته است. تصحیح، تحقیق، ترجمه و بازنویسی منابع کهن نیز از سوی عاشوراپژوهان به انجام رسیده است. بخش دیگری از آثار در زمینه عاشوراپژوهی با رویکردی تحلیلی به بازخوانی قیام امام حسین(ع) پرداخته‌اند که از جمله آنها کتاب شهید جاوید یا حماسه حسینی است.

اسلام‌شناسان غیرمسلمان مانند هاینریش وستنفلد، اگست مولر و یولیوس ولهاوزن، آثاری درباره حادثه عاشورا نگاشته‌اند که با بحثی در کتاب «مذهب شیعهٔ» دوایت دونالدسون آغاز شد، از ۱۹۵۰م با مطالعات میان‌رشته‌ای و تحلیل‌های جامعه‌شناختی و علوم سیاسی تداوم یافت و موضوعاتی از جمله ابعاد نمایشی و ادبی عاشورا مورد بررسی گرفت. با این حال به‌باور برخی پژوهشگران، آشنایی آنان با شیعه از دریچه آثار اهل‌سنت موجب بروز آسیب‌هایی در این آثار شده است.

عاشوراپژوهی چیست

عاشوراپژوهی حوزه مطالعاتی میان‌رشته‌ای و ناظر به دسته‌ای از پژوهش‌هاست که محور آن‌ واقعه کربلا در روز عاشورا است و عاشوراپژوه کسی است که به پژوهش و تحقیق و تتبع درباره عاشورا از منظر مسائل اعتقادی، فرهنگی، سیاسی، روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، انسان‌شناختی، مردم‌شناختی، فقهی، تاریخی، و سیاسی می‌پردازد.

اهمیت عاشوراپژوهی

واقعه عاشورا در تاریخ اسلام حادثه‌ای است که به گفته ابوریحان بیرونی در هیچ امتی نظیر ندارد، و به گفته مرتضی مطهری دست‌کم در مشرق زمین بی‌نظیر است. مشهور شدن جمله معروف «الاسلام محمدی الوجود و حسینی‌ البقاء» نشان‌گر گستردگی و عمق تأثیرات واقعه کربلا در اسلام و تشیع است. به همین جهت از زمان وقوع حادثه هیچ قرنی نبوده است که درباره آن ده‌ها و صدها اثر نوشته نشود. حتی شرق‌شناسان، ایران‌شناسان و عموم پژوهش‌گرانی که درباره فرهنگ مسلمانان پژوهش‌ می‌کنند نیز به واقعه عاشورا و تأثیرات فرهنگی و تمدنی آن توجه داشته‌اند.

کلیات عاشوراپژوهی

کلیات عاشوراپژوهی مباحثی است درباره تعریف، مبانی، روش‌ها و منابع عاشوراپژوهی. در این زمینه منابع محدودی وجود دارد. دو کتاب در این زمینه منتشر شده است:

• منطق عاشوراپژوهی: اصول و مبانی تحقیق در تاریخ امام حسین علیه السلام، نوشته محمد صحتی سردرودی.
• عاشوراپژوهی نوشته محمد حسین‌زاده (یزدی).

سردرودی معتقد است عاشوراپژوهی علاوه بر پیش‌نیازهای لازم در هر تحقیق، مبتنی بر چند اصل است؛ تبارشناسی اَعراب، آشنایی با تاریخ اسلام و مسلمانان، آشنایی با علم کلام، اصل «اهل البیت ادری بما فی البیت»، اصل حدیث‌شناسی و اصل سخن‌شناسی (به معنای آشنایی با ادبیات عرب و شخصیت گوینده و مخاطب و زمان صدور سخن).

حسین‌زاده در کتاب عاشوراپژوهیِ خود معتقد است برای پژوهش درباره عاشورا نخست باید مبانی معرفت‌شناختی و روش‌شناختی عاشوراپژوهی را شناخت. وی سپس به معرفت‌شناسی دانش‌های نقلی، درجه معرفت دلایل نقلی، اقسام و شرایط اعتبار دلایل نقلی به‌ویژه خبر واحد اشاره می‌کند. او تصریح می‌کند که منابع مطالعاتی عاشورا منحصر در اسناد تاریخی نیست و در همین راستا روایات و زیارات در منابع حدیثی، اشعار شاعران و مرثیه‌های آنان، گفته‌های دشمنان اهل‌بیت و اعترافات آن‌ها، شیوع و اشتهار، شهودات یا مکاشفات، مثل تشرف به محضر امامان معصوم در خواب یا بیداری در دوران غیبت و بالاخره نقل‌های سینه‌به‌سینه، را جزو منابع نقلی عاشورا قلمداد می‌کند.

