شیخ طوسی
 مقبره شیخ طوسی در مسجد شیخ طوسی واقع در نجف | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن حسن بن علی بن حسن |
| لقب | شیخ طوسی و شیخ الطائفه |
| تاریخ تولد | رمضان ۳۸۵ق. |
| محل زندگی | خراسان، بغداد، نجف |
| تاریخ وفات | شب دوشنبه ۲۲ محرم ۴۶۰ق. |
| محل دفن | مسجد شیخ طوسی |
| خویشاوندان سرشناس | ابوعلی طوسی(فرزند) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ مفید، ابن حاشر بزاز، سید مرتضی |
| شاگردان | ابوالصلاح حلبی، ابوالفتح کراجکی |
| محل تحصیل | بغداد |
| تألیفات | استبصار، تهذیب، رجال، الامالی، التبیان، الخلاف، الغیبة، الفهرست |
| سایر | کرسی علم فقه و کلام در بغداد |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | پیشوای فقهای شیعه |
محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان)، از مشهورترین محدثان و فقیهان شیعه. وی نویسنده دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از اساتیدی چون شیخ مفید، سید مرتضی استفاده کرد. خلیفه عباسی، کرسی تدریس کلام بغداد را به او سپرد. هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، به نجف رفت و در آنجا تدریس و فعالیت علمی خود را شروع کرد که باعث ایجاد تدریجی حوزه علمیه نجف شد.
نظرات و نوشته‌های فقهی او مثل نهایه، الخلاف و المبسوط، مورد توجه فقیهان شیعه است. التبیان، کتاب مهم تفسیری اوست. شیخ طوسی در سایر علوم اسلامی مثل رجال، کلام و اصول فقه نیز صاحب‌نظر بود و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی است. او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و مباحث آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد اهل سنّت به آن استقلال بخشید. نامدارترین شاگرد او ابوالصلاح حلبی است.
زندگی‌نامه
شیخ طوسی در رمضان سال ۳۸۵ق، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد.[۱] کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر (و نام هر سه آنها محمد است) بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند.[۲]
وی در ۴۰۸ق. در ۲۳ سالگی به عراق رفت و ۵ سال شاگرد شیخ مفید (درگذشت: ۴۱۳ق)، ۳ سال شاگرد حسین بن عبیدالله غضائری (درگذشت: ۴۱۱ق) و نیز شاگرد ابن حاشر بزاز، ابن ابی جید، و ابن الصