حسن حسن‌زاده آملی

حسن حسن‌زاده آملی

اطلاعات فردی
لقب	علامه حسن‌زاده
تاریخ تولد	۱۳۰۷ش
محل زندگی	قم، تهران
تاریخ وفات	۳ مهر سال ۱۴۰۰ش (۱۸ صفر ۱۴۴۳ق)
محل دفن	منزل شخصی در روستای ایرا (از توابع آمل)
شهر وفات	آمل
اطلاعات علمی
استادان	علامه شعرانی • مهدی الهی قمشه‌ای • علامه طباطبایی • سیدابوالحسن رفیعی قزوینی
محل تحصیل	آمل، تهران، قم
اجازه اجتهاد از	علامه شعرانی
تألیفات	دروس معرفت نفس، رساله لقاءالله، تصحیح و تعلیق تمهیدالقواعد، تصحیح نهج‌البلاغه، تصحیح و تعلیق اشارات، الهی‌نامه.

حسن حسن‌زاده آملی (۱۳۰۷-۱۴۰۰ش) مشهور به علامه حسن‌زاده آملی فیلسوف و عارف شیعه. وی نزد افرادی چون مهدی الهی قمشه‌ای، علامه شعرانی، علامه طباطبایی و سید محمدحسن الهی شاگردی کرد. حسن‌زاده آملی از علامه شعرانی، اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرد. او آثار فلسفی و عرفانی مانند اشارات، اسفار اربعه و شرح فصوص قیصری و شرح منظومه و نیز ریاضیات و هیأت تدریس می‌کرد.

به باور حسن‌زاده آملی، دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ‌اند. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند و معتقد بود فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده‌اند. به گفته سید یدالله یزدان‌پناه، از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی پذیرفته است. وی برای نخستین بار از وحدت شخصی وجود به توحید صَمَدی تعبیر کرده و برای اثبات آن از واژه صمد در سوره توحید بهره برده است.

حسن‌زاده آملی آثاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و ادبیات عربی دارد و برخی از آثار فلسفی و عرفانی همچون اسفار اربعه، اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است. وی همچنین نهج‌البلاغه و کشف المراد را تصحیح کرده است. دیوان اشعاری نیز از او به جای مانده است.

علامه حسن‌زاده آملی ۳ مهر سال ۱۴۰۰ش (۱۸ صفر سال ۱۴۴۳ق) بر اثر بیماری قلبی در آمل درگذشت و در منزل شخصی خود در روستای ایرا، از توابع آمل، دفن شد.

زندگی‌نامه و تحصیلات

حسن حسن‌زاده آملی اواخر سال ۱۳۰۷ش، در روستای ایرا، از توابع آمل، متولد شد. او در شش سالگی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه آموخت و در سال ۱۳۲۳ش دروس حوزوی را آغاز کرد. وی ادبیات عربی و درس‌های مقدماتی را در آمل از محمد غروی، میرزا ابوالقاسم فَرْسیو و دیگران آموخت.

حسن‌زاده آملی در سمت چپ تصویر در سال ۱۳۲۷ش. عبدالله جوادی آملی سمت راست تصویر.

مهاجرت به تهران

حسن‌زاده آملی با اتمام دروس مقدماتی حوزه، لباس روحانیت پوشید و در ۲۲ سالگی برای ادامه تحصیل، وارد تهران شد. او در تهران، فقه و اصول را از افرادی چون سید احمد لواسانی، ابوالحسن شعرانی، سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و محمدتقی آملی آموخت و فلسفه و عرفان را نیز از مهدی الهی قمشه‌ای، علامه شعرانی، فاضل تونی، میرزا احمد آشتیانی و علی‌محمد جولستانی فراگرفت. حسن‌زاده تفسیر،‌ رجال، درایه، ریاضی، هیئت، نجوم و طب را نیز از علامه شعرانی آموخت و در سال ۱۳۹۳ق از او اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرد. وی، یازده سال نزد مهدی الهی قمشه‌ای، «منظومه» سبزواری، بخش‌هایی از اسفار و شرح محقق طوسی بر اشارات را فرا گرفت و در جلسات تفسیر قرآن او نیز حاضر می‌شد.

مهاجرت به قم

حسن‌زاده آملی، پس از چهارده سال تحصیل در تهران، در مهر سال ۱۳۴۲ش به قم رفت و به مدت ۱۷ سال در دروس علامه طباطبایی حاضر شد. در این مدت، بخش‌هایی از کتاب بحارالانوار و تمهید القواعد را نزد وی خواند. همچنین در دروس فلسفی و عرفانی سید محمدحسن الهی، برادر علامه طباطبایی، شرکت کرد. سید مهدی قاضی طباطبایی، فرزند سید علی قاضی به مدت چهار سال استاد او در علوم اَرِثْماطیقی بود. بر اساس خاطرات حسن‌زاده در کتاب انسان در عرف عرفان، استاد او در عرفان عملی علامه طباطبایی بوده است.

تدریس

حسن‌زاده آملی پس از سکونت در قم، به تدریس دروس فلسفه و عرفان مشغول شد و شرح منظومه، اشارات، اسفار اربعه، شرح فصوص قیصری، شرح تمهید و مصباح الانس را تدریس کرد. او همچنین حدود هفده سال دروس ریاضیات، هیأت، وقت و قبله را درس داده که کتاب دروس «معرفة الوقت و القبلة» محصول آن درس‌هاست.

وفات

علامه حسن‌زاده در ۳ مهر سال ۱۴۰۰ش (۱۸ صفر ۱۴۴۳ق) بر اثر بیماری قلبی در بیمارستان شهر آمل درگذشت. جنازه او برای اقامه نماز به تهران منتقل شد و آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران بر پیکرش نماز خواند. مراسم تشییع حسن‌زاده روز ۵ مهر در آمل برگزار شد و ۶ مهر در منزل شخصی خود در روستای ایرا دفن گردید.

تشییع حسن‌زاده آملی در آمل، ۵ مهر ۱۴۰۰ش.

شاگردان

برخی از شاگردان حسن‌زاده آملی عبارتند از:

1. مهدی شب‌زنده‌دار،
2. سید محمدرضا مدرسی یزدی،
3. اسماعیل منصوری لاریجانی،
4. داوود صمدی آملی،
5. حسن رمضانی،
6. مهدی احدی،
7. سید یدالله یزدان‌پناه،
8. غیاث‌الدین طه‌محمدی
9. نورالله طبرسی،
10. سید حسن شجاعی کیاسری،
11. سید علی حسینی آملی.

اندیشه‌ها

متن اجازه اجتهاد و روایت حسن‌زاده آملی از علامه شعرانی در سال ۱۳۹۳ق.

برخی از اندیشه‌های حسن‌زاده آملی درباره قرآن و ارتباط آن با فلسفه و عرفان عبارت است از:

قرآن سرچشمه معارف

حسن‌زاده آملی، قرآن را سرچشمه معارف الهی می‌داند. از نظر او نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، اصول کافی ، بحار الانوار و دیگر جوامع روایی از قرآن سرچشمه‌ گرفته‌اند و مرتبه نازل قرآن هستند. به باور او، گفتارهای امامان معصوم بازگشت به قرآن دارد.

ارتباط دین، فلسفه و عرفان

از دیدگاه علامه حسن‌زاده، قرآن، فلسفه و عرفان جدا از یکدیگر نیستند. وی، حقیقت دین و عرفان را یکی می‌داند و آن معرفت به خدا، اسماء، افعال، احکام و کتاب خدا است. وی عرفان را علم انسان‌ساز می‌داند و بر این باور است که سرچشمه عرفان واقعی، وحی، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است. از نظر او، عرفانِ اصیلِ انسان‌ساز، در اتصال به قرآن است و امامان معصوم، معلمانِ بشر و سفیران الهی هستند که دستورالعمل‌های انسان‌ساز، یعنی قرآن را برای بشر توضیح می‌دهند.

آیت‌الله حسن‌زاده، حکمت متعالیه را سیر تکاملی فلسفه اسلامی دانسته و معتقد است حکمت متعالیه، برهانِ آمیخته با شهود (عرفان) است. از نظر وی، فلسفه‌ای که با دین الهی مخالفت کند، قابل قبول نیست؛ آنچه را که دین الهی رد و انکار کند، فلسفه محسوب نمی‌شود. حسن‌زاده آملی ادعای «یونانی بودن فلسفه اسلامی» را رد می‌کند و معتقد است که‌ اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام سطحی است و فیلسوفان اسلامی این اندیشه‌ها را عمق داده و به تعبیر او پخته‌اند.

به گفته سید یدالله یزدان‌پناه، حسن‌زاده آملی بیشترین تاثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.

همچنین از نظر وی، شرق و غرب، گرچه در صنایع پیشرفت داشته‌اند؛ اما آنها از حقیقت انسانی و علم انسان‌سازی که مدینه فاضله در پی دارد، دورند.