حوزه‌های عاشوراپژوهی

عاشوراپژوهی و نگارش درباره عاشورا حوزه‌های متعددی دارد و نویسندگان بر اساس معیارهای خود این حوزه‌ها را تقسیم‌بندی کرده‌اند؛ به گفته حسین‌زاده ابعاد مختلف پژوهش درباره عاشورا را می‌توان در دو جهت کلی منحصر کرد:

• پژوهش‌ درباره رخدادهای روز دهم محرم و پیش و پس از آن تا بازگشت اسرا به مدینه
• پژوهش درباره نهضت عاشورا و رویدادهای آن به لحاظ تحلیل و تفسیر آن رخدادها و رویدادها.

سنگری در کتاب خود چهار حوزه برای عاشورانویسی مشخص کرده است؛ فرهنگ‌های عاشورایی، پژوهش‌های عاشورایی که حوزه آن را بسیار گسترده می‌دانند، کتاب‌های ذوقی، و سوگ‌نامه و مقتل‌نویسی. حسینی در مقدمه کتاب «معرفی و نقد منابع عاشورا» شش حوزه برای عاشوراپژوهی معرفی کرده است؛ مقتل‌نگاری، معجم‌نگاری، تحقیق یا ترجمه منابع قدیمی، منبع شناسی، آثار تحلیلی و میان‌رشته‌ای، و آثار تحریف‌شناسانه. محمد اسفندیاری کتاب‌شناسی را نیز یکی از حوزه‌های عاشورانویسی می‌داند.

انواع منابع عاشوراپژوهی

تعداد کتاب‌هایی که در حوزه عاشوراپژوهی نوشته شده معلوم نیست؛ اما به نظر اسفندیاری تا سال ۱۳۸۰ش حدود پنج هزار کتاب نگاشته شده است. او عددهای بالاتر را مبالغه‌آمیز می‌داند. مقدمه کتاب عاشورانامه تعداد مقالات منتشر شده درباره حیات و قیام امام حسین را با تعابیری مثل ده‌ها هزار و هزاران مقاله توصیف کرده است و موضوع مقالات را شامل گزارش‌های توصیفی، هدف‌شناسی و فلسفه قیام، عزاداری و مرثیه، کتاب‌شناسی و مطالعه انتقادی، و بالاخره مطالعات موردی معرفی کرده است.

پژوهش‌های تاریخی

مقتل‌نگاری

مقتل‌نگاری یا گزارش وقایع مرتبط با واقعه کربلا بیشترین حجم آثار تولید شده درباره عاشورا را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل پژوهش‌گران چندی مقتل‌ها و شیوه‌های مقتل‌نگاری را دست‌مایه پژوهش‌ خود قرارداده‌اند؛ چنان‌که کتاب «مقتل‌نامه» به بررسی تحلیلی شیوه‌های تاریخ‌نگاری مقتل‌ها پردخته است.

بنا به گفته محسن رنجبر پژوهش‌گر منابع عاشورایی، قدیمی‌ترین مقتل‌ها نگاشته قرن دوم هجری هستند و پیش از آن به جز یک مورد احتمالی منتسب به اصبغ بن نباته هیچ مقتلی گزارش نشده است. همین پژوهش‌گر شش مقتل از قرن دوم، هفده مقتل از قرن سوم، بیست مقتل از قرن چهارم شش مقتل از قرن پنجم و هجده مقتل از قرن‌های ششم و هفتم را معرفی کرده است. گفته شده که شمار زیادی (حدود ۲۰۰ اثر) از آثار قرن‌های اول تا پنجم از بین رفته و در دسترس نیستند.

سنگری مقاتل نگاشته‌شده را در چهار گروه تقسیم‌بندی کرده است؛

• الف)کتب مقاتل و تاریخی متقدم، یعنی از قرن دوم تا پنجم، که بیشتر آن‌ها مقاتلی هستند که در ضمن کتب تاریخی نقل شده‌اند مثل الطبقات الکبری و انساب الاشراف و الفتوح. به جز مقتل ابی‌مخنف که مستقل نگاشته شده است.
• ب)مقاتل و تواریخ متأخر، یعنی از قرن ششم تا نهم، که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها مقتل خوارزمی و لهوف ابن‌طاووس است.
• ج)مقاتل و تواریخ پیش از معاصر، یعنی از قرن دهم تا اوایل قرن چهاردهم شمسی، که تعداد آن‌ها بسیار زیاد است و مشهورترین آن‌ها روضة الشهدا نوشته کاشفی است که بعدها مورد نقدهای جدی واقع شده است. عمده کتاب‌های این دوره با هدف گریستن نگاشته شده و در عنوان بیشتر آن‌ها نیز تعابیری متناسب با حزن و گریه به کار رفته است.
• د) مقاتل و تواریخ عاشورایی معاصر که مربوط به چند دهه اخیر هستند. در این منابع رویکردهای تازه مشاهده می‌شود و از ابعاد مختلف روان‌شناختی و جامعه‌شناختی و فلسفی واقعه کربلا را تحلیل کرده‌اند.

با توجه به در اختیار بودن منابع کهن امروزه مقتلها و تاریخ‌هایی از واقعه عاشورا نوشته می‌شود که به همه منابع گذشته توجه دارند و سعی می‌کنند از بین روایت‌ها گونه‌گون روایتی قابل دفاع‌تر عرضه کنند و در این مسیر می‌توانند افزوده‌هایی که در منابع متأخر‌تر یافت می‌شود را با تکیه بر منابع‌ کهن‌تر پالایش کنند. نمونه این دست پژوهش‌ها کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء(ع) نگاشته گروهی از پژوهش‌گران زیر نظر مهدی پیشوایی و نیز شهادت‌نامه امام حسین زیر نظر محمد محمدی ری‌شهری و مجموعه ۲۴ جلدی تاریخ امام حسین(ع) زیر نظر محمدرضا جعفری و سید محمدرضا حسینی جلالی است.

پژوهش‌ پیرامون شخصیت‌های واقعه کربلا

پژوهش و نگارش درباره شخصیت‌های حاضر در واقعه کربلا بخشی از آثار عاشوراپژوهی را به خود اختصاص داده است. به گزارش منابع مختلف قدیمی‌ترین اثر در این زمینه رساله مختصر «تسمیة من قتل مع الحسین بن علی علیهما السلام من ولده و اخوته و شیعته» اثر فضیل بن زبیر کوفی است.

• ابصار العین فی انصار الحسین اثر محمد سماوی. که نخستین بار در سال ۱۳۴۱ق در نجف منتشر شد.
• انصار الحسین نوشته محمدمهدی شمس‌الدین که در سال ۱۳۹۴ق نوشته شده است. و اسفندیاری آن را مهم‌ترین اثر درباره یاران امام حسین می‌داند.
• «چهره‌ها در حماسه کربلا» نوشته محمدباقر پورامینی که در سال ۱۳۸۲ش نوشته شده است.
• آینه‌داران آفتاب، نگاشه محمدرضا سنگری، که اثری تفصیلی و در دو جلد است و به جز مباحث تفصیلی و گزارش‌های تاریخی برای هر یک از یاران امام حسین(ع) جدول معرفی اجمالی آن شخصیت را طراحی کرده است.
• شهدای نینوا نوشته ابراهیم صالحی حاجی‌آبادی، که یک اثر تفصیلی در این زمینه است. صالحی هم‌چنین کتابی با عنوان «طعنه رقیب یا خطای تاریخ» نوشته و در آن گزارش‌های تاریخی درباره ۱۴۸ تن از کسانی که مشهور به شهادت در کربلا هستند را ارزیابی کرده است.

آثار تحریف‌شناسانه

مقالهٔ اصلی: تحریف‌های عاشورا

تحریف‌شناسی عاشورا از محورهای نوظهور در عاشوراپژوهی است. در دوران جدید میرزا حسین نوری محدث شیعه قرن سیزده و چهارده قمری و کتابش لؤلؤ و مرجان را پیشتاز این‌گونه تحقیقات دانسته‌اند. صحتی سردرودی عاشوراپژوه در مقاله خود ۹ کتاب معروف را با عنوان کتاب‌های تحریف‌ساز نام برده و سپس در بخش دوم مقاله خود ۵ کتاب را که به طور مفصل به نقد تحریفات عاشورا پرداخته‌اند معرفی کرده است. او هم‌چنین چهار پژوهش دیگر از جمله منتهی الآمال نوشته شیخ عباس قمی را در مسیر مبارزه با تحریف دانسته است. حماسه حسینی به قلم مرتضی مطهری، و ثورة التنزیه اثر سید محسن امین نیز از جمله‌ کتاب‌های تحریف‌ستیز دانسته شده‌اند. محمد اسفندیاری نیز کتاب خود «حقیقت عاشورا» را با عنوان فرعی «از عاشورای حسین تا تحریفات عاشورا» همراه کرده و نیمی‌ از کتاب را به تحریفات عاشورا اختصاص داده است.

