حوزه علمیه قم (تاریخچه)

حوزه علمیه قم

اطلاعات
نام	حوزه علمیه قم
بنیانگذار	عبدالکریم حائری یزدی
تأسیس	۱۳۴۰ق
مسئول کنونی	علیرضا اعرافی
مکان	قم
وبگاه	www.hawzahqom.ir

تاریخ حوزه علمیه قم به قرن‌های نخستین اسلامی باز می‌گردد. این حوزه علمی با ورود خاندان اشعری‌ها به قم در سده دوم قمری شکل گرفته است.

محور حوزه علمیه قم در دوران نخستین علم حدیث بود هر چند دیگر شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها نیز در این شهر تدریس می‌شد و علوم قرآنی، کلام، تاریخ و جغرافیا، تراجم و علم رجال از علوم متداول در آن بود. بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامیِ حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های غلات سامان می‌یافت. سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم، شهری یکپارچه شیعه‌نشین بوده است. از این رو، هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.

حوزه علمیه قم در سده‌های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، ولی با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به‌ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنی‌مذهب در سده پنجم، شکوه پیشین خود را از دست داد. با حمله مغولان به قم و کاشان و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ق، حوزه قم نیز رو به زوال نهاد.

در سرتاسر دوره صفوی، علمای شیعه برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالاً تدریس کرده‌اند و حمایت‌های کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی از جمه قم نیز می‌شد. در قرن سیزدهم قمری نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهم‌ترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۲۳۱ق)، معروف به میرزای قمی است.

حوزه علمیه قم با آغاز قرن چهاردهم شمسی با حضور عبدالکریم حائری یزدی بازتأسیس شد و پس از فراز و فرودهایی با آمدن حسین طباطبائی بروجردی به مرکز مرجعیت تقلید شیعه تبدیل شد. در دوران بروجردی حوزه علمیه قم رشد فراوانی داشت و توانست در کنار حوزه نجف قرار گیرد و پس از چند سال به دلیل تنگناهای حاکم بر حوزه علمیه نجف و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران، حوزه قم به مهم‌ترین و بزرگترین حوزه علمیه شیعه تبدیل شد.

ادوار تاریخی و تحولات حوزه علمیه قم

حوزه علمیه قم را یکی از قدیمی‌ترین حوزه‌های شیعه و حتی کهن‌تر از حوزه علمیه نجف نیز دانسته‌اند. بنیادگذاری این حوزه را به نیمه سده دوم هجری قمری نسبت داده‌اند و به گفته پژوهشگران نخستین بار در سال ۱۳۲۶ش این ادعا مطرح شده است.

ادوار تاریخی حوزه علمیه قم را در چند دوره تاریخی دسته‌بندی کرده‌اند که از قرون نخستین اسلامی آغاز و تا دوران شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران را در برمی‌گیرد.

قرون نخستین اسلامی

قدمت حوزه علمیه قم، با مهاجرت افراد قبیله اشعریون از کوفه به قم پیوند وثیق دارد. بررسی زندگی‌نامه محدّثان و علمای اهل تشیع که در سده دوم، یا حتی اول، در قم زندگی می‌کردند، نشان دهنده تکوین حوزه علمیه شیعی در این شهر از نخستین دهه‌های سده دوم هجری است. از فهرست ۹۱ تن از دانشمندان و محدّثان خاندان اشعری در قم در فاصله سده اول تا چهارم ۳۳ تن در قرن دوم می‌زیسته‌اند. گسترش کمّی حوزه قم چندان بوده که صاحب تاریخ قم، علمای مشهور شیعه در این شهر را از آغاز تا سده چهارم ۲۶۶ و شمار علمای سنّی را ۱۴تن ذکر کرده است.

ارتباط نزدیک با امامان شیعه در قالب نامه‌نگاری یا مسافرت‌های علمای قم به عراق و حجاز و خراسان را مایه اعتبار حوزه قم در قرون نخستین دانسته‌اند. از میان ۹۱ تن از علما و محدّثان اشعری قم، ۴۶ تن با یک یا چند امام معصوم (ع) ارتباط و دیدار داشته‌اند. شمار قمی‌های صحابی امامان با احتساب علمای غیراشعری از این رقم هم بالاتر می‌رود.

حضور پرشمار علویان و سادات در قم نیز از عوامل رونق حوزه قم گزارش شده است. مثل فاطمه معصومه(س) دختر امام هفتم که در سفر به ایران در ۲۰۲ق در قم درگذشت و مدفون شد، عالمان علوی که نسلشان از طریق علی بن جعفر عُریضی به امام صادق(ع) می‌رسد، فقیهی به نام محمدبن موسی بن اسحاق از نسل امام کاظم(ع)، موسی مبرقَع فرزند امام جواد(ع)، و فرزندان او و تعداد دیگری از سادات. در نیمه قرن چهارم تعداد سادات در قم و اطراف را ۳۳۱ تن گزارش کرده‌اند.

رکود و افول حوزه علمیه قم از قرن پنجم تا نهم

حوزه علمیه قم قدیم با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنّی مذهب در سده پنجم، کم‌فروغ شد. قاسم آل‌ فرحان پژوهشگر تاریخ حوزه‌های علمیه روزگار بعد از افول اشعریان قم را در دو دوره رکود و افول تقسیم‌بندی کرده است. از نظر او قرن پنجم و ششم تا زمان حمله مغول در سال ۶۲۱ق دوره رکود و قرن‌های هفتم تا نهم یعنی آغاز دوران صفویه دوران افول حوزه علمیه قم است.

آقا بزرگ طهرانی از عالمانی که نسبت «قمی» داشته‌اند، در قرن ششم ۳۴ نفر، قرن هفتم فقط ۳ نفر، و در قرن نهم نیز فقط ۷ نفر را نام برده است که ممکن است همه آنها اهل و مقیم قم نباشند.

نوزایی حوزه قم با شکل‌گیری دولت صفویه

قرن‌های نهم تا سیزدهم قمری را دوران نوزایی حوزه علمیه قم خوانده‌اند. تقریباً در سرتاسر دوره صفوی چندین عالم شیعه هرچند برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالاً تدریس کرده‌اند.

