ناووسیه
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | ابن ناووس |
| سال تأسیس | بعد از شهادت امام صادق (ع) |
| گرایش | تشیع |
| علل پیدایش | شرایط سخت شیعه و عدم تصریح عمومی امام صادق(ع) به امامت امام کاظم(ع) |
| نام‌های دیگر | صارمیه |
| اطلاعات دینی | |
| از فرقه‌های | شیعه |
| باورها | اعتقاد به مهدویت امام صادق(ع) |
| وضعیت کنونی | |
| وضعیت | منقرض شده |
ناووسیه یا صارمیه، گروهی که پس از شهادت امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ق به مهدویت او اعتقاد پیدا کردند و قائل به برگشت او و اقامه عدل و داد توسط وی در جهان شدند. رئیس آنها شخصی به نام ابن ناووس بود. مهم‌ترین دلیل آنها استناد به روایاتی از امام صادق(ع) است که هرگونه خبر مبنی بر وفات خود را تکذیب کرده است.
مهم‌ترین اعتقاد نقل شده از آنها، در کنار مهدویت و نامیرایی امام صادق(ع)، تکفیر قائلان به عدم تفضیل امام علی(ع) و تکفیر ابوبکر و عمر است.
این گروه پس از مدتی به‌علت ضعف در مبانی و استدلالات و نداشتن طرفداران کافی، منقرض شده و اثری از آنها باقی نماند؛ هر چند برخی از متکلمان بزرگ شیعه در اصل وجود چنین فرقه‌ای تشکیک کرده‌اند و برخی از متکلمان معاصر آن را ساخته و پرداخته عالم وهم و خیال می‌دانند.
باورها
فرقه ناووسیه بنا بر نظر برخی فرقه‌نویسان و متکلمان، از جمله فرقه‌هایی است که در زمان امام صادق(ع) به وجود آمده است. [۱] این فرقه، بنابر آنچه شیخ صدوق نقل کرده، در شناخت قائم به اشتباه رفتند[۲] [یادداشت ۱] و اعتقاد به مهدویت امام صادق(ع) یافتند.[۳]
از اعتقادات آنان سخن چندانی به میان نیامده است و تنها شاید بتوان به دو گروه عمده در میان آنها اشاره کرد که برخی از آنان اعتقاد داشتند که امام صادق(ع) از دنیا نرفته است. او پنهان شده[۴] و در غیبت به سر می‌برد[۵]و او همان مهدی منتظر[۶] یا مهدی قائمی[۷] است که برخواهد گشت و دنیا را پس از فراگیر شدن ظلم و جور، پر از عدل و داد می‌کند[۸] و یا به رغم باور به وفات وی معتقد بودند که او باز می‌گردد و مهدی منتظر خواهد بود.[۹] مردم از او پیروی می‌کنند[۱۰] و بعد از او امامی نخواهد بود[۱۱] و او زندگی جاویدان خواهد داشت.[۱۲]در هر حال امام پس از مدتی قیام مسلحانه[۱۳] یا قیام به سیف (شمشیر) کرده[۱۴] و شرق و غرب عالم را فتح خواهد کرد.[۱۵]
یکی از نکات قابل توجه در مورد ناووسیان، نفوذ جریان سبئیه در میان آنها بوده[۱۶] و لذا گفته‌هایی مبنی بر عدم وفات امیرمومنان(ع) و یا مهدی بودن وی نیز در میانشان به چشم می‌خورد.[۱۷] در هر حال عمده تکیه آنها بر عدم وفات امام صادق(ع) است و در این بین به روایتی از امام توسط عنبسة بن مصعب استناد می‌کنند که امام، هر خبری مبنی بر وفات خویش را تکذیب کرده است.[۱۸] برخی متکلمان شیعه در صحت این روایت و یا منظور امام از ایراد آن سخن تردید کرده‌اند[۱۹]، چون بر اساس باورهای امامیه نمی‌توان تنها با یک وجود این یک روایت، از تعداد قابل توجهی از اخبار مبنی بر وفات مسلم و یقینی امام[۲۰] که بعضی برای آن حتی ادعای تواتر نیز کرده‌اند، به راحتی عبور کرد[۲۱] و اساسا اگر در موضوعی یقینی چون وفات امام ششم(ع) تردید شود، سزاوار خواهد بود که در مورد دیگر موارد یقینی چون وفات دیگر ائمه(ع) نیز خدشه وارد گردد.[۲۲] چنان‌که انکار مرگ امیرمومنان(ع) و امام حسین(ع) از سوی غلات و مفوضه گزارش شده است.[۲۳]
در یک دسته بندی کلی می‌توان اعتقادات آنان را چنین برشمرد:
- نص صریح امام باقر(ع) مبنی بر امامت امام صادق(ع) پس از خود.[۲۴]