دانشنامه‌نگاری

معجم‌نگاری یا دانشنامه‌نویسی در حوزه عاشوراپژوهی، به روش گردآوری احادیث و روایت‌ها درباره امام حسین(ع)، یا گردآوری سخنان خود امام حسین(ع) انجام می‌شود. کتاب‌ ترجمة الحسین در تاریخ دمشق نوشته ابن‌ عساکر را نخستین نمونه و مجموعه ۲۴ جلدی تاریخ امام حسین(ع) را کامل‌ترین نمونه روشن نخست دانسته‌اند. مفصل‌ترین کتاب در حوزه معجم‌نگاری کتاب دائرة المعارف الحسینیه است که پیش‌بینی می‌شود به ۵۰۰ جلد برسد. دانشنامه امام حسین(ع) نیز مجموعه‌ای است ۱۴ جلدی و دوزبانه (عربی-فارسی) که زیر نظر محمد محمدی ری‌شهری نگاشته و به زبان‌های اردو، ترکی و انگلیسی ترجمه شده است.

کتاب موسوعة کلمات الامام الحسین و ترجمه آن با نام فرهنگ جامع سخنان امام حسین از آثاری است که سخنان امام حسین را گردآوری کرده است. کتاب‌هایی مثل فرهنگ عاشورا نگاشته جواد محدثی نیز از تلاش‌های عمومی در عرصه معجم‌نگاری عاشورا به شمار می‌رود که مخاطبی عمومی‌تر دارد. و تا ۱۳۹۳ش هفده بار منتشر شده است. کتاب دیگری نیز با نام فرهنگ عاشورا منتشر شده که نوشته محمدصادق موسوی گرمارودی است.

به گفته برخی پژوهشگران آسیب این روش آن است که این منابع همه نقل‌های معتبر و غیرمعتبر را کنار هم می‌آورند و باعث می‌شود که خوانندگان ارزش همه سخنان را یکسان بیانگارند.

پژوهش‌های منبع‌شناسانه

کتاب‌شناسی‌

اسفندیاری ضروری می‌داند که کتاب‌شناسی‌های مربوط به عاشورا و امام حسین در چند بخش کتاب‌شناسی تاریخی، کتا‌ب‌شناسی پژوهشی، کتاب‌شناسی غیرتوصیفی، کتاب‌شناسی توصیفی، کتاب‌شناسی تحلیلی و کتاب‌شناسی انتقادی دسته‌بندی شود. به گفته او بیش از ۴۰ اثر با موضوع کتاب‌شناسی عاشورا و امام حسین منتشر شده‌اند که مفصل‌ترین آن‌ها اثر عبدالجبار رفاعی است که در جلدهای هفتم و هشتم کتاب معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت صلوات الله علیهم، ۳۲۱۵ کتاب و مقاله را معرفی کرده است.

برخی از آثار کتاب‌شناسانه فقط فهرستی از منابع به دست داده‌اند. به عنوان نمونه کتاب‌شناسی عاشورا، نوشته محمد حیدری قاسمی ۳۵۰۰ کتاب در این حوزه را فهرست کرده است. کتاب‌شناسی امام حسین، نوشته نجفقلی حبیبی و کتاب دیگری به همین نام اثر حشمت‌الله صفرعلی‌پور و همکاران که کتاب نخست ۹۰۰ و کتاب دوم ۳۱۰۱ کتاب چاپی و خطی را معرفی کرده است. و یا امام حسین در آینه قلم با عنوان فرعی «معرفی منابع پیرامون امام حسین» در دو جلد رحلی بیش از .... کتاب را فهرست کرده است. و محمد اسفندیاری ۹۸۵ اثر درباره امام حسین(ع) را از الذریعه استخراج و فهرست کرده است.

برخی دیگر از آثار کتاب‌شناسانه تلاش کرده‌اند منابع معرفی شده را با توضیحی اجمالی یا تفصیلی همراه کنند. کتاب‌شناسی تاریخی امام حسین اثر محمد اسفندیاری که نخستین کتاب‌شناسی تاریخی به‌‌شمار می‌رود، ۱۰۰ کتاب را با توضیح اجمالی معرفی کرده است. بخش اول کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء به گزارش تفصیلی مقتل‌های نگاشته شده از نخست تا قرن پانزدهم قمری اختصاص یافته است. سید عبدالله حسینی نیز در «معرفی و نقد منابع عاشورا» تعدادی از منابع مشهور عاشوراپژوهانه را دسته‌بندی، معرفی و نقد کرده است. محمدرضا سنگری در مجموعه کتاب‌های عاشورانگاران تلاش خود را صرف معرفی تفصیلی و نقد منابع مطالعاتی واقعه کربلا کرده است. هفتمین جلد عاشورانگاران در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است.