بازتأسیس حوزه قم به‌دست عبدالکریم حائری

مقالهٔ اصلی: بازتأسیس حوزه علمیه قم

با پافشاری بافقی و پادرمیانی محمد ارباب قمی و محمدرضا شریعتمدار ساوجی، از شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد، و حائری در ۱۳۴۰ق/۱۳۰۰ش از اراک به قم آمد. بسیاری از شاگردان او در اراک، از جمله خوانساری، سید احمد خوانساری، خمینی، گلپایگانی و اراکی به قم آمدند. ابوالحسن رفیعی قزوینی از قزوین، و محمدرضا مسجدشاهی از اصفهان، و محمدعلی شاه‌آبادی نیز از تهران به قم وارد شد.

سفر تبعیدگونه عالمان مشهوری چون سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا محمدحسین نائینی از نجف به قم و استقبال باشکوه حائری از آنان، و مهاجرت اعتراضی علمای اصفهان به رهبری حاج آقا نورالله اصفهانی (درگذشته ۱۳۴۶) به قم، دو بار سفر احمدشاه قاجار و ورود رضاخان به قم در سال ۱۳۰۳ش، و مشورت با علمای حوزه قم از جمله حائری را زمینه‌ساز تثبیت حوزه قم دانسته‌اند.

دوران مراجع ثلاث (پس از حائری تا ورود بروجردی به قم)

پس از درگذشت حائری در ۱۳۱۵ش اداره حوزه علمیه قم برعهده سه تن از استادان بزرگ این حوزه؛ سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای، سید محمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر معروف به مراجع ثلاث قرار گرفت. پس از فوت حائری، باتوجه به شرایط دشواری که پهلوی اول برای حوزه و روحانیان به وجود آورده بود، بیم آن می‌رفت که حوزه علمیه قم نیز تعطیل شود.

حجت کوه‌کمری ضمن ارائه درس، و رسیدگی به امور معیشتی حوزویان، و پرهیز از تنش‌های سیاسی و درگیری با دولت، در زمینه توسعه فضای آموزشی حوزه نیز تلاش کرد؛ یادگار مهم او مدرسه حجتیه است. در این زمینه سید محمدتقی خوانساری کمک بسیاری به او کرد. سید صدرالدین صدر به امتحانات طلاب شخصاً رسیدگی و برای تشویق آنان امتحانات هفتگی به صورت مسابقه برگزار می‌کرد و با دادن جایزه آنان را تشویق می‌نمود. در این دوره کسانی چون میرزا محمد فیض قمی نیز به این سه مرجع کمک می‌کردند.

با تمام کوششی که سه مرجع مذکور در حفظ و اداره حوزه علمیه قم در این مقطع زمانی مبذول داشتند، از طرفی به دلیل فشار حکومت وقت و از سوی دیگر به سبب عدم تمرکز در زعامت و مرجعیت حوزه، وضع عمومی حوزه علمیه قم در این برهه نابسامان بود، حتی شمار طلاب حوزه علمیه قم از حدود هزار به حدود چهارصد نفر کاهش یافت. ولی پس از شهریور ۱۳۲۰ سقوط سلطنت پهلوی اول به مسیر توسعه بازگشت و تعداد طلاب افزایش یافت.

این دوره تا ۱۳۲۳ش به مدت هشت سال و آمدن آیت‌الله سید حسین بروجردی به قم ادامه یافت.

دوران مرجعیت بروجردی

در اوایل دهه ۱۳۲۰ شمسی، شماری از بزرگان و استادان حوزه علمیه قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند و از سویی از مقام علمی و نفوذ اجتماعی و دینی آیت الله بروجردی، آگاهی داشتند از او خواستند که از بروجرد به قم بیاید. آیت‌الله بروجردی با پذیرش این درخواست، در محرّم ۱۳۶۴/ آذر ۱۳۲۳ش در قم ساکن شد. پس از درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی مرجع ساکن نجف در سال ۱۳۲۵ش، بروجردی به یگانه مرجع تقلید بانفوذ شیعیان تبدیل شد و حضور او حوزه قم را به مرتبه‌ای از اعتبار رساند که عملا هم‌تراز حوزه علمیه نجف شد.

بروجردی برای احیا و چاپ کتاب‌های عمده حدیثی و فقهی و رجالی شیعه تلاش زیادی کرد. به ادامه تحصیل طلاب و تشویق افراد بااستعداد به شیوه‌های مختلف توجه نشان داد. در زمینه توسعه فضای آموزشی حوزه از قبیل ساخت و احیای مدارس و به طور خاص تأسیس مسجد اعظم و کتابخانه آن اقدامات درخور توجهی کرد. مدیریت متمرکز بروجردی موجب شد که شمار طلاب این حوزه که در سال‌های اولیه حضور وی در قم در ۱۳۲۶ش، بالغ بر دوهزار تن بود در سال ۴۰ و زمان درگذشت او به حدود ۶۰۰۰ نفر و اندکی بعد در دهه چهل شمسی به ۸۷۰۰ تن برسد. و نه فقط طالبان علم از شهرهای مختلف ایران راهی قم می‌شدند، بلکه به تدریج افرادی از مناطق شیعه‌نشین دنیا قم را برای تحصیل برمی‌گزیدند.

دوران پس از بروجردی تا جمهوری اسلامی

پس از درگذشت بروجردی در فروردین ۱۳۴۰ش وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از بین رفت و مدیریت آن برعهده چهار استاد مطرح یعنی؛ سید روح‌الله خمینی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی قرار گرفت. با تبعید امام خمینی، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر افتاد. بر اساس گزارش روزنامه کیهان در ۱۲ فروردین ۱۳۴۰، بیش از چهارصد تن فقط در درس خارج امام خمینی شرکت می‌کردند.