- امام صادق(ع) زنده است و نمی‌میرد[۲۵] یا وفات نموده اما زنده خواهد شد.[۲۶]
- امام صادق(ع) همان مهدی منتظر و قائم است[۲۷] و امام صادق(ع) آخرین امام است؛[۲۸] لذا اخبار مربوط به ائمه اثنا عشر را قبول نمی‌کنند که خود سبب چالش برای آنان شد.[۲۹]
- امام صادق(ع) عالم‌ترین افراد در تمام علم‌ها چه عقلیات و چه شرعیات است.[۳۰]
- امام علی(ع) برترین فرد امت اسلام بود و هر که او را تفضیل ندهد کافر است.[۳۱]
- امام علی(ع) مرده است، اما قبل از قیامت، زمین شکافته و ایشان زنده خواهد شد و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد[۳۲]
- هر کس خود را از دیگری افضل بداند کافر است.[۳۳]
- ابو بکر و عمر از خلفای ثلاثه، کافر هستند.[۳۴]
علت نامگذاری
دلیل نامگذاری ناووسیه، انتساب آنان به فردی به نام ابن ناووس دانسته شده است.[۳۵] که حکایت از نفوذ بالای او در میان آنها دارد؛[۳۶] در نام کوچک او اختلاف وجود دارد. بعضی رهبر این گروه را عبدالله بن ناووس[۳۷] و برخی عجلان بن ناووس[۳۸] دانسته‌اند. علت ناووسی خواندن آنها در پاره‌ای از آثار، انتسابشان به قریه‌ای به نام ناووسا یا ناووسیا[۳۹] است که در محل آن نیز اختلافاتی به چشم می‌خورد. از جمله آن که این شهر را در نزدیکی شهر الانبار، در اطراف شهر بغداد دانسته[۴۰] و برخی آن را در حدود بصره می‌دانند که البته می‌توان ارتباط آنان با بصره را در بصری دانستن رهبرشان نیز مشاهده کرد.[۴۱] چنان که گفته‌هایی که او را مصری می‌داند[۴۲] نیز در برخی آثار تصحیف بصره قلمداد شده است.[۴۳] هر چند برخی معتقدند که مکانی بدین نام موجود نیست.[۴۴]
به این گروه صارمیه[۴۵] نیز گفته می‌شود به جهت آنکه در روایت منقول از امام صادق(ع)، ایشان خود را دارنده و صاحب شمشیر معرفی می‌نماید.[۴۶]
برخی ناووسیه را به اشتباه، ممطوره که عنوانی مختص به واقفیان است،[۴۷] خوانده‌اند.[۴۸]
علت پیدایش
برخی از متکلمان شیعه در اصل وجود چنین فرقه‌ای تشکیک کرده‌اند[۴۹] و آن را ساخته و پرداخته عالم وهم و خیال دانسته‌اند؛[۵۰] اما عده‌ای از محققان شرایط دشوار شیعه پس از رحلت امام صادق(ع) و عدم امکان تصریح به امامت امام کاظم(ع) را در پدید آمدن این گروه و فرقه‌های دیگری چون فطحیه، اسماعیلیه و معتقدان به ولایت محمد دیباج بی‌تأثیر نمی‌دانند؛[۵۱] تا آن‌جا که امام به حسب ظاهر، برای حفظ جان امام بعدی، افراد متعددی را به‌عنوان وصی خود اعلام کرد.[۵۲] در هر حال یکی از نقاط عطف در ایجاد فرقه‌های شیعی را در همین زمان دانسته‌اند تا آن‌جا که برخی از ۳[۵۳]و برخی ۶ گروه نام برده‌اند که از بدنه شیعه امامیه در این زمان جدا شدند.[۵۴] [یادداشت ۲]
محدثان شیعه در عصر امامان باقر(ع) و صادق(ع)، روایات مربوط به مهدویت را از زبان ایشان، به طور گسترده در کتب و اصول خود آورده‌اند.[۵۵] شاید بتوان روایات امام صادق(ع) پیرامون مهدویت[۵۶] را در پیدایش این فرقه بی تاثیر ندانست؛ چنان که برخی از محققان معاصر بر این اعتقادند که مهدی دانستن امام کاظم(ع) در اثر حجم زیاد روایات مهدوی پدرشان بوده است؛[۵۷] تا آن‌جا که حتی برخی بر اساس گفتارهای مبهمی از امام باقر(ع)[۵۸] گمان می‌کردند که قائم همان امام صادق(ع) است؛ اما ایشان خود این مسئله را به شکل دیگری تبیین نمودند.[۵۹]
انقراض