وحدت وجود

مقالهٔ اصلی: وحدت وجود

علامه حسن‌زاده معتقد است وجودی غیر از وجود خدا نیست و آنچه به آن ماسِوَی‌الله (غیر خدا) گفته می‌شود مَظهرهای او (جای آشکار شدن او) هستند؛ البته او تأکید می‌کند خالقْ خالق است و مخلوقْ مخلوق، و خالق از هر عیب و نقصی پاک است. او برای روشن شدن موضوع، به دریا و موج‌های آن مثال می‌زند که موج‌ همان دریا نیست ولی جدا و غیر از دریا هم نیست. وی بر اساس برخی روایات، بر این باور است که جدا بودنِ مخلوقات از خدا مانند جدا بودنِ شیئی مادّی از شیئی مادی دیگر نیست؛ بلکه خدا با صفتِ قهر و قدرت خود و مخلوق با صفت نقص خود از یکدیگر جدا هستند. به گفته حسن‌زاده آملی برداشتی از وحدت وجود که در آن مخلوقات وَهْم و خیال دانسته شده، نادرست است.

او از وحدتِ شخصیِ وجود به توحید صَمَدی تعبیر کرده است. گفته شده وی نخستین کسی است که این تعبیر را به‌کار برده است. او تعبیر توحید صمدی را از واژه صَمَد در سوره توحید برگرفته است. حسن‌زاده راه رسیدن به شناختِ حقیقیِ توحید را، راه شهود عرفانی دانسته و در دیوان خود چنین سروده است:

همه از دست شد و او شده است

اَنَا و اَنْتَ و هو، هو شده است

درس عشق است و الفبائی نیست

لایق او دل هر جایی نیست

طُرّه‌ی عشقْ شِکَن در شکن است

حَسَن اندر حسن اندر حسن است

آثار

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار حسن‌زاده آملی

من این دنیای فانی را نمی‌خواهم نمی‌خواهم
من این لذّات آنی را نمی‌خواهم نمی‌خواهم
...
علی و آل پاکش را پذیرفتم پذیرفتم
فلانی و فلانی را نمی‌خواهم نمی‌خواهم

حسن‌زاده آملی، دیوان اشعار، ۱۳۹۱ش، ص۱۶۲.

حسن‌زاده چنانچه خودش گفته، تا سال ۱۳۸۰ش، ۱۷۸ اثر چاپ شده و چاپ نشده داشته است. آثار او در موضوعات فلسفه، عرفان، کلام، اخلاق، فقه، ریاضیات، نجوم، ادبیات عرب، ادبیات فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و رجال نوشته شده است. او خود یکی از آثار مهمش را سَرْحُ الْعُیون فی شَرْحِ الْعُیون دانسته، که از دید فلسفی و عرفانی به معرفت نفس پرداخته است.

وی کتاب فَصُّ حِکْمَةٍ عِصْمَتِیَّةٍ فی کلمةٍ فاطمیَّة را به عنوان تکمله‌ای بر کتاب فُصوص الْحِکَم نوشته ابن عربی نگاشته است. او در این کتاب به ویژگی‌های حضرت فاطمه(س) با نگاه به روایات و با رویکرد فلسفی و عرفانی پرداخته است.

تصحیح کلیله و دمنه، تصحیح گلستان سعدی، دیوان اشعار و مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین(ع)، از جمله آثار ادبی او است. حسن‌زاده همچنین به تصحیح آثاری مانند نهج البلاغه، تفسیر خلاصة منهج الصادقین و شفایِ ابن سینا، و شرح و حاشیه بر آثاری مانند تمهید القواعدِ ابن ترکه و فصوصِ قیصری پرداخته است.

آثار برگزیده

کتاب «سرح العیون فی شرح العیون» نوشته حسن‌زاده آملی که درباره معرفت نفس است در سومین دوره همایش کتاب سال حوزه که در سال ۱۳۸۰ش در شهر قم برگزار شد از جمله آثار برگزیده این دوره از همایش توسط داوران شناخته شد.

کتاب «الحجج البالغة علی تجرُّد النفس الناطقة» در پنجمین دوره همایش کتاب سال حوزه که در سال ۱۳۸۲ش در شهر قم برگزار گردید به عنوان کتاب برگزیده این دوره از همایش شناخته شده و مورد تقدیر قرار گرفت.