از حوادث مهم در این بازه زمانی در حوزه علمیه قم، جریان معاودین یا ورود تعداد زیادی از طلاب و اساتید حوزه علمیه نجف به قم بود. اولین بار در ۱۳۴۸ش (۲۹ آوریل ۱۹۶۹م)، دولت عراق اقدام به اخراج ایرانیان و مصادره اموال آنها نمود. این رخداد در زمان آیت الله حکیم، مرجع وقت شیعیان عراق روی داد. پس از درگذشت وی، اخراج ایرانیان ساکن عراق در حجمی بسیار گسترده‌تر در زمستان ۱۳۵۰ ادامه یافت. در سال ۱۳۵۴ش نیز حکومت عراق ایرانیان بسیاری را از عراق اخراج کرد. سید محمد شاهرودی، جواد تبریزی، معرفت، هاشمی شاهرودی و دیگرانی که در حوزه علمیه قم جایگاه استادی و مرجعیت پیدا کردند از جمله معاودین بودند.

دوران جمهوری اسلامی

پس از شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران ساختار مدیریتی حوزه علمیه قم از مجموعه واحدهای متفرقه زیر نظر مراجع تقلید به شکل‌گیری یک مرکز مدیریت متمرکز تغییر یافت. اعضای نخستین شورای مدیریت حوزه در ۸ اسفند ۱۳۵۹ به فرمان امام خمینی و با هماهنگی دیگر مراجع انتخاب شدند. ده سال بعد با سفر آیت‌الله خامنه‌ای رهبر دوم جمهوری اسلامی به قم ساختار سازمانی حوزه قم بار دیگر تغییر یافت، شورای عالی حوزه علمیه قم تأسیس شد و محمد مؤمن برای مدیریت حوزه تعیین گردید. حوزه‌های علمیه خواهران گسترش یافت، مراکز علمی بسیاری از جمله مدارس، مؤسسات، انتشارات و... وابسته به حوزه ایجاد شد. کتابخانه‌های متعددی تاسیس و گسترش پیدا کرد. در سال ۱۳۹۴ تعداد حوزه‌های علمیه فعال در سراسر کشور حدود ۴۸۰ مدرسه، تعداد اساتید فعال در حوزه‌های علمیه سراسر کشور ۷ هزار استاد و تعداد حوزه‌های علمیه در دست ساخت ۱۷۰ واحد اعلام شده است.

مرکزیت حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه   دورهٔ مرجعیت
حوزه علمیه قم	قرن سوم و چهارم
حوزه علمیه بغداد	قرن چهارم و پنجم
حوزه علمیه نجف	قرن پنجم و ششم
حوزه علمیه حله	قرن هفتم تا نهم
حوزه علمیه نجف	قرن دهم
حوزه علمیه اصفهان	قرن یازدهم و دوازدهم
حوزه علمیه نجف	سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم
حوزه علمیه قم	چهاردهم و پانزدهم
حوزه‌های علمیه ایران • حوزه‌های علمیه عراق • حوزه‌های علمیه لبنان

حوزویان و آثار مشهور در ادوار مختلف حوزه قم

در قرن اول و دوم هجری قمی گزارش‌هایی از حضور عالمان شیعه در قم رسیده است که در واقع زمینه‌ساز کانون علمی شیعیان در قم شده‌اند.

در حوزه قم در این دوره مدرسه‌ها و حلقه‌های علمی متعددی بود و دانش‌های مختلف دینی مثل علوم ادبی و لغوی، علوم قرآن و قرائات، فقه، حدیث و کلام و مانند آن در آن‌ها رایج بود.و نیز گفته شده با آن که در قرن‌های چهار و پنج قمری در بغداد حوزه‌ای قوی وجود داشت، ولی مرجعیت فکری و علمی به‌ویژه در دوران غیبت صغری از آنِ حوزه قم بود. در این دوره فقط از دو عالم قمی ابن‌بابویه و شیخ صدوق بیش از ۵۰۰ اثر علمی در رشته‌های گوناگون ثبت شده است.

ابوجعفر برقی(متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰) و احمد بن اسماعیل ملقب به سمکه چند کتاب در حوزه ادبیات نوشتند. در حوزه دو دانش تاریخ و جغرافیا، کتاب‌هایی از ابوعبدالله برقی، پسرش ابوجعفر برقی، احمد بن اسماعیل ملقب به سَمَکه، و محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری گزارش شده است. ابن قولویه(متوفی ۳۶۸ق)، نیز چند اثر در تاریخ داشت از جمله تاریخ الشهور و الحوادث فیها. در حوزه دانش‌های تراجم و علم رجال، نویسنده الذریعه در موارد متعددی کتاب‌های رجالی علمای قم در این دوره را گزارش کرده است. نیز ابن بُطّه قمی، ابن قولویه و شیخ صدوق، هرکدام کتابی در ذکر فهرست کتاب‌های تألیف شده نوشته‌اند.

در حوزه علوم قرآنی و تفسیر قرآن نیز از عبدالله بن صلت قمی از راویان امام رضا(ع)، ابوعبدالله برقی، برادرش حسن بن خالد، محمد بن حسن صفار(متوفی .۲۹۰ق) و سعد بن عبدالله اشعری قمی آثاری ثبت شده است. در همین دوره تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۳۰۷ق) نوشته شده که پایه بسیاری از تفاسیر مأثور بعدی قرار گرفت.

موضوع دیگرِ تألیف و تدریس در حوزه قم قدیم مسائل اعتقادی و کلامی بود و مباحث مربوط به غیبت امام دوازدهم (عج) و امامت در نقطه مرکزی این مباحثات قرار داشت. کتاب الجبر و التفویض و کتابُ مایفعل الناسُ حین یفْقُدون الامام، دربارهٔ وظایف مؤمنان در وضع فقدان امام، از احمد بن ابی زاهر اشعری قمی (زنده قبل از ۲۶۲ق) کتاب الغیبة و کتاب الامامة از عبدالله بن جعفر حمیری قمی (متوفی ح ۳۱۰ق) کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة از علی بن حسین بن بابویه (متوفی ۳۲۹) از جمله کتاب‌هایی هستند که در قم نگاشته شده‌اند.