تحقیق یا ترجمه منابع قدیمی

تصحیح، تحقیق، ترجمه و بازنویسی منابع قدیمی از حوزه‌هایی است که عاشوراپژوهان چندی در آن فعالند. از آنجا که بیشتر کتاب‌های نگاشته شده درباره عاشورا در طول تاریخ مقتل‌نگاری محسوب می‌شوند بیشتر این تصحیح‌ و بازنویسی‌ها نیز ناظر به همین مقتل‌‌ها هستند. در این بین سهم مقتل ابی‌مخنف به عنوان قدیمی‌ترین مقتل و لهوف به عنوان یکی از مشهورترین مقتل‌ها بیش از بقیه است. به عنوان نمونه:

• مقتل ابی‌مخنف به عنوان قدیمی‌ترین مقتل یک‌بار به کوشش حسن غفاری و یک بار به کوشش حجت‌الله جودکی تصحیح و منتشر شده است.
• کتاب وقعة الطف اثر یوسفی غروی که بازنویسی مقتل ابی‌مخنف بر اساس تاریخ طبری است. این اثر یک‌بار به قلم جواد سلیمانی و یک بار به قلم محمدصادق روحانی ترجمه شده است.
• تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف سید ابن طاووس. نوشته مصطفی صادقی کاشانی.
• تصحیح و تحقیق لهوف بر اساس ۱۱ نسخه خطی اثر فارس حسون که از سوی نشر اسوه منتشر شده است. لهوف بارها به زبان فارسی ترجمه شده است. عبدالرحیم عقیقی بخشایشی نُه ترجمه را برشمرده است.
• واقعه عاشورا در منابع کهن، که از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شده و متن و ترجمه شش مقتل کهن را گردآوری کرده است.
• کتاب آه ویرایش یاسین حجازی که حاصل‌ بازخوانی دمع السجوم نوشته ابوالحسن شعرانی یا همان ترجمه نفس المهموم شیخ عباس قمی است.

آثار تحلیلی و میان‌رشته‌ای

تحلیل و ریشه‌يابی واقعه عاشورا

بیشترین آثار تحلیلی در قرن چهارده و پانزده قمری نوشته شده است. که شهید جاوید نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی را تحلیلی‌ترین و مناقشه‌انگیزترین کتاب تحلیلی دانسته‌اند. این کتاب در ۱۳۴۹ش منتشر شد و محور آن تثبیت این مدعا است که هدف حرکت امام حسین(ع) رسیدن به حکومت است نه شهادت. کتاب تحلیلی دیگری که بارها تجدید چاپ شده است پس از پنجاه سال اثر سید جعفر شهیدی است،که در سال ۱۳۵۷ش نوشته شده است. حماسه حسینی نوشته مرتضی مطهری، عاشوراشناسی نوشته محمد اسفندیاری تبیین جامعه‌شناختی واقعه کرب‌وبلا و جامعه‌شناسی قیام امام حسین(ع)و مردم کوفه نیز از نمونه‌ آثار تحلیلی و بین‌رشته‌ای به‌شمار می‌روند.

کتاب «ثورة الحسین: ظروفها الاجتماعیة و آثارها الانسانیة»، نوشته محمدمهدی شمس‌الدین در ۱۳۸۵ق منتشر و در سال ۱۳۵۱ش به قلم مهدی پیشوایی به فارسی ترجمه و منتشر شده است. این ترجمه با تغییر نام به ارزیابی انقلاب امام حسین(ع) چند بار دیگر نیز منتشر شده است. مجموعه مقالات «شناخت و تحلیل واقعه عاشورا» که دانشگاه امام صادق(ع) آن را منتشر کرده است نیز در همین دسته از پژوهش‌ها جا می‌گیرند.

مطالعه تأثیرات واقعه عاشورا بر فرهنگ و تمدن شیعی

عاشوراپژوهان بخشی از مطالعات خود را صرف بررسی آثار فرهنگی و تمدنی ناشی از واقعه عاشورا کرده‌اند؛ پدیده‌هایی چون ادبیات عاشورایی، مراسم سوگواری به شکل‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی، و مانند آن، هنرهایی چون تعزیه و معماری بنا‌هایی چون حسینیه، تکیه و امام‌باره که نمونه‌هایی از تأثیرات فرهنگی و تمدنی واقعه عاشورا به‌ویژه در جوامع شیعی هستند.

