سَهْل بن زیاد آدمی (زنده در ۲۵۵ق)، از محدثان شیعه در قرن سوم قمری است. او از امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) روایت نقل کرده است. نام وی در سند بیش از ۲۳۰۰ حدیث آمده است. با این حال رجالیان شیعه درباره وثاقت وی اختلاف‌نظر دارند. گروهی همچون احمد بن علی نجاشی، ابن غضائری و سید ابوالقاسم خویی با استناد به اخراج وی از قم به اتهام غُلو وی را تضعیف کرده‌اند. اما رجالیانی همچون وحید بهبهانی، محدث نوری و سید محمدمهدی بحرالعلوم او را توثیق کرده‌اند. شیخ اجازه بودن، کثرت روایات، اعتماد نویسندگان کتب اربعه به وی، تصریح شیخ طوسی به وثاقتش در کتاب الرجال و فتوا دادن فقها بر اساس روایات او از دلایل توثیق وی ذکر شده است.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوسعید سهل بن زیاد آدمی |
| کنیه | ابوسعید |
| محل زندگی | قم - ری |
| وفات | زنده در ۲۵۵ق |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) |
| راویان از او | محمد بن حسن صفار، ابن قولویه و علی بن ابراهیم |
| اعتبار | اختلافی |
| موضوع روایات | کلام و فقه |
| تعداد روایات | ۲۳۰۴ |
| تألیفات | النوادر - التوحید |
| شهرت | نقل حدیث |
علامه مجلسی و سید محمدمهدی بحرالعلوم بر این باورند که به فرض نپذیرفتن وثاقت سهل، به دلیل اینکه وی از مشایخ اجازه بوده، روایات او صحیح‌اند.
درباره شخصیت رجالی و روایات سهل آثاری با رویکرد اثبات وثاقت او نوشته شده است. از جمله کتاب مسند سهل بن زیاد الآدمی اثر محمدجعفر طبسی است که در پنج جلد، روایات نقل شده توسط او را به ترتیب ابواب فقه گردآوری کرده است.
زندگی‌نامه
سهل بن زیاد آدمی از راویان حدیث در قرن سوم قمری است. او مدتی در قم زندگی کرد، احمد بن محمد بن عیسی اشعری وی را کَذّاب (دروغگو) و غالی خواند و از قم بیرون راند. از این‌رو در ری ساکن شد.[۱] همچنین سهل مکاتبه‌ای با امام حسن عسکری(ع) به تاریخ نیمه ربیع‌الثانی سال ۲۵۵ قمری داشته است.[۲] این نامه درباره توحید است و شیخ صدوق آن را در کتاب توحید نقل کرده است.[۳] کنیه سهل ابوسعید بود.[۴]
شخصیت رجالی
به گفته علی نمازی شاهرودی رجال‌نویس شیعه (درگذشت ۱۳۶۴ش) در مورد شخصیت حدیثی سهل بن زیاد دو نظریه وجود دارد:
- تضعیف: نظر رجالیانی همچون نجاشی[۵] ابن غضائری،[۶] شیخ طوسی در الفهرست[۷] و آیت‌الله خویی[۸] است. از دلایل این گروه نسبت دادن غُلو و کِذب توسط احمد بن محمد بن عیسی اشعری به سهل و اخراج وی از قم است.[۹] با این حال نمازی شاهرودی گفته است که در احادیث او به چیزی که بر ضعف یا غلو در اعتقاداتش باشد، دست نیافته است و احتمال داده که منشأ نسبت غلو به وی نقل روایاتی است که بر مقام و منزلت اهل بیت دلالت دارد.[۱۰] همچنین سید محمدمهدی بحرالعلوم معتقد است که اگر این نسبت‌ها درست می‌بود، مانند دیگر راویانِ ضعیف روایاتی از امامان در نکوهش او وارد می‌شد.[۱۱]
- توثیق: وحید بهبهانی،[۱۲] عبدالله مامقانی، محدث نوری،[۱۳] سید محمدمهدی بحرالعلوم[۱۴] و شیخ طوسی در کتاب رجال[۱۵] از رجالیانی هستند که وی را توثیق کرده‌اند. از دلایل این گروه کثرت روایات، تصریح شیخ طوسی به وثاقتش در کتاب الرجال، اعتماد نویسندگان کتب اربعه به‌ویژه محمد بن یعقوب کلینی به وی،[۱۶] شیخ اجازه بودن و فتوا دادن فقها بر اساس روایات وی است.[۱۷] آیت‌الله خویی احتمال داده که نسبت توثیق به وی در کتاب رجال طوسی توسط نسخه‌نویس‌ها اضافه شده باشد یا اینکه از جانب شیخ طوسی سَهْوالقلمی(لغزشِ قلم و اشتباه در نوشتن) رخ داده است.[۱۸]
اعتماد بر روایات
از دیدگاه علامه بحرالعلوم و علامه مجلسی بر فرض که وثاقت سهل پذیرفته نشود، روایاتش حدیث صحیح و قابل اعتمادند. چرا که وی از مشایخ اجازه(کسانی که در حدیث به دلیل کثرت محفوظات روایی و دقت در ضبط و نقل حدیث، مرجعیت دارند) است.[۱۹]
نقل روایت
به گفته آیت‌الله خویی در معجم رجال الحدیث نام سهل در اسناد ۲۳۰۴ روایت ذکر شده است.[۲۰] به گفته حسن مهدوی در کتاب «سهل بن زیاد در آیینه علم رجال»، در الکافی ۱۵۳۷، در تهذیب ۴۴۲، در استبصار ۱۳۹، در کامل الزیارات نُه، در من لایحضر الفقیه هفت و در امالی صدوق سه روایت از وی نقل شده است.[۲۱] همچنین دو کتاب التوحید و النّوادر از آثار او شمرده شده است.[۲۲]
سهل بن زیاد از امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) روایت کرده است.[۲۳] روایات او در زمینه اعتقادات و موضوعات فقهی است.[۲۴] در کتاب مسند سهل بن زیاد آلادمی من اصحاب الامام الجواد و الهادی و العسکری علیهم‌السلام اثر محمدجعفر طبسی در پنج جلد روایات سهل بن زیاد به‌ترتیب وسائل الشیعه گردآوری شده است. در این کتاب روایات با سند کامل به همراه شرح از کتاب مراة العقول، بحار الانوار، الوافی و شرح اصول کافی آمده است.[۲۵]