ناووسیه بعد از مدتی از میان رفت و نتوانست عمری طولانی را تجربه کند.[۶۰] برخی انقراض آنها را دلیلی بر بطلان عقایدشان شمرده‌اند.[۶۱] عمر کوتاه آنها چنان بوده است که حتی به کتابی از آنها و یا دانشمندی در میان آنها اشاره نشده است؛[۶۲] از همین رو برخی از متکلمان بزرگ شیعه در اصل وجود جریانی به نام ناووسیه تشکیک کرده‌اند.[۶۳] هیچ‌کدام از اهل‌بیت(ع) نیز واکنشی به ادعای آنان نداشته‌اند؛ در حالی‌که در واقعه مشابهی در مورد واقفیه، امام رضا(ع) در نفی عقاید آنها تلاش می‌کردند.[۶۴]
اعتبار روایات
همچنین به گفته شیخ طوسی در کتاب العدة، اگر راوی از فرق شیعه مانند فطحیه، ناووسیه و واقفه بود و در امانت مورد اطمینان بود، در صورتی که روایتی برخلاف روایتش نباشد و امامیه برخلاف آن عمل نکرده باشد، باید به روایاتش عمل شود.[۶۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵؛ اشعری، مقالات الإسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷، ناشی اکبر، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۸۶ش، ص۷۲؛ حلبی، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۹.
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۷۴ق، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵؛ اشعری، مقالات الإسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۶، ۲۱؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۰؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳، ۱۹۵؛ شبر، حق الیقین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۱؛ طبرسی، زندگانی چهارده معصوم، ۱۳۹۰ش، ص۵۶۹؛ حلی، مناهج الیقین، ۱۴۱۵ق، ص۵۷۷؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۲۱؛ ناشی اکبر، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۸۶ش، ص۷۲؛ رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۷۹.
- ↑ مجلسی، حق الیقین، تهران، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳؛ شبر، حق الیقین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۱؛ طبرسی، زندگانی چهارده معصوم، ۱۳۹۰ش، ص۵۶۹.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۶، ۲۱؛ حلی، مناهج الیقین، ۱۴۱۵ق، ص۵۷۷؛ شبر، حق الیقین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۱؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵؛ اشعری، مقالات الإسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۰؛ حمیری، الحور العین، ۱۹۷۲م، ص۱۶۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۲۱؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳؛ ناشی اکبر، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۸۶ش، ص۷۲.
- ↑ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ بحرانی، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۵؛ رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۷۹.
- ↑ رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۷۹؛ بحرانی، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷.
- ↑ حبلرودی، التوضیح الأنور، قم، ص۶۳۹.
- ↑ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۲۱۲.
- ↑ خالصی، ده انتقاد و پاسخ پیرامون غیبت امامت امام مهدی، ۱۳۷۸ش، ص۸۲.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱ ؛ ص۱۹۵؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ حمیری، الحور العین، ۱۹۷۲م، ص۱۶۲.
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲.
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷.
- ↑ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۷؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۵.