دانشمندان عصر صفوی تا قاجار

در دوران صفوی عالمانی هم‌چون بهاءالدین عاملی، شاگردش مولی حاج حسین یزدی، که در مدرسه معصومیه قم تدریس می‌کرد، ملا صدرا، فیض کاشانی(متوفی ۱۰۹۱)، ملا عبدالرزاق لاهیجی (متوفی ۱۰۷۲) نویسنده کتاب‌های معروف شوارق الالهام و گوهر مراد، مولی محمدطاهر قمی(متوفی ۱۰۹۸) شیخ الاسلام قم، قاضی سعید قمی (متوفی ۱۱۰۷) نویسنده شرحی معروف بر التوحید ابن بابویه، صدرالدین، فرزند مولی محمدطاهر قمی، میرزا حسن لاهیجی (متوفی ۱۱۲۱)، فرزند ملاعبدالرزاق لاهیجی، و فخرالدین ماوراءالنهری که از مذهب اهل سنت به مذهب شیعه گرویده بود جزو عالمانی هستند که مدتی در دوران صفویه در قم زیسته و مشغول تحصیل و تدریس بوده‌اند.

در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهم‌ترین و مشهورترین آنان میرزای قمی (متوفی ۱۲۳۱)، از شاگردان مبرِّز وحید بهبهانی بود. پس از او می‌توان از محمدتقی برغانی (متوفی ۱۲۶۳)، و سیدجواد فاطمی قمی (متوفی ۱۳۰۳) از شاگردان شیخ انصاری، و شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۳۵۳) نام برد.

محمدتقی بیک ارباب قمی، مؤلف تاریخ دار الایمان قم در اواخر عهد ناصرالدین شاه قاجار، تعدادی از علمای قم از جمله حاج ملا محمدصادق قمی، حاج آقا جلال امام جمعه و میرزاابوالقاسم شیخ الاسلام، نواده میرزای قمی را نام‌ برده است. در اواخر دوران قاجار نیز سید صادق قمی(۱۲۵۵-۱۳۳۸ق)، از درس‌آموختگان حوزه‌های عتبات و محمد ارباب قمی(۱۲۷۳-۱۳۴۱ق)، از عالمان ساکن حوزه علمیه قم بوده‌اند.

دانشمندان حوزه قم در دروان بازتأسیس

مقالهٔ اصلی: حوزه علمیه قم

پیش از حضور عبدالکریم حائری در قم در سال ۱۳۰۱ش، میرزا محمد فیض قمی (درگذشت ۱۳۷۰ق)، دو مدرسه دارالشفا و فیضیه را که از کاربری علمی خارج شده بود، بازسازی کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد. او همچنین طلاب را رتبه‌بندی و برای آن‌ها مقرری تعیین کرد. با وجود شیخ ابوالقاسم قمی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، تا زمان حضور و استقرار دائمی حائری در قم، مدارس علمیه این شهر، سامان یافته و پرمایه ای در این شهر برپا نگردید.

در آغاز حضور بروجردی در قم در ۱۳۲۶ش درس‌های خارج فقه و اصول منحصر به چند تن، از جمله خود بروجردی، حجت، فیض، خوانساری و صدر بود، ولی در پایان زندگی وی، بر شمار استادان خارج فقه و اصول حوزه قم که بین ۲۰ تا ۲۵۰ شاگرد داشتند افزوده شده بود و به ویژه تعدادی از شاگردان برجسته حائری، چون اراکی، گلپایگانی، سید محمد داماد، خمینی، شریعتمداری و مرعشی نجفی حوزه درسی خارج داشتند. شمار حاضران در درس بروجردی را پانصد تا ششصد تن برآورد کرده‌اند.

علمای پس از بروجردی

حوزه علمیه قم پس از بروجردی که مرجع واحد بود، هم‌چنان میزبان بخشی از مرجعیت شده باقی ماند. مراجع تقلیدی مثل شریعتمداری، خمینی، گلپایگانی و اراکی در قم بودند. پس از درگذشت خوئی(۱۳۷۰ش) در نجف و اراکی(۱۳۷۳ش) در قم، نیز نسل جدیدی از مراجع تقلید مثل تبریزی، بهجت، وحید خراسانی، مکارم شیرازی در قم ظهور کردند. در سایر رشته‌های علوم دینی نیز شخصیت‌هایی هم چون طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان، جوادی آملی نویسنده تفسیر تسنیم و مصباح یزدی فیلسوف و نویسنده ده‌ها اثر در حوزه‌های اعتقادی، جعفر سبحانی فقیه و متکلم و نویسنده الالهیات، صادقی تهرانی نویسنده الفرقان، و دیگران در حوزه قم تحصیل، تدریس و تحقیق و تألیف داشته‌اند. محمد شریف رازی در دو مجموعه کتاب گنجینه دانشمندان و آثار الحجة اسامی تعداد زیادی از عالمان و اساتید و مشاهیر حوزه علمیه قم را گردآوری کرده است.

ویژگی‌های حوزه قم

محوریت علم حدیث در حوزه نخستین

حوزه کهن قم بیش از هر چیز به عنوان حوزه‌ای حدیثی شناخته می‌شد. کتاب‌هایی چون المحاسن، نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی، بر آمده از حوزه قم است. شیخ صدوق که نماد مکتب حدیثی قم به‌شمار می‌رود، علاوه بر نگارش چند اثر فقهی ـ حدیثی مهم، آثاری نیز در مباحث کلامی بر مبنای حدیث تألیف کرد، که از مشهورترین آنها کتاب التوحید و کمال الدین و تمام النعمة است که درباره امامت امام مهدی(عج) و غیبت و طول عمر ایشان است.

یکی از بزرگ‌ترین محدّثان این حوزه، ابراهیم بن هاشم قمی، در کثرت روایت بی‌مانند بود و نامش در اسناد بیش از ۶۴۱۴ حدیث آمده است. چنان‌که بخش عظیمی از احادیث کافی از طریق او و به واسطه فرزندش علی بن ابراهیم نقل شده است. و گفته شده بیش از هشتاد درصد از مشایخ حدیثی کلینی قمی‌اند. احمدبن محمدبن عیسی (زنده در ۲۷۴ق) و سهل بن زیاد آدمی راوی معروف، نیز از محدثان شناخته‌شده قم به شمار می‌رفتند.