پژوهش‌ها درباره ادبیات عاشورایی

ادبیات عاشورایی موضوع تحقیق نویسندگان متعددی بوده است.برای مفصل‌ترین اثر در این حوزه می‌توان نزدیک به ۵۰ جلد از مجموعه دائرة المعارف الحسینیة را معرفی کرد که به معرفی شعر و شاعران حسینی اختصاص یافته است. ۳۸جلد از این اثر درباره شعر عربی است و بقیه به اشعار فارسی، اردو، پشتو، انگلیسی و سایر زبان‌ها پرداخته‌اند. پس از آن باید به ادب الطف یا شُعَراءُ الحُسین منَ القَرن الاوّل الهجری حتّی القرن الرّابع عَشَر اثر سید جواد شبر اشاره کرد که نخستین بار در سال ۱۳۸۸ق (۱۳۴۷ش) منتشر شد. و در رتبه بعد کتاب دانشنامه شعر عاشورایی که در دو جلد از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است. جلد نخست درباره شاعران عرب و جلد دوم ناظر به شاعران غیرعرب است. مقاله تأثیر ادبیات عاشورايی فارسی بر ادبیات عاشورایی پشتو نیز به زبان اردو در پاکستان منتشر شده است.

پژوهش‌ها درباره آیین‌ها و مناسک

درباره تعزیه و عزاداری و گونه‌های مختلف آن آثاری به نگارش درآمده و منتشر شده است. در این بخش شرق‌شناسان و پژوهش‌گران غیرمسلمان سهم فراوانی دارند. محسن‌حسام مظاهری پژوهش‌گر آیین‌های دینی در کتاب سه جلدی تراژدی جهان اسلام که موضوع آن عزاداری شیعیان ایران است، ۲۱۲ منبع به قلم ۱۸۲ نفر از سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان غیرایرانی را گزارش کرده است که به موضوع عزاداری پرداخته‌اند. این منابع غیر از آثاری است که تا کنون به فارسی ترجمه نشده‌اند و نویسنده آن‌ها را در این منبع ذکر نکرده است. او هم‌چنین در بخش پایانی کتاب خود از ۴۱ نفر از نویسندگان غیر ایرانی تحلیل‌‌هایی را درباره مراسم عزاداری گرد آورده است. مظاهری هم‌چنین پیش از این کتاب رسانه شیعه را متشر کرده بود که بخش زیادی از آن به فرهنگ عزاداری امام حسین(ع) اختصاص دارد. آثار مستشرقان درباره عزاداری در کتاب‌های دیگری نیز گزارش شده است.

جبار رحمانی پژوهش‌گر دیگری در حوزه مناسک عاشورایی است که کتاب‌هایی درباره تغییرات مناسک عزاداری محرم و هیئت‌های عزاداری در ایران نگاشته و نیز منتخبی از مقالات منتشرشده در دهه ۱۳۸۰ شمسی در ایران را با موضوع مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی عزاداری محرم گردآوری و منتشر کرده است. تقی‌زاده داوری به تاریخ سنت عزاداری و منقبت‌خوانی توجه کرده است. کتاب‌های «آیین نیکی:مطالعه جامعه‌شناختی خیر دینی در آیین پیاده‌روی اربعین»، «پیاده‌روی اربعین: مطالعات جامعه‌شناختی» و «پیاده‌روی اربعین: رسانه شیعه» نیز بخشی از آثاری هستند که در حوزه مطالعات مناسک‌پژوهی پیاده‌روی اربعین منتشر شده‌اند.

نویسندگانی نیز درباره تاریخ عزاداری به صورت کلی، یا در دوره‌ای خاص مثل دوران صفویه یا قاجار و جمهوری اسلامی پژوهش کرده‌اند. چنان‌که محور مطالعات برخی دیگر جغرافیای عزاداری بوده و آیین‌های عزاداری‌ در مناطق مختلف مثل لارستان،، خوانسار، بیرجند، استان همدان، ورامین، قم و یا در سراسر جهان، و حتی عزاداری در بین اهل سنت را بررسی کرده‌اند. چنان‌که معتمدی کاشانی گزارشی چند جلدی درباره عزاداری در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان گردآورده است. برخی دیگر از محققان بر تأثیرپذیری عزاداری از آیین‌های دیگر مثل مسیحیت یا تصوف متمرکز شده‌اند.

هنرهای عاشورایی

درباره نسبت آیین‌های عاشورایی و هنر آثار متعددی منتشر شده است. به عنوان نمونه در همایش ملی تجلی آیین‌های عاشورایی در هنر ایرانی در دی ماه ۱۴۰۰ش بیش از ۵۰ مقاله پذیرفته شدند. نسبت‌سنجی نقاشی‌های عاشورایی با مقتل روضة الشهدا محور پژوهش‌ قرار گرفته است. درباره حضور نمادهای عاشورایی در پوسترهای عاشورایی یا در ادبیات عاشورایی و نیز نمادهای تصویری عاشورا نیز پژوهش‌های چندی منتشر شده است. زمان و مکان قدسی در هنر عاشورایی نیز عنوان مقاله‌ای دیگر در عرصه هنر عاشورایی است.

