آیه ۴۰ سوره بقره
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۴۰ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | یادآوری خداوند نسبت به نعمت‌های خود به بنی اسرائیل و تأکید بر وفای به عهدی که ایشان با خداوند داشتند. |
| آیات مرتبط | آیه ۴۷ سوره بقره |
آیه ۴۰ سوره بقره خطاب به قوم بنی‌اسرائیل بوده و مضمون آن شامل مواردی چون یادآوری نعمت‌های بزرگ خدا، وفای به عهد پروردگار و ترس از نافرمانی اوست.
به بیان برخی مفسران، تمام برنامه الهی شامل نعمت، مسئولیت و تبعیت و نیز اصول اعتقادات اسلامی شامل توحید، نبوت و معاد در آیه جمع شده است.
مفسران قرآن، در معنای کلمه «عهد» به مواردی چون پیروی از رسول اکرم(ص)، قبول ولایت امام علی(ع) و عمل به تورات اشاره کرده و موارد متعددی از نعمات مادی و معنوی، نظیر کثرت پیامبران و اقلیم پربرکت را نیز در زمره نعمت‌های الهی می‌دانند که در این آیه به آنها اشاره شده است.
این آیه با آیه ۴۷ سوره بقره ارتباط دارد و عبارت ابتدای آن در آنجا نیز تکرار شده است.
محتوای آیه
آیه ۴۰ سوره بقره، شروع عتاب قرآن به قوم بنی‌اسرائیل است و این سرزنش تا بیش از صد آیه بعد نیز ادامه یافته است.[۱] آیات پیش از این آیه ناظر به داستان حضرت آدم است و اشاره‌ای به بنی‌اسرائیل نشده است. به گفته ناصر مکارم شیرازی، مفسر شیعه، از آنجا که داستان نجات بنی‌اسرائیل از چنگال فرعونیان و خلافت آنها در زمین و رنجی که از فراموش کردن پیمان الهی متحمل شدند، شباهت زیادی به داستان حضرت آدم(ع) دارد، قرآن پس از داستان خلقت و هبوط حضرت آدم(ع) وارد ماجرای بنی‌اسرائیل شده است.[۲]
عبدالله جوادی آملی، مفسر شیعه، این آیه را حاوی اصول سه‌گانه توحید (با اشاره به نعمات الهی)، نبوت (با اشاره به وفای به عهد) و معاد (با اشاره به ترسانیدن الهی) دانسته است.[۳]
یا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکرُوا نِعْمَتِی الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیکمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکمْ وَإِیای فَارْهَبُونِ. «ای فرزندان اسرائیل، نعمتهایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آرید، و به پیمانم وفا کنید، تا به پیمانتان وفا کنم، و تنها از من بترسید.»
مکارم شیرازی، سه دستور مندرج در آیه را اساس تمام برنامه‌های الهی می‌داند؛ به اینکه یاد نعمات، انسان را به معرفت کشانده و متوجه مسئولیت‌هایش می‌کند که یکی از مهم‌ترین آن نترسیدن از غیر خدا است.[۴]
نعمت‌های خدا به بنی‌اسرائیل
شیخ طوسی در تفسیر تبیان ارسال پیامبران بی‌شمار را از نعمت‌های مخصوص بنی‌اسرائیل برشمرده و از برخی نقل کرده که منظور از نعمت در این آیه کثرت پیامبران برانگیخته شده از میان بنی‌اسرائیل است.[۵]
فضل بن حسن طبرسی نویسنده تفسیر مجمع البیان، مواردی چون بعثت رسولان، نزول کتاب‌های آسمانی، فرود آمدن مَنّ و سَلْوی (ترنجبین و مرغ بریان)، غرق شدن فرعون و حکومت حضرت سلیمان(ع) را به عنوان نعمات قوم بنی اسرائیل معرفی کرده است.[۶]
علاوه بر آن، برخی از مفسران، زندگی در اقلیم پر برکت و نیز نجات مکرر ایشان از حکام ظالم را نیز از جمله نعمات بنی اسرائیل دانسته‌اند.[۷]
معنای عهد الهی
درباره کلمه عهد در عبارت «وَأَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکمْ» و اینکه منظور از این عهدچیست نظرات مختلفی در میان مفسران مطرح است:
- پیروی از رسول خاتم(ص): برخی از مفسران مطابق با روایتی از ابن‌عباس، عهد را به معنای تبعیت از رسول اکرم(ص) دانسته‌اند که اوصاف او در تورات نوشته شده است.[۸]
- قبول ولایت امام علی(ع): برخی از مفسران بنا بر روایتی از امام صادق(ع) عهد خدا در عبارت «أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» (من به عهد شما وفا می‌کنم) را بردن به بهشت دانسته و مطابق با قسمتی از این حدیث، ایمان به ولایت امام علی(ع) را به عنوان بخشی از این پیمان ذکر کرده‌اند.[۹] که به تعبیر برخی، عهد بر ولایت امام علی(ع) با بنی اسرائیل، در حقیقت ناظر به قبول اصل رسالت و امامت از سوی ایشان است.[۱۰]
- مقام امامت: برخی از مفسران با توجه به آیه ابتلای ابراهیم عهد را به مقام امامت و وفای به آن را وفای به امام و رهبر آسمانی و اطاعت از او تفسیر کرده‌اند.[۱۱]
- پیمان‌های فطری و تشریعی: برخی از مفسران منظور از عهد الهی را پیمان‌های فطری و تشریعی خداوند از بنی اسرائیل دانسته[۱۲] و بعضی نیز گفته‌اند، عهد خدا همان عمل به واجبات و محرمات است.[۱۳]
- عمل به تورات: برخی گفته‌اند، مطابق با آیه ۶۳ سوره بقره (خُذُوا ما آتَیناکُمْ بِقُوَّةٍ) منظور از عهد، عمل به تورات است.[۱۴]
- یادآوری نعمت‌ها: برخی نیز عهد را به معنای همین یادآوردن نعمت‌هایی که خداوند به پدران بنی‌اسرائیل یا خودشان داده است، دانسته‌اند.[۱۵]
تکرار آیه و علت تکرار
بخش اول آیه ۴۰ سوره بقره «یا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکرُوا نِعْمَتِی الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیکمْ» در دو آیه دیگر یعنی آیه ۴۷ و ۱۲۲ سوره بقره نیز تکرار شده است: مفسران برای این تکرار سه دلیل آورده‌اند:
- تاکید بر شکر نعمت‌های پروردگار.[۱۶]
- بیان اجمالی نعمت‌ها در ابتدا و بیان تفصیلی آنها در مرتبه بعد.[۱۷]
- بیان نعمت‌های خدا بر خود مخاطبان در ابتدا و بیان نعمت‌های خدا به پدرانشان در مرتبه بعد.[۱۸]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ طوسی، التبیان، بی‌تا، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۰۷ و ۲۲۱.
- ↑ مصطفوی، تفسیر روشن، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۹۹؛ طوسی، التبیان، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ طوسی، التبیان، بی‌تا، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۲۱.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، قم، مکتبة الانشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمد‌جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تفسیرالتبیان، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
- عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۸۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.