ابوبکر بن عبدالله اشعری، محدّث و از اصحاب امام صادق(ع)، یازده تن دیگر از فرزندان عبدالله بن سعد اشعری نیز از راویان و محدّثان سده دوم هجری بوده‌اند و عبدالعزیز بن مهتدی بن محمد (زنده در ۱۸۳) که نیز از جانب امام رضا(ع) در قم وکالت داشت نمونه‌ای این دانشمندان هستند.

در قرن سوم هجری قمری نیز بنابر کتاب «رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمة علیهم السلام» ۴۴ تن از محدیثین اشعری در قم می‌زیسته‌اند. در کنار اشعری‌ها خاندان‌های برقی، حِمْیری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن مَتّیل، ابن بابویه و دیگر خاندان‌های دانش‌پرور نیز در حوزه قم فعال بوده‌‌اند.

محمد بن خالد بن عبدالرحمان برقی (زنده قبل از ۲۲۰)، فرزندش احمد بن محمد از خاندان برقی، ابوالعباس عبدالله بن جعفر حِمیری(درگذشته حدود ۳۱۰) نویسنده قرب الاسناد، و فرزندش، ابوجعفر محمد از راویان سرشناس از خاندان حمیری، ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۲۴۷) که احادیث کوفیان را در قم نشر داد و فرزندش، علی بن ابراهیم قمی، حسن بن متّیل (زنده پس از۳۰۰ ق)، و برادرش علی بن متیل که از مشایخ شیخ صدوق بود نیز از عالمان حوزه قم در این دوران به شمار می‌روند.

علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (متوفی ۳۲۹ق) محدّثی بزرگ بوده و نجاشی وی را شیخ و فقیه قُمیان خوانده است. فرزندش ابوعبدالله حسین بن علی که او نیز کنیه ابن‌بابویه داشت، و فرزند دیگرش ابوجعفر محمدبن علی معروف به شیخ صدوق و ابن بابویه، و نویسنده کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه نیز از عالمان حوزه قم بوده‌اند.

مبارزه با غالیان

بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم در دوره نخست، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های غالیان سامان می‌یافت. حسین بن سعیدِ اهوازی (زنده در ۲۲۰ق) محمد بن حسن صفار قمی (متوفی ۲۹۰) و ابوالقاسم سعدبن عبدالله بن ابی خلف اشعری، شیخ و فقیه برجسته شیعه (متوفی ح ۲۹۹ تا ۳۰۰ق) هریک کتابی در رد غلات نوشتند.

مبارزه سیاسی در دوران متأخر

مقطع زمانی ۱۳۴۰ش تا ۱۳۵۷ش را سیاسی‌ترین دوره فعالیت و حیات حوزه علمیه قم دانسته‌اند. که بخش زیادی از توان حوزه علمیه در مبارزه و مخالفت با حکومت پهلوی قرار گرفت. مبارزات حوزویان قم در این دوره به رهبری آیت‌الله سید روح‌الله خمینی و همراهی دیگر مراجع تقلید در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران انجامید.

مرجعیت در قم

حوزه علمیه قم یکی از دو مرکز اصلی حضور مراجع تقلید شیع است. با آمدن عبدالکریم حائری به قم بخشی از مرجعیت شیعه در قم متمرکز شد. پس از آمدن بروجردی در سال ۱۳۲۳ش به قم و با درگذشت ابوالحسن اصفهانی مرجع ساکن نجف در ۱۳۲۵ش، مرجعیت شیعه در قم متمرکز شد و بروجردی (درگذشت ۱۳۴۰ش) مرجع تقلید اکثریت مطلق شیعیان جهان بود. پس از بروجردی، مرجعیت واحد از بین رفت و مراجع تقلید متعددی مورد توجه شیعیان قرار گرفتند ولی کانون اصلی مرجعیت در دو حوزه نجف و قم متمرکز بود.

مدرسه‌ها و کتابخانه‌های حوزه قم

ابن طاووس (۶۴۷–۶۹۳) از مدرسه‌ای به نام رضویه در قم یاد کرده که در روزگار او یعنی قرن هفتم باقی و دایر بوده است. خواندمیر در دستور الوزراء از مدرسه‌ای در قرن نهم در قم یاد کرده است که وی در آن منزل گزیده بود.

یکی از قدیمی‌ترین مدارس قم مدرسه ستیه است که در کنار عبادتگاه منسوب به حضرت معصومه(س) بناشده و تاریخ بنای آن نامشخص است. مدرسه فیضیه نیز از مدارسی است که در قرن پنجم یا ششم وجود داشته و در ۱۲۱۳ق به دستور فتحعلی‌شاه قاجار بازسازی شده است. برخی معتقدند نام این مدرسه نخست مدرسه آستانه یا معصومیه بوده و بعدها در دوران صفویه به فیضیه تغییر یافته است.

مدرسه جانی‌خان معروف به مدرسه جهان‌گیرخان بناشده در نیمه قرن هشتم قمری و پیش از دوران صفویه نیز از مدارس قدیمی قم است. مدرسه دار الشفا نیز در کنار مدرسه فیضیه قرار دارد و در دوران دوران قاجار بازسازی شده است. از این دو مدرسه در کنار هم در نیمه دوم قرن یازده قمری یاد شده است.

مدرسه مؤمنیه در سال ۱۱۱۳ قمری، مدرسه خان در سال ۱۱۲۳ق تأسیس و قرن چهارده و زمان آیت‌الله بروجردی بازسازی شده است. مدرسه ملا صادق قمی در ۱۲۷۲ق و دوره قاجار، و مدرسه حجتیه، در سال ۱۳۲۴ش به دستور سید محمد حجت‌ کوه‌کمری ساخته شده است.

در نیمه دوم قرن چهاردهم شمسی ده‌ها مدرسه در قم ساخته شده است که مدرسه معصومیه و مدرسه صدوق از بزرگ‌ترین آن‌ها هستند و مدرسه آیت‌الله گلپایگانی و مدرسه امام کاظم(ع) نیز جزو مدارسی هستند که بسیاری از طلاب و اساتید حوزه قم به آنجا رفت و آمد دارند.