درباره مطالعات پیرامون تأثیر عاشورا بر معماری می‌توان به کتاب نمادشناسی و فرهنگ عاشورا در معماری و مقاله‌‌ای که اثر عاشورا بر شهر لاهیجان یا بافت تاریخی دزفول را بررسی کرده‌ است اشاره کرد.

تعزیه محور مقالات و کتاب‌های متعددی قرار گرفته است مثل مقاله محمدجعفر محجوب درباره ارتباط تئاتر اروپایی و تعزیه یا کتاب پیتر چلکووسکی با عنوان تعزیه: آیین و نمایش در ایران، و هم‌چنین مجموعه مقاله‌های مردم‌شناختی درباره تعزیه و آیین‌های عاشورایی. و نویسندگان دیگری جایگاه ادبیات و موسیقی در عزاداری را مطالعه کرده‌اند؛ مثل کتاب‌های موسیقی عاشورا، ادبیات و موسیقی در آیین عزاداریِ زمینه‌خوانی و مقاله تحلیل ساختار موسیقی عاشورایی میناب و مسقط و مقاله‌ای که موسیقی نوحه‌های یزد را بررسیده است.

عاشوراپژوهی در غرب

بنابر مقاله «عاشوراپژوهی در غرب» اولین آشنایی مستشرقان با حادثه عاشورا حاصل تصحیح و ترجمه تواریخ عمومی‌ یا کتب مخصوص به شیعه است؛ مانند الارشاد شیخ مفید، ترجمه بخش خلافت یزید بن معاویه از تاریخ طبری، ترجمه و تصحیح تجارب الامم ابن‌مسکویه، و ترجمه بخش علی بن ابی‌طالب(ع) و فرزندان وی از کتاب انساب الاشراف بلاذری (۲۷۹ق) به دست مادلونگ.

اسلام‌شناسان غربی، از دهه‌های نخستین قرن بیستم میلادی به مقوله‌هایی نظیر محرم، عزاداری، عاشورا و امام حسین(ع) توجه کردند؛ از جمله کتاب «مذهب شیعه» دوایت دونالدسون که مبحثی تحت‌عنوان «کربلا مهم‌ترین زیارتگاه شیعی» دارد.

از ۱۹۵۰ علاوه بر انتشار کتاب‌ها و مقالات مستقل، تنوع موضوعی و روشی نیز در این زمینه پیدا شد و پژوهشگران غربی با استفاده از مطالعات میان‌رشته‌ای و شیوه‌های تعلیل حوادث از منظرهای جامعه‌شناسی و علوم سیاسی، به حادثه نگریستند و مواردی از جمله آداب و مراسم مربوط به عاشورا، و نیز ابعاد نمایشی عاشورا، نظیر تعزیه، و ابعاد ادبی آن مانند سوگواره‌های عاشورایی را مورد توجه قرار دادند.

به گفته برخی پژوهش‌گران، عاشوراپژوهی غربیان دچار آسیب‌هایی است و این ناشی از چند عامل است؛ عدم اعتقاد به عقاید شیعه، مقایسه عقاید شیعه با عقاید غیراسلامی، و ارجاع به منابع غیرمعتبر نزد شیعیان. از رژی بلاشر مستشرق فرانسوی نیز نقل شده است که دقیق نبودن اطلاعات مستشرقان ناشی از فراوانی منابع اهل‌سنت و کمبود منابع تشیع نزد آنان و مخالفت جدی‌تر شیعیان در برابر سلطه دولت‌های غربی.

عاشوراپژوهان شناخته‌شده در غرب

در مقاله «عاشوراپژوهی در غرب» عده‌ای از شرق‌شناسان عاشوراپژوه و آثارشان معرفی شده است:

