پرش به محتوا

آیه ۱۰۹ سوره توبه

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از آيه صد و نه سوره توبه)
آیه ۱۰۹ سوره توبه
خطا در ایجاد بندانگشتی:
مشخصات آیه
نام آیهآیه ۱۰۹ سوره توبه
واقع در سورهتوبه
شماره آیه۱۰۹
جزء۱۱
اطلاعات محتوایی
شأن نزولساخت مسجد در کنار مسجد قبا توسط منافقان
مکان نزولمدینه
دربارهمقایسه سازندگان مسجد ضرار و مسجد سفارش شده
آیات مرتبطآیه ۱۰۷ سوره توبه و آیه ۱۰۸ سوره توبه


آیه ۱۰۹ سوره توبه به مقایسه اهداف سازندگان مساجد می‌پردازد. مساجد ساخته‌شده بر پایه تقوا را به ساختمانی محکم و پایدار تشبیه می‌کند، در حالی که مساجد بناشده بر اساس نفاق را مانند سازه‌ای سست و ناپایدار بر لبه پرتگاه می‌داند که به سوی آتش جهنم سقوط می‌کند.

آیه به تفاوت رفتار مؤمنان و منافقان و دو شیوه متفاوت دینداری اشاره می‌کند. مفسران شأن نزول آن را مرتبط با منافقان و ساخت مسجد ضرار می‌دانند. پس از نزول آیات، پیامبر(ص) دستور تخریب مسجد ضرار را صادر کرد تا از فساد و تفرقه جلوگیری شود. از این آیه، برداشت‌هایی مانند تفاوت عمل پرهیزکار و منافق، استواری حق در برابر ضعف باطل، و لزوم پایه‌گذاری امور بر اصول محکم استخراج شده است.

مفسران درباره حقیقی یا مجازی بودن فرو رفتن مسجد منافقان در آتش جهنم اختلاف‌نظر دارند. در تأیید حقیقی بودن آن به گزارش‌هایی استناد شده که خروج دود از مسجد ضرار در دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس را تأیید می‌کند.

نکات کلی آیه

آیه ۱۰۹ سوره توبه به مقایسه میان مسجد قبا، که بر پایه تقوا و رضایت خداوند بنا شده، و مسجد ضرار، که با اهداف نفاق و فساد ساخته شد، می‌پردازد.[۱] این آیه مؤمنان را به کسانی تشبیه می‌کند که بنای خود را بر زمینی محکم و با مصالح بادوام می‌سازند، در حالی که منافقان مانند کسانی هستند که ساختمان خود را بر لبه پرتگاهی سست و خطرناک بنا می‌کنند که هر لحظه ممکن است فرو بریزد.[۲] این تشبیه تفاوت سبک زندگی مؤمنان و منافقان را نشان می‌دهد[۳] و تأکید می‌کند که بنای مؤمنان شایسته حفظ و بنای منافقان شایسته ویرانی است.[۴] در آیات قبل (۱۰۷ و ۱۰۸) نیز به مسجد ضرار و اهداف تفرقه‌انگیز آن اشاره شده و پیامبر(ص) و مؤمنان از نماز خواندن در آن منع شده‌اند.[۵]

﴿أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ۝١٠٩ [توبه:109]
﴿آیا کسی که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودی خدا نهاده بهتر است‌یا کسی که بنای خود را بر لب پرتگاهی مشرف به سقوط پی‌ریزی کرده و با آن در آتش دوزخ فرو می‌افتد و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمی‌کند ۝١٠٩



سوره توبه: آیه ۱۰۹

شأن‌نزول

مفسران، شأن‌نزول آیه را به همراه دو آیه قبل (آیه ۱۰۷ و ۱۰۸ توبه) در مورد گروهی از منافقان[۶] دانسته‌اند که با هدف ایجاد تفرقه،[۷] مسجد دیگری در کنار مسجد قبا ساختند و از پیامبر(ص) خواستند در آن نماز بخواند؛ اما با نزول آیه و افشای نیت آنها،[۸] دستور تخریب آن مسجد توسط رسول خدا(ص) صادر شد و محل آن به مکانی برای جمع‌آوری زباله تبدیل گردید.[۹] بر اساس تعدادی روایات، مسجد ضرار به دستور ابوعامر راهب،[۱۰] از عابدان مسیحی مخالف پیامبر(ص)، ساخته شد.[۱۱] گفته شده در مورد شأن‌نزول آیه میان مفسران اتفاق‌نظر وجود دارد.[۱۲]

حقیقی یا نمادین بودن فرو رفتن مسجد ضرار در جهنم

میان مفسران درباره فرو رفتن ساختمان منافقان در آتش جهنم اختلاف نظر وجود دارد.[۱۳] برخی معتقدند این اتفاق به‌صورت حقیقی رخ داده و آن مکان بخشی از جهنم است، در حالی که دیگران آن را مجازی می‌دانند[۱۴] و معتقدند گویی به سوی آن فرو ریخته است. این دیدگاه مشابه آیه «فَأُمُّهُ هاوِیةٌ»[۱۵] تفسیر شده است.[۱۶] قرطبی، از مفسران اهل‌سنت، دیدگاه واقعی بودن آتش جهنم را صحیح‌تر می‌داند[۱۷] و برای اثبات آن به روایاتی مانند گزارش جابر بن عبدالله انصاری استناد می‌کند که خروج دود از مکان مسجد ضرار در زمان پیامبر(ص) را دیده است.[۱۸] همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که به خروج دود از محل مسجد ضرار در دوران بنی‌امیه[۱۹] و حتی در زمان خلافت منصور عباسی اشاره می‌کند.[۲۰]