- ↑ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۶.
- ↑ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۲۱؛ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۱۹۸؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۲۹۵.
- ↑ ا طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۲۱؛ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۱۹۸؛ بحرانی، نجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۵.
- ↑ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۱۹۸؛ مجلسی، مهدی موعود ع، ۱۳۷۸ش، ص۴۲۳.
- ↑ رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ۱۴۱۳ق، ص۳۹؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۱۹۸۵.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵؛ اشعری، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۶، ۲۱؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۰؛ بحرانی، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳؛ شبر، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۱؛ طبرسی، زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶۹؛ حلی، مناهج الیقین فی أصول الدین، ۱۴۱۵ق، ص۵۷۷؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۲۱؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳؛ ناشی اکبر، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۷۶ش، ص۷۲؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۵؛ رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۷۹.
- ↑ رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۷۹؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۶، ۲۱؛ حلی، مناهج الیقین، ۱۴۱۵ق، ص۵۷۷؛ شبر، حق الیقی فی معرفة أصول الدین، ۱۴۲۴ق، ج۱ ؛ ص۲۵۱؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱ ؛ ص۱۹۵؛ اشعری، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۰؛ حمیری، الحور العین، ۱۹۷۲م، ص۱۶۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۲۱؛ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۷۳؛ ناشی اکبر، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۷۶ش، ص۷۲.
- ↑ رازی، المحصل، ۱۴۱۱ق، ص۵۷۹؛ حبلرودی، التوضیح الأنور، قم ص۶۳۹.
- ↑ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۶.
- ↑ رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶؛ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۲۱۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶.
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲.
- ↑ اندلسی، الفصل، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۱۱۲؛ حمیری، الحور العین، ۱۹۷۲م، ص۱۶۲.
- ↑ حمیری، الحور العین، ۱۹۷۲م، ص۱۶۲.
- ↑ بحرانی، النجاة فی القیامة، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، قاهره، ص۳۲؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۲۹۵؛ استر آبادی، البراهین القاطعة، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۴۳۵؛ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۱۹۸.
- ↑ اشعری، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱ ؛ ص۱۹۵؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱ ؛ ص۲۰؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۴ ؛ ص۱۲۰.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶؛ خالصی، ده انتقاد و پاسخ پیرامون غیبت امامت امام مهدی عج، ۱۳۷۸ش، ص۸۱.
- ↑ اشعری، مقالات الإسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۵؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱ ؛ ص۱۹۵؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۵؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ حمیری، الحور العین، ۱۹۷۲م، ص۱۶۲.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱ ؛ ص۴۰؛ اندلسی، الفصل، ۱۴۱۶ق، ج۳ ؛ ص۱۱۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱ ؛ ص۱۹۵.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷؛ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۲۱۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۳۶.
- ↑ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۳۴.
- ↑ خالصی، ده انتقاد و پاسخ پیرامون غیبت امامت امام مهدی، ۱۳۷۸ش، ص۸۱.
- ↑ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۸.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، قم، ج۷، ص42-43.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، قم، ج۷ ؛ ص۵۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، قم، ج۷ ؛ ص۵۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، قم، ج۷ ؛ ص۵۳.
- ↑ ناشی اکبر، فرقه های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۸۶ش، ص۷۲؛ حلبی، تاریخ علم كلام در ایران و جهان، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۹.
- ↑ طبرسی، زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶۹.
- ↑ هاشمی، شیعیان عصر حضور امامان و موضوع مهدویت، مجله معرفت کلامی، ص۱۵-۱۸.
- ↑ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص ۲۳۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۰-۱۸۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۰۷.
- ↑ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۱۱؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۰.
- ↑ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۸؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۲۹۵؛ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ۱۳۹۰ق، ص۲۹۵.
- ↑ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۸.
- ↑ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۸.
- ↑ صفری فروشانی، تعامل امام رضا(ع) با فرقه واقفیه، مجله پژوهش‌های تاریخی، ص۷۹-۹۸؛ مظفری، مهدویت در واقفیه و موضع‌گیری امام رضا، مجله انتظار موعود، ص۱۶۱-.۱۸۶.
- ↑ طوسی، العدة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۰.