• هاینریش فردینالد وستنفلد (۱۸۰۸-۱۸۹۹م): خاورشناس آلمانی مترجم مقتل ابی‌مخنف به آلمانی که گفته شده است مقتل‌نگاری را با انتشار مقاله‌ای درباره این مقتل به غرب شناساند.
• اگست مولر (۱۸۴۸-۱۸۹۲م): یکی از آثار مهم او کتاب ناتمام نولدکه (اسلام در شرق و غرب) است؛ از اولین پژوهش‌هایی که ماجرای کربلا را مطرح کرد و بخشی از آن درباره حسین بن علی(ع) است.
• یولیوس ولهاوزن (۱۸۴۴-۱۹۱۸م): در دو اثر خود از حسین بن علی(ع) و حادثه کربلا به‌تفصیل سخن گفته است؛ ۱. معارضه‌جویی احزاب سیاسی دینی در اسلام (۱۹۰۱م)، و ۲. دولت عربی از ظهور اسلام تا پایان دولت اموی و سقوط آن (۱۹۰۲م).
• الساندر بوسانی (۱۹۲۱م): نویسنده کتاب ادیان سرزمین پارس که بخش مهمی‌ از آن درباره امام حسین(ع)، عاشورا و کربلا است.
• لورا وکسیا واگلیری(۱۹۸۹م): نویسنده بخش خلافت امویان در کتاب تاریخ اسلام کمبریج که در آن به ماجرای کربلا و عاشورا هم پرداخته است. کار دیگر او مقاله طولانی حسین بن علی در دایرةالمعارف اسلام لیدن است.
• پیتر چلکوسکی: توجه خاصی به جنبه‌های هنری عاشورا دارد. کتاب‌های «تعزیه: آئین‌های مذهبی و نمایش در ایران»، «از کربلا تا نیویورک: تعزیه در حرکت»، «محرم در ترینیداد»، مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائرةالمعارف معاصر جهان اسلام از آثار او است.
• دیوید پینولت: عمده آثار و تحقیقات وی درباره امام حسین(ع) و عاشورا است. در چندین کتاب و سخنرانی خود بیشتر به جنبه‌های آیینی توجه کرده است.

علاوه بر موارد پیش‌گفته، دو محقق شیعه بیش از دیگر محققان آثار و تحقیقاتی در این زمینه دارند:

• کامران آقایی: عنوان رساله دکتری او «حسین و زینب: الگوهایی برای جنبش‌های سیاسی و اجتماعی در ایران معاصر» بود. دو کتاب «زنان کربلا: پویایی جنسی آیین‌ها و گفتمان سمبولیک تشیع معاصر» و «شهیدان کربلا: آیین‌ها و نمادهای شیعی در ایران معاصر» معروف‌ترین آثار او در مورد عاشورا است.
• محمود مصطفی‌ایوب: پایان‌نامه دکتری خود را به راهنمایی پرفسور آنه‌ماری شیمل با عنوان «رنج رستگاری‌بخش در اسلام: مطالعه‌ای در مورد جنبه‌های عبادی عاشورا در تشیع دوازده امامی» دفاع کرد. علاوه بر آن آثاری مثل «مرثیه و آداب و رسوم شیعی»، «فضائل امام حسین در منابع حدیثی اهل سنت»، «شهادت در مسیحیت و اسلام»، «مدخل عاشورا در دایرةالمعارف دین»، «مدخل عاشورا در دایرةالمعارف ایرانیکا»، «عزاداری عاشورا در مجموعه‌مقالات تشیع: آموزه، اندیشه و معنویت» نیز منتشر کرده است.

پایان‌نامه‌ها، کنفرانس‌ها، کتاب‌ها و مقالات

بنا بر یک تحقیق انجام‌شده، پس از انقلاب اسلامی‌ در ایران و ظهور دیگر جنبش‌های شیعی در جهان، بیش از پانصد عنوان پایان نامه به زبان انگلیسی در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های غرب در مورد ایران و تشیع نگاشته شده است. او خود نام ۱۰ پایان‌نامه را ذکر کرده است که محور آن‌ها واقعه کربلا و شخصیت‌های آن هستند.

در کارگاه تحقیقاتی و سمینار مطالعات شیعی که در ششم آوریل ۲۰۰۲ در دانشگاه بریستول انگلستان برگزار شد دو مقاله از سوی ویلفرد مادلونگ و اعظم تراب در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا ارائه گردید. مقاله مادلونگ درباره علی اکبر بن الحسین(ع) و مقاله تراب درباره محرم و برگزاری عروسی بود.

هم چنین یک مجلس تعزیه در شهر نیویورک آمریکا در سال ۲۰۰۲ در دو مکان برگزار شد. در سال ۲۰۰۶ نیز طی سمیناری با عنوان «هنر و فرهنگ مادی تشیع‌ایرانی» دو برنامه مربوط به عاشورا اجرا شد؛ اولین آن نمایش فیلم مستندی بود با عنوان: حامل لوای حسین، زنان، جاودان سازان کربلا، محصول ۲۰۰۳ و کنفرانس دکتر یورگن وسیم فرمبن، با عنوان «اسب امام حسین: یادداشت‌هایی بر پیکر نگاری‌های عبادی تشیع پاکستان و شمال هند.

نویسنده هم‌چنین ۹ کتاب و هفت مقاله با موضوعات مرتبط با عاشورا را معرفی کرده است که موضوع اکثر آن‌ها آیین‌های عاشورایی است.