احمد بن فضل بن محمد هاشمی، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن حسن بن صَفّار، ابن قولَوَیه، علی بن ابراهیم، ابوالحسین اسدی و... از وی روایت کرده‌اند.[۲۶]
تک‌نگاری
درباره شخصیت رجالی سهل بن زیاد و روایات او کتاب‌هایی به زبان فارسی و عربی نوشته شده است. از جمله:
- «سهل بن زیاد در آیینه علم رجال» اثر حسن مهدوی: این کتاب با رویکرد اثبات وثاقت سهل نوشته شده است.[۲۷] معرفی مشایخ و راویان از سهل، بررسی دیدگاه رجالیان درباره او و نیز بررسی تحلیلی روایات سهل از عناوین بخش‌های کتاب است.[۲۸] انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) این کتاب را منتشر کرده است.
- دراسة فی شخصيةِ سهل بن زیاد و روایاتِه اثر حیدر عبدالکریم مسجدی: این اثر با محوریت روایات نقل شده از سهل در کتاب الکافی و به زبان عربی نگارش شده است. بررسی شخصیت سهل، راویان از او و مشایخ سهل از عناوین کتاب هستند.[۲۹]
- سهل بن زیاد الآدمی بین الوثاقة و الضعف اثر محمدجعفر طبسی این کتاب توسط انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار چاپ شده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ طوسی، رجال، ۱۳۷۳ش، ص۳۸۷.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵.
- ↑ ابن غضائری، الرجال، ۱۴۲۲ق، ص۶۶-۶۷.
- ↑ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۲۸.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۹.
- ↑ نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۶-۱۷۷.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۵.
- ↑ نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۳۹.
- ↑ نگاه کنید به نوری، خاتمة المستدرک، مؤسسه آل‌البیت، ج۵، ص۲۳۰-۲۱۳.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۳.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۸۷.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۴.
- ↑ نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۶-۱۷۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۵؛ علامه مجلسی، الوجیزة فی الرجال، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص۹۱.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۱-۳۴۲.
- ↑ مهدوی، سهل بن زیاد در آیینه علم رجال، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۸۵.
- ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۸۳۷.
- ↑ نگاه کنید به مهدوی، سهل بن زیاد در آیینه علم رجال، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۴-۱۷۷.
- ↑ طبسی، مسند سهل بن زیاد الآدمی، ۱۳۹۵ش، ص۶۰.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، المشیخة ج۱۰، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید مهدوی، سهل بن زیاد در آیینه علم رجال، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۰.
- ↑ مهدوی، سهل بن زیاد در آیینه علم رجال، ۱۳۹۱ش، پیشگفتار، ص۱۳.
- ↑ «دراسة فی شخصیة سهل بن زیاد و روایاته»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
- ↑ طبسی، «سهل بن زیاد الآدمی بین الوثاقة و الضعف»، مرکز فقهی ائمه اطهار.
یادداشت
منابع
- ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه، ۱۴۱۰ق/۱۳۶۹ش.
- «دراسة فی شخصیة سهل بن زیاد و روایاته»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تصحیح هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق.
- طبسی، محمدجعفر، مسند سهل بن زیاد الآدمی من اصحاب الامام الجواد و الهادی و العسکری علیهم‌السلام، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۵ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح محمد آخوندی و حسن خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسة، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الرسول، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، الوجیزة فی الرجال، تحقیق محمدکاظم رحمان‌ستایش، تهران، وازرت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بی‌تا.
- مهدوی، حسن، سهل بن زیاد در آیینه رجال، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۹۱ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.
- نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، ۱۴۱۴ق.
- نوری، میرزا حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
پیوند به بیرون