کتابخانه‌ها در حوزه قم

به تصریح عبدالجلیل قزوینی رازی در قم در قرن ششم، کتابخانه‌ها انباشته از کتب طوایف مختلف، و کرسی‌ها و حلقه‌های درس دایر بود. وی از ده مدرسه آباد در قم نام برده است. نخستین کتابخانه قم در دوران جدید را کتابخانه فیضیه دانسته‌اند که در ۱۳۰۹ش افتتاح شده است آيت‌ الله بروجردی در کنار هر مدرسه علمیه دستور تشکیل یک کتابخانه را هم می‌داد. که در کمتر از یک قرن به بیش از صدها کتابخانه عمومی و خصوصی معتبر رسیده است. و بر اساس یک سرشماری تا سال ۱۳۵۷ش نام ۶۴ ناشر و کتابفروش در قم ثبت شده است.

کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های ایران در قم قرار دارد. این کتابخانه به لحاظ مجموعه نسخه‌های خطی اسلامی نخستین کتابخانه در ایران و سومین کتابخانه در جهان اسلام به شمار می‌رود. کتابخانه‌های تخصصی متعددی نیز با موضوعاتی مثل حدیث، ادبیات، فقه و حقوق، تاریخ، و کلام در دهه ۱۳۷۰شمسی در قم و با حمایت آیت‌الله سید علی سیستانی تأسیس شده‌اند.

مؤسسات وابسته به حوزه قم

در دهه چهل شمسی به ویژه پس از نهضت پانزده خرداد، بنابر ضرورت‌هایی که مراجع و استادان عالی رتبه حوزه احساس کردند، مؤسساتی ایجاد شد. دار التبلیغ اسلامی توسط آیت الله شریعتمداری در مهر ۱۳۴۴ش و با هدف تربیت مبلغ برای مقابله با تبلیغات ضد دینی و ضد تشیع تأسیس شد. دارالتبلیغ برای نخستین بار مرکزی برای جذب و تربیت طلاب خارجی، و برای نخستین بار مرکزی برای آموزش زنانِ طلبه ایجاد نمود. مؤسسه مهم دیگر موسسه در راه حق بود که در ۱۳۴۳ تأسیس شد و در زمینه اصول اعتقادات، فروع مذهب و مسائل مختلف اجتماعی و اقتصادی، نشریات رایگانی منتشر می‌ساخت.

مراکز و مؤسسات آموزشی، پژوهشی و تبلیغی

در سالهای بعد از انقلاب با هدف تولید علوم انسانی-اسلامی مراکزی با عنوان دانشگاه، موسسه و پژوهشکده در حاشیه حوزه علمیه تاسیس شد که بعدها گسترش پیدا کرد. دانشگاه باقرالعلوم(ع)، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، دانشگاه مفید، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه معارف اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلام، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی، موسسه فکر اسلامی، پژوهشگاه جامعة المصطفی العالمیة از جمله این مراکز است.

ایجاد مراکز تخصصی برای رشته‌های گوناگون علمی نیز از تحولات حوزه علمیه در دوران جمهوری اسلامی است. این مراکز از نظر قوانین وابسته به حوزه هستند اما بیشتر از سیستم آموزشی جدید و شبه دانشگاهی استفاده می‌کنند. تخصصی امامت اهل بیت، تخصصی ائمه اطهار، تخصصی باقرالعلوم، تخصصی تبلیغ، تخصصی تفسیر و علوم قرآن، تخصصی حضرت مهدی، تخصصی حقوق و قضای اسلامی، تخصصی دارالهدی، تخصصی شیعه شناسی، تخصصی علوم و حدیث، تخصصی فلسفه اسلامی، تخصصی کلام اسلامی، تخصصی مذاهب اسلامی، تخصصی معارف اهل بیت، تخصصی نهج البلاغه، موسسه آموزش عالی حوزوی اسراء، موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا، موسسه آموزش عالی حوزوی تربیت مدرس، موسسه آموزش عالی حوزوی خاتم النبیین، موسسه بین المللی مطالعات اسلامی از جمله مراکز تخصصی وابسته به حوزه علمیه است.

نشر کتاب‌های علمی و میراث شیعه

در میان مراجع حوزه علمیه قم، بروجردی اهمیت ویژه ای به امر نشرِ آثار اسلامی می‌داد و در این زمینه خود او بانی نشر بسیاری از کتاب‌های فقهی، حدیثی و رجال شیعه گردید. در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی نیز این روند ادامه یافت و مراجعی چون گلپایگانی و مرعشی نجفی و شریعتمداری و پاره ای از روحانیان دیگر در زمینه چاپ و نشر آثار کهن و جدید اسلامی تلاش کردند. مرعشی نجفی در زمینه نشر آثار مخطوط قدما به فعالیت پرداخت، گلپایگانی انتشارات دارالقرآن الکریم را تأسیس کرد که در آغاز تنها به امر چاپ قرآن اهتمام داشت و سپس در دیگر زمینه‌های دینی و مذهبی به انتشار کتاب پرداخت. دار التبلیغ اسلامی به نشر کتاب‌های مهم و معتبر توجه نشان داد.

مجلات تحقیقاتی و عمومی

اولین مجله حوزه علمیه قم که توسط روحانیان تأسیس و اداره شد مجله مکتب اسلام بود که در زمان حیات آیت‌الله بروجردی در بهمن ۱۳۳۷ش نخستین شماره آن نشر یافت. ناصر مکارم شیرازی و جعفر سبحانی (هر دو از مراجع تقلید شیعه) از شناخته‌شده‌ترین نویسندگان و مدیران این مجله محسوب می‌شوند این نشریه در دوران خود مقبول خوانندگان بود و به زودی شمارگان آن به ۱۲۰هزار نسخه رسید. سالنامه مکتب تشیع نیز توسط اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد جواد باهنر و همکارانشان تأسیس و نخستین شماره آن در اردیبهشت ۱۳۳۸ در ده هزار نسخه منتشر شد. در این نشریه، شمار درخور توجهی از علمای نامدار و فضلای جوان حوزه مقاله می‌نوشتند و به مباحث روز، خاصه مباحث اجتماعی از منظراسلامی، توجه ویژه نشان می‌دادند.