یادداشت
- ↑ برخی معتقدند که این گروه در مورد موضوع غیبت عقیده صحیح داشتند اما در مصداق دچار اشتباه شدند و به قائم بودن امام صادق(ع) قائل شدند؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۷۴ق، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ پس از درگذشت امام ششم شیعیان، علویان به شش فرقه اسماعیلیه، ناووسیه، قرامطه، افطحیه، سمیطیه، و موسویه یا کسانی که از موسی بن جعفر(ع) پیروی می‌کردند، تقسیم شدند؛ حلبی، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، ۱۳۷۶ش، ص۱۱۹؛ ناشی اکبر، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ۱۳۸۶ش، ص۷۲.
منابع
- استر آبادی، محمد جعفر، البراهین القاطعة فی شرح تجرید العقائد الساطعة، تحقیق مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، مکتب الأعلام الإسلامی، ۱۳۸۲ش.
- اسفراینی، ابو المظفر، التبصیر فی الدین، تعلیق محمد زاهد کوثری، قاهره، المکتبة الأزهریة للتراث، بی‌تا
- اشعری، ابو الحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان-ویسبادن، فرانس شتاینر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ق.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت،دار التعارف، ۱۴۰۶ق.
- اندلسی، ابن حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- بحرانی، ابن میثم، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، المکتبة المرتضویة، ۱۳۸۴ش.
- حبلرودی، خضر رازی، التوضیح الأنور بالحجج الواردة لدفع شبه الأعور، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه سید محمدتقی آیت اللهی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- حلبی، علی اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۶ش.
- حلی، حسن بن یوسف، مناهج الیقین فی أصول الدین، تحقیق یعقوب جعفری، تهران،دار الأسوه، ۱۴۱۵ق.
- حمیری، ابو سعید بن نشوان، الحور العین، تحقیق کمال مصطفی، تهران، ۱۹۷۲م.
- خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، تهران، انتشارات صبا، ۱۳۷۰ش.
- خالصی، محمد باقر، ده انتقاد و پاسخ پیرامون غیبت امامت امام مهدی ع، قم، مرکز نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- خالصی، ده انتقاد و پاسخ پیرامون غیبت امامت امام مهدی ع، ۱۳۷۸ش، ص۸۱
- رازی، فخر الدین، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق محمد زینهم، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۳ق.
- رازی، فخر الدین، المحصل، عمان،دار الرازی، ۱۴۱۱ق.
- سبحانی، جعفر، سیمای عقائد شیعه، ترجمه جواد محدثی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة النشر الإسلامی- مؤسسة الإمام الصادق ع، بی‌تا.
- سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
- شبر، سید عبد الله، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، قم، انوار الهدی، چاپ دوک، ۱۴۲۴ق.
- شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بدران، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- صدوق، محمد بن علی بن حسین، کمال الدین، ترجمه کمره‌ای، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۷۴ق.
- صفری فروشانی، نعمت الله، و زهرا بختیاری، تعامل امام رضا(ع) با فرقه واقفیه، مجله پژوهش‌های تاریخی، شماره۱۴، ۱۳۹۱ش.
- طبرسی، امین الاسلام، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، امین الاسلام، زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام، ترجمه عزیز الله عطاردی، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۰ش.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، قم، انتشارات المحبین، ۱۳۸۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، العدة فی اصول الفقه، قم، ستاره، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، تحقیق عباد الله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۲۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمد باقر، حق الیقین، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.
- مجلسی، محمد باقر، مهدی موعود عج، ترجمه علی دوانی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ بسیت و هشتم، ۱۳۷۸ش.
- مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
- مظفری، محمد حیدر، مهدویت در واقفیه و موضع‌گیری امام رضا، مجله انتظار موعود، شماره۳۳، ۱۳۸۹ش.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- ناشی اکبر، عبدالله بن محمد، فرقه‌های اسلامی و مسأله امامت، ترجمه علی‌رضا ایمانی، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۶ش.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت،دار الأضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- هاشمی، سید علی، شیعیان عصر حضور امامان و موضوع مهدویت، مجله معرفت کلامی، شماره۴، ۱۳۸۹ش.