سیره عملی

حسن‌زاده آملی به گفته خود، مکاشفاتی داشته و تعدادی از آنها را در کتاب انسان در عرف عرفان گرد آورده است. عبدالله جوادی آملی مفسر و فیلسوف شیعه نیز، حسن‌زاده آملی را حکیمی الهی و جامع عقل نظر و عقل عمل و عارفی کم‌نظیر خوانده که هم راه عقل و هم راه شهود را پیموده است. او همچنین چله‌نشینی، شب زنده‌داری، سحرخیزی و روزه‌داری ماه‌های رجب و شعبان را از سیره‌های عملی حسن‌زاده شمرده است.

علامه حسن‌زاده همسرش را که در سال ۱۳۸۲ش همزمان با شهادت حضرت فاطمه(س) درگذشت، در حیاط خانه‌اش در روستای ایرا، در اتاقی که آن را بَیْت‌ُالرَّحْمَه (خانه مهربانی) نامید دفن کرد. بر اساس منابع غیر رسمی، حسن‌زاده دلیل این کار را خدمت بیشتر به همسرش دانسته است. حسن‌زاده بنا به وصیت خودش در همین اتاق کنار همسرش دفن شد.

فعالیت سیاسی

عیادت آیت‌الله خامنه‌ای از حسن‌زاده آملی در یکی از بیمارستان‌های تهران در ۹ مهر ۱۳۹۱ش.

حسن‌زاده آملی چنانکه خودش گفته، پیش از تبعید امام خمینی به ترکیه در سال ۱۳۴۲ش، به قم رفته و با وی بیعت کرده است. به گفته علی معلمی شاگرد او، حسن‌زاده آملی در شکست اتحادیه کمونیست‌های ایران که در سال ۱۳۶۰ش در آمل علیه جمهوری اسلامی ایران اقدام مسلحانه کردند (غائله آمل)، مؤثر بود.

همچنین او از رهبری آیت‌الله خامنه‌ای حمایت می‌کرد و به گفته شاگردش حسن رمضانی در امور جزئی سیاسی دخالت نمی‌کرد. آیت‌الله خامنه‌ای در پیام تسلیتی، از او با عنوان عالم ربانی، سالک توحیدی و دانشمند ذوفنون یاد کرده است.

از نگاه دیگران

آیت الله جوادی او را عالمی ربانی، حکیمی متاله، جامع معقول و منقول، صاحب مآثر سنگین و آثار گرانقدر، حکیم و عارفی کم نظیر وصف کرده است.

سید حسن امین به جامعیت حسن زاده در همه زمینه‌های سمعیات، عقلیات، ادبیات فارسی و عربی و حتی علوم تصریح دارد و او را صاحب نظر در علوم ظاهری و رشته‌های مغفول حوزه مانند هئیت و نجوم و در علوم باطنی و معارف حقه و سلوک معنوی دارای مراتب بسیار والا دانسته است.

آثار درباره حسن‌زاده آملی

درباره حسن حسن‌زاده آملی کتاب‌ها، مستند‌ها و همایش‌هایی پخش و برگزار شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• کتاب «نجم الدین؛ نیم‌نگاهی به زندگی‌نامه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی» نوشته محسن برزگر در سال ۱۳۸۳ش منتشر شد.
• کتاب «گفت‌وگو با علامه حسن‌زاده آملی» به اهتمام محمد بدیعی که در شانزده مصاحبه با حسن‌زاده تنظیم شده است. در این کتاب، به موضوعاتی مانند زندگی علمی حسن‌زاده، استادان وی، تألیفات او، علوم حوزوی و شخصیت‌های برجسته فلسفی و عرفانی پرداخته شده است.
• کتاب «تشنه دانش: راهنمای دانش‌پژوهی بر اساس زیست‌نامه علمی علامه حسن‌زاده آملی» نوشته سید مرتضی حسینی کمال‌آبادی، که در آن خاطرات تحصیلی علامه حسن‌زاده بیان شده و مورد تحلیل قرار گرفته است.
• مستند پنج قسمتی «منظومه حُسن» به کارگردانی مسعود امینی تیرانی درباره زندگی‌نامه علامه حسن‌زاده است که به همت شبکه چهار سیمای جمهوری اسلامی ایران تولید و پخش شده است.
• مستند «روایت صنوبر» داستان زندگی حسن‌زاده آملی و کاری از ایمان احمدی است که در تیرماه ۱۳۹۴ش از شبکه افق ایران پخش شد.
• سومین همایش طبیب روحانی در بزرگداشت و تجلیل از علامه حسن‌زاده آملی در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۲ش به همت دانشگاه تهران، در دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار شد.

حسن‌زاده آملی در سومین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۲ش به عنوان چهره ماندگار برگزیده شد.

پیوند به بیرون

• «مستند منظومه حسن».
• «مستند روایت صنوبر».