هم‌چنین سالنامه مکتب جعفری (از ۱۳۴۰ش تا۱۳۵۷ش)، نشریه مسجد اعظم که از سال ۱۳۴۵ش از سوی کتابخانه مسجد اعظم قم منتشر می‌شد، نشریه بعثت، و نشریه انتقام نیز حال و هوای سیاسی را منعکس می‌ساختند و مجله عربی الهادی که از سوی دار التبلیغ اسلامی منتشر می‌شد، اشاره کرد.

امتحانات در حوزه قم

پس از بروجردی مسئله امتحانات در حوزه قم دوباره مطرح و به تدریج به طور جدّی معمول گردید. به دستور آیت الله گلپایگانی در این زمینه شروطی وضع شد که براساس آن‌ها، شرط شرکت در امتحانات مراحل عالی تحصیلی، قبولی در امتحانات مراحل قبلی دانسته شد. به این ترتیب، رتبه‌بندی دروس و طلاب و نیز رتبه‌بندی شهریه براساس آن نیز لازم شد. در طرح آیت الله گلپایگانی امتحانات هریک از این رتبه‌ها در سه مرحله برگزار می‌شد و همین اساس ایجاد دَه پایه درسی، با تفاوت‌هایی، در نظام آموزشی حوزه شده است.

حوزه علمیه قم و طلاب غیر ایرانی

در ایران و در سالهای بعد از انقلاب حضور طلاب غیر ایرانی برای تحصیل در حوزه‌های علمیه شیعی مورد توجه قرار گرفت و مرکز جامعة المصطفی العالمیة برای این امر تاسیس شد. جامعه المصطفی دارای ۱۷۰ واحد تابعه است و در ۶۰ کشور واحد آموزشی دارد. بنابر اعلام این مرکز تا سال ۱۳۹۴ش تعداد ۵۰۰۰۰ نفر در این مرکز مشغول به تحصیل بوده، که تعداد ۲۵۰۰۰ نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند. مرکز توسط هیئت اُمنا و زیر نظر دفتر رهبر جمهوری اسلامی اداره می‌شود.

حوزه‌های علمیه برای زنان

ایجاد حوزه‌های علمیه برای زنان به صورت مرکز آموزش رسمی نخستین بار در سال ۱۳۴۹ش و در قالب دار الزهرا زیر نظر دارالتبلیغ اسلامی صورت گرفت. در سالهای بعد از انقلاب حوزه‌های خواهران گسترش یافت بنا به گفته محمودرضا جمشیدی مدیر حوزه‌های علمیه خواهران، بیش از ۸۰ هزار نفر در بیش از ۵۰۰ مدرسه علمیه و با ۱۰ هزار کادر و استاد در حوزه‌های خواهران مشغول فعالیت هستند. مهمترین مدرسه جامعة الزهرا است این مرکز مؤسسه‌ای آموزشی در شهر قم برای تحصیل علوم دینی بانوان است که در سال (۱۳۶۳ش) با حکم امام خمینی تأسیس شده است. طلاب غیر ایرانی نیز در این مرکز پذیرش می‌شوند.

جستارهای وابسته

• حوزه علمیه نجف
• حوزه علمیه اصفهان
• حوزه علمیه مشهد

منابع

• ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
• ابن طاووس، فرحةالغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
• ابن عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابیطالب، بیروت: دارمکتبةالحیاة، بی‌تا.
• ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۲۲ق.
• استادی، رضا، «كتابها و آثار علمى امام خمینى»، در کیهان اندیشه، ش۲۹، فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۹.
• اشتهادری، علی‌پناه، «مصاحبه با آیت‌الله شیخ علی‌پناه اشتهاردی»، دوماهنامه حوزه، شماره ۴۳-۴۴، فروردین تا تیر ۱۳۷۰ش.
• بدلا، سید حسین، «مصاحبه با حجةالاسلام والمسلمین سید حسین بدلا»، در مجله حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین- تیر ۱۳۷۰).
• بیک ارباب قمی، محمدتقی، تاریخ دارالایمان قم، چاپ حسین مدرسی طباطبایی، نشر حکمت، قم، ۱۳۵۳ش.
• افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
• امامی خوئی، محمدامین، مرآةالشرق: موسوعة تراجم اعلام الشیعة الامامیة فی القرنی الثالث عشر و الرابع عشر، چاپ علی صدرائی خوئی، قم ۱۳۸۵ش.
• آشتیانی، سید جلال‌الدین، «مقدمه»، در صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیّة، با حواشی ملاهادی سبزواری، تهران، ۱۳۶۰ش.
• آشتیانی، سید جلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، ج۱، تهران: انیستیتو ایران و فرانسه، ۱۳۵۱ش، ج ۳، تهران: انجمن فلسفه، ۱۳۵۵ش.
• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۹۷۵.
• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش.
• برقی، احمد بن محمد، کتاب الرجال، در ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ش.
• پورهادی، یدالله، خاطرات حجةالاسلام و المسلمین پورهادی، تدوین عبدالرضا احمدی و معصومه حسینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲ش.
• جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹ق.
• جعفریان، رسول، «برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم»، در صدسالگی حوزه علمیه قم، شماره ۲، بهار ۱۴۰۱ش.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، ج ۱، قم ۱۳۷۵ش.
• جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، نشر علم، تهران، ۱۳۹۰ش.
• حائری یزدی، مهدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران، نشر نادر، ۱۳۸۱ش.
• حسینی هرندی، سید محمدحسین، «حوزه علمیه قم و سیر تطورات نشریات (مطبوعات) دینی در سده اخیر (۱)»، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۲۳، تیر ۱۴۰۲ش.
• خمینی(امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
• خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۵۵ش.
• خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق، چاپ افست قم، بی‌تا.
• ادهم‌نژاد، محمدتقی، دانشوران قم: نگاهی به زندگی ۲۰۴ تن از دانشمندان و بزرگان قمی یا مدفون در قم، گزیده ستارگان حرم (۱–۱۵)، تلخیص علی رضا هزار، زائر، قم، ۱۳۸۴ش.
• دانشیار، مرتضی، «اصطلاح حوزه علمیه: تاریخچه پیدایی و تحولات معنایی»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، دوره ۴۵، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
• دمرچلی، علیرضا، «علل و زمینه‌های احیای حوزه علمیه قم در دوره معاصر»، فصلنامه تاریخنامه خوارزمی، شماره ۳۸، تابستان ۱۴۰۱ش.
• رضانژاد، «مقدمه»، در مجموعه رسائل و مقالات فلسفی حکیم متألّه علامه سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶ش.
• رضوی، سید عباس، «حوزه علمیه»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۴، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۹ش.
• روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی، ج۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۶ش.
• زنوزی، محمدحسن بن عبدالرسول، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
• سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مؤسسة الامام الصادق، قم، ۱۴۱۸–۱۴۲۴ش.
• سلیمانیه، مهدی، پل تا جزیره:تأملاتی جامعه‌شناختی در موقعیت پساانقلابی روحانیت، آرما، اصفهان، ۱۳۹۷ش.
• شریف رازی، محمد، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، کتابفروشی برقعی، قم، ۱۳۲۲-۱۳۳۳ش.
• شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۵۲-۱۳۵۴ش.
• شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ۱۴۱۰-۱۴۲۴ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
• شیرخانی، علی و عباس زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۸۴ش.
• صبوریان، محسن، تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، ۱۳۹۸ش.
• صدرایی خویی، علی، «ماجرای کتاب در حوزه علمیه قم»، در صد سالگی حوزه علمیه قم، ج۳، ۱۴۰۲ش.
• صفری، امیر، و علی‌محمد حاضری، «احیا و تثبیت حوزه علمیه قم در ایران معاصر»، در دوفصلنامه جامعه‌شناسی تاریخی، سال چهاردهم، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
• طباطبایی‌فر، سید محسن، گونه‌شناسی جریان‌های فکری حوزه و نسبت آن‌ها با اندیشه انقلاب اسلامی، مکث اندیشه، قم، ۱۳۹۵ش.
• طبسی، محمدجواد، قم عاصمة الحضارة الشیعیة، قم، ۱۳۸۴ش.
• طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۲۰الف.
• طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ب.
• طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبة، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۷.
• عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، «مدارس حوزه علمیه قم یا مهد پرورش شخصیت‌های بزرگ»، ماهنامه مکتب اسلام، سال ۲۱، شماره ۴، تیر ماه ۱۳۶۰ش.
• فرحان آل قاسم، عدنان، تاریخ الحوزات العلمیة و المدارس الدینیة عند الشیعة الامامیة، جامعة المصطفی العالمیة، قم، ۱۳۹۳ش.
• فیض، عباس، گنجینه آثار قم، مهر، قم، ۱۳۴۸ش.
• فیض کاشانی، ملا محمدمحسن، «شرح صدر» با تصحیح شهرام پازوکی، در عرفان ایران مجموعه مقالات (۲۹ و ۳۰)، گردآوری و تدوین مصطفی آزمایش، تهران: حقیقت، ۱۳۸۵ش.
• قربانی، محمدعلی، تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۹۴ش.
• قریشی کرین، حسن، قم از ابتدای قاجار تا مشروطه، قم، زائر، ۱۳۸۹ش.
• قزوینی، عبدالجلیل، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
• قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷ق.
• قمی، حسن بن محمد، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
• کاوشی، حسین، «سیاست‌های ساواک برای مقابله با فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی حوزه علمیه قم»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره ۷۶، بهار ۱۴۰۱ش.
• مجلسی؛ محمدباقر، بحار الانوار،
• مدرسی طباطبائی، سید حسین، قم در قرن نهم هجری، قم، ۱۳۵۰ش.
• مدرس طباطبایی، «مدارس قم در دوره صفویه ۵»، مجله وحید، شماره ۹۴، مهر ۱۳۵۰ش.
• مدرس طباطبایی، «مدارس قم در دوره صفویه ۶»، مجله وحید، شماره ۹۵، آبان ۱۳۵۰ش.
• مدرس طباطبایی، سید حسین، «مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)»، مجله وحید، شماره ۸۸، فروردین ۱۳۵۰ش.
• قاضی سعید قمی، محمدسعید بن محمد، الاربعینیات لکشف انوار القدسیات، چاپ نجف قلی حبیبی، تهران ۱۳۸۱ش.
• مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۲ و ۴، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۲ش.
• منتجب الدین رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
• منعّل قمی، نورالدین علی، تذکره مشایخ قم، چاپ مدرسی طباطبائی، قم ۱۳۵۳ش.
• مهاجر، جعفر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمة علیهم السلام، قم، ۱۴۲۹ق.
• نائینی، محمدعلی بن حسین، انوار المشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش الف.
• نائینی، محمدعلی بن حسین، ریاض المحدثین فی ترجمة الرواة و العلماء القمیین من المتقدمین و المتأخرین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش ب.
• ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم: یا حرم مطهر بانوی عالیقدر اهلبیت عصمت و طهارت حضرت فاطمه معصومه، تصحیح علی دوانی، تهران، انتشارات رهنمون، ۱۳۸۳ش.
• نجاشی، احمدبن علی، رجال النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
• نجفی، موسی، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نوراللّه اصفهانی، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۸ش.
• نصر، سید حسین، «مقدمه»، در رساله سه اصل، صدرالدین شیرازی، تهران، ۱۳۴۰ش.
• نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد، ۱۳۷۸ش.
• نگاهی به فعالیت‌های حوزه علمیه امام کاظم(ع). خبرگزاری رسا. مرور خبر ۲۱ تیر ۱۴۰۴ش.
• وکیلی قمی، ابومحمد، حوزه علمیه قم، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۸ش.
• هاشمیان‌فر، سید حسن، گونه‌شناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید شیعه (۱۳۳۲-۱۳۵۷)، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.

پیوند به بیرون

• این مقاله با ویرایش و افزایش از مقاله حوزه علمیه در دانشنامه جهان اسلام برگرفته شده است.