برداشت‌ها از آیه

مفسران در تفسیر آیه ۱۰۹ سوره توبه به نکاتی اشاره کرده‌اند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

  • تفاوت عمل مؤمن و منافق: عمل انسان پرهیزکار با عمل شخص منافق قابل قیاس نیست. اعمال افراد متقی بر پایه‌ای محکم و اصولی استوار است، در حالی که اعمال منافقان بر اساس بنیادهای سست بنا شده و به سرعت از بین می‌رود.[۲۱] علامه طباطبایی بر این باور است که دین مؤمن بر پایه تقوای الهی و تلاش برای کسب رضایت خداوند با تکیه بر یقین استوار است، در حالی که دین منافق بر پایه تردید و بی‌ثباتی بنا شده است.[۲۲]
  • استواری حق و ضعف باطل: این آیه نمادی از استواری اسلام، قدرت آن و خوشبختی پیروانش است. همچنین نشان‌دهنده ضعف و سستی باطل، نزدیک بودن نابودی آن و ناامیدی صاحبانش خواهد بود. آرزوهای اهل باطل به سرعت فرو می‌پاشد و زوال آن‌ها اجتناب‌ناپذیر است.[۲۳] آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران با استناد به آیه معتقد است، اگر جايى بر اساس تقوا بنيانگذارى شده باشد، جاودانه خواهد ماند؛ اما اگر بر اساس تقوا بنا نشده، باطل و از بين‌رفتنى است؛ زیرا جريان عالم منطبق با جريان حق است و آنچه مطابق با حق باشد باقى خواهد ماند و جريان باطل كه ضدّ جريان طبيعى عالم است، باقى نمانده و حركت عالم آن را از بين خواهد برد.[۲۴]
  • ضرورت پایه‌گذاری امور بر اصول محکم: بنیانگذاری امور بر مبنایی که انسان را از آتش جهنم دور کرده و به رضایت و نعمت‌های الهی برساند، امری ضروری است. در مقابل، ساختن امور بر پایه‌های سست و ناپایدار، انسان را به سقوط و نابودی نزدیک‌تر کرده و سرانجام چنین افرادی، ورود به آتش جهنم خواهد بود.[۲۵]
  • مسجد؛ نماد امنیت و استحکام: مسجدی که بر اساس تقوا بنا شود، دارای پایه‌ای محکم و استوار است که هیچ چیزی نمی‌تواند آن را متزلزل کند. اهل چنین مسجدی در امنیت و آرامش به سر می‌برند و از برکات آن بهره‌مند هستند.[۲۶]

پانویس

  1. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج‌۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
  2. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج‌۵، ص۱۱۱؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج‌۱۶، ص۱۴۹؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج‌۱۱، ص۲۵.؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج‌۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
  3. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج‌۹، ص۳۹۱.
  4. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج‌۸، ص۱۴۰-۱۴۱.
  5. فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج‌۱۶، ص۱۴۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج‌۹، ص۳۸۹.
  6. بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج‌۲، ص۳۸۷؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج‌۴، ص۲۱۱.
  7. آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج‌۶، ص۱۹.
  8. قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج‌۱، ص۳۰۵؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج‌۱۱، ص۱۸؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج‌۲، ص۳۱۰.
  9. شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج‌۵، ص۲۹۸؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج‌۵، ص۵۴۰-۵۴۱. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج‌۱۰، ص۳۶.
  10. قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج‌۱، ص۳۰۵؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج‌۸، ص۲۵۷.
  11. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج‌۸، ص۱۳۵.
  12. حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج‌۸، ص۱۱۷.
  13. زحیلی، التفسیر المنیر، ۱۴۱۸ق، ج‌۱۱، ص۴۶ - ۴۷.
  14. زحیلی، التفسیر المنیر، ۱۴۱۸ق، ج‌۱۱، ص۴۶ - ۴۷.
  15. سوره قارعه، آیه ۹.
  16. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج‌۸، ص۲۶۵ به نقل از دیگران.
  17. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج‌۸، ص۲۶۵.
  18. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج‌۸، ص۲۶۵.
  19. طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج‌۱۱، ص۲۵.
  20. مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج‌۴، ص۱۰۴.
  21. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج‌۵، ص۱۱۱.
  22. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج‌۹، ص۳۹۱.
  23. مراغی، تفسیر المراغی، بیروت، ج‌۱۱، ص۲۸.
  24. خامنه‌ای، تفسیر سوره برائت، ۱۳۹۸ش، ص۶۸۶.
  25. بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج‌۳، ص۹۸.
  26. مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج‌۴، ص۱۰۳.

منابع

  • آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
  • ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، بی‌تا.
  • ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
  • ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
  • بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
  • بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، تفسیر سوره برائت، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
  • حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، انتشارات لطفی، ۱۴۰۴ق.
  • زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق.
  • زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)،‌ بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
  • قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش.
  • قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
  • قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
  • قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم،‌ دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
  • مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
  • میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.