آغاز و انجام (کتاب)
آغاز و اَنجام عنوان شماری از رساله‌ها و کتاب‌های کلامی و عرفانی به قلم اندیشمندان مسلمان است. برخی از مهم‌ترین كسانی كه رساله یا كتابی با اين عنوان دارند عبارتند از: خواجه نصیر الدین طوسی، اثیرالدین ابهری، محمد احمدی، افضل الدین کاشانی، ابوالخیر محمد تقی فارسی، کمال الدین کاشی، عزالدین نسفی، علامه طباطبایی .
معرفی
آغاز و انجام، عنوان شماری از کتاب‌ها و رساله‌های کلامی و عرفانی است که توسط اندیشمندان مسلمان و شیعی به نگارش درآمده است.[۱] برخی از این رساله‌ها و کتاب‌ها از این قرار است:
اثر خواجه نصیرالدین طوسی
اثر خواجه نصیرالدین طوسی(درگذشت ۶۷۲ق) رساله‌ای مختصر و فشرده در باب مبدأ و معاد است[۲] که در حقیقت شرح حال انسان در دو عالم دنیا و آخرت است که در برخی مواضع به اختصار درباره آغاز، یعنی خداوند نیز سخنانی بیان شده است. از این‌رو گفته شده این رساله، اثری درباره معرفت نفس شمرده می‌شود.[۳]
خواجه نصیرالدین در آغاز این رساله مینویسد: «دوستی از محرّر این تذکره التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‌اند، از انجام کار آفرینش شبیه به آنچه در کتاب مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء مذکور، از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده کنند».[۴]
به گفته حسن حسن‌زاده آملی این کتاب یکی از مصادر «الحکمة المتعالیة» اثر ملاصدرا در مسئله نفس بوده است.[۵]
محتوا
این کتاب دارای ۲۰ فصل به ترتیب ذیل است:
- درباره صفت آخرت و ذکر سالکانش،
- اشاره به مبدأ و معاد،
- دو جهان و مراتب مردم در آن دو،
- مکان و زمان (آخرت)،
- حشر خلایق،
- احوال اصناف خلق در آن جهان و ذکر بهشت و دوزخ،
- اشاره به صراط،
- نامه اعمال،
- اشاره به حساب و طبقات اهل حساب،
- وزن اعمال و ذکر میزان،
- اشاره به طی (نوردیدن) آسمان‌ها،
- نفخ صور،
- حالات روز قیامت،
- درهای بهشت و دوزخ،
- زبانیه دوزخ،
- جوی‌های بهشت،
- خازن بهشت و دوزخ،
- درخت طوبی و زقوم،
- حورالعین،
- ثواب و عقاب و عدل.[۶]
خواجه دیباچه کتابش را با آیات ۸و۹ سوره آل‌عمران آغاز کرده است[یادداشت ۱]و در ادامه نوشته است:«سپاس آفريدگارى را كه آغاز همه از اوست و انجام همه بدوست، بلكه خود همه اوست.» و درود بر پيغمبران كه راه نمايان خلق‌اند بآغاز و انجام، خصوصا بر محمد النبى صلى الله عليه و آله.و در فصل اول کتاب راه آخرت را روشن و راهنمایانش را قابل اعتماد و نشانه‌های راهش را آشکار و پیمودنش را آسان ولی در عین حال مردم را از آن رویگردان دانسته است. وی همچنین علت این رویگردانی را اموری چون شهوت و غضب و فریب کاری‌های نفس اماره و تقلید از جاهلان عالم نما برشمرده است. [۷]فصل بیستم که پایان کتاب است درباره ثواب و عقاب و عدل الهی است. خواجه در این فصل ثواب را از فضل خدا و عقاب را از عدل او دانسته است و بالاترین ثواب را از آنِ شهیدان دانسته که خویشتن را درباخته و فدا کرده‌اند و بیشترین عقاب را هم از آنِ کسانی دانسته که خویشتن را باخته و زیان کرده‌اند.آخرین فراز کتاب نیز بیان این مطلب است که «الدنيا حرام على اهل الآخرة و الآخرة حرام على اهل الدنيا و هما حرامان على اهل الله».[یادداشت ۲] [۸]
نسخه و چاپ
رساله آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در سال‌های ۱۳۱۳ق، ۱۳۲۴ق، ۱۳۱۸ش و ۱۳۳۵ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است و نسخههای خطی آن نیز در انگلستان (موزه بریتانیا)، ایران (تهران، مشهد، همدان، قم)، پاکستان، ترکیه و مصر موجود است.[۹]
اثر اثیر الدین ابهری
رساله مبدأ و معاد اثر اثیرالدین مفضل بن عمر ابهری دارای ۲ بخش است. بخش اول، ۶ فصل بدین ترتیب دارد:
- برهان واجب الوجود،
- توحید واجبالوجود،
- تنزیه واجبالوجود،
- اثبات معلول،
- کثرت عقول،
- اثبات نفوس فلکیه.
بخش دوم، دارای ۵ فصل بدین‌گونه است:
- معاد جسمانی
- بطلان تناسخ
- نفس غیرقابل فساد
- معاد روحانی
- کرامات، وحی و الهام.[۱۰]
برخی این رساله را ترجمه کتاب المبدأ والمعاد اثر ابوعلی سینا پنداشتهاند که گفته شده درست نیست.[۱۱] از این اثر نسخه هایی خطی در کتابخانه های مرکزی دانشگاه تهران، الهیات، مجلس شورای ملی (سابق) و مدرسه سپهسالار (سابق) موجود است.[۱۲]
دیگر رساله‌ها
رساله‌های دیگری با عنوان آغاز و انجام به شرح زیر به نگارش درآمده است:
- اثر عزالدین بن محمد نسفی نخشبی، معاصر سلطان جلال الدین خوارزمشاه (۶۱۷-۶۲۸ق) که نسخه‌ا‌ی خطی از رساله او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.[۱۳]
- اثر افضل الدین کاشانی معروف به بابا افضل که به «انجام‌نامه» نیز مشهور است.[۱۴]
- اثر محمد احمدی که رساله‌ای درباره مبدأ و معاد به شیوه عارفان حروفی است. نسخه‌ا‌ی خطی از آن، دارای تاریخ کتابت ۸۵۵ق/۱۴۵۱م، در کتابخانه ایاصوفیا (استانبول) موجود است که فیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.[۱۵]
- رساله ابوالخیر محمد تقی بن محمد فارسی (درگذشت۹۴۰ق)، شاگرد میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (درگذشت۹۰۳ق) که درباره اسطرلاب است.[۱۶] این رساله گزیدهای است از کتاب حل التقویم ابن فارسی که در ۳ قسمت (آغاز، مقالهای در چند لمعه و انجام) فراهم آمده و طبق فهارس نسخههای خطّی به نام‌های دیگری مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّالتقویم و انتخاب حلالتّقویم نیز یاد شده است.[۱۷]
آقابزرگ تهرانی نسخه‌ا‌ی از آن را ضمن مجموعه‌ا‌ی در کتابخانه حاج علی‌محمد نجف‌آبادی]] در نجف اشرف دیده است که تاریخ کتابت این نسخه ۱۱۲۲ق است.[۱۸] همچنین از این رساله نسخه‌‌هایی خطی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آستان قدس رضوی، مسجد گوهرشاد (مشهد) و شورای ملی (سابق) موجود است.[۱۹]
- اثر کمال الدین بن جمال الدین کاشی که نسخه‌‌هایی خطی از کتاب او در کتابخانه مرکزی و الهیات دانشگاه تهران موجود است. برخی از فهرست نویسان او را «کمال الدین عبدالرزاق بن علی لاهیجی» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهیجی (درگذشت۱۰۷۲ق) اشتباه گرفتهاند.[۲۰]
پانویس
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، بخش مقدمه، ص۸۰.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ص۱.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، بخش مقدمه، ص۷۸.
- ↑ طوسی، آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، فهرست کتاب.
- ↑ طوسی، رساله آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵-۶.
- ↑ طوسی، رساله آغاز و انجام، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷۱-۷۲
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۴۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۶.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹.
- ↑ بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، ص۴۳۹و۴۴۰.
یادداشت
- ↑ رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ* رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ ۚ إِنَّ اللهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ* پروردگارا، پس از آنكه ما را هدايت كردى، دل‌هايمان را دستخوش انحراف مگردان، و از جانب خود، رحمتى بر ما ارزانى دار كه تو خود بخشايشگرى.*پروردگارا، به يقين، تو در روزى كه هيچ ترديدى در آن نيست، گردآورنده [جمله] مردمانى. قطعاً خداوند در وعده [خود] خلاف نمى‌كند.
- ↑ دنیا بر اهل آخرت حرام و آخرت بر اهل دنیا حرام است و هر دو بر اهل خدا حرام است.
منابع
- بخش فلسفه و کلام دایره المعارف بزرگ اسلامی، «آغاز و انجام»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم،اسماعیلیان و تهران، کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، خواجه نصیرالدین، آغاز و انجام، مقدمه، شرح و تعلیقه حسن حسن‌زاده آملی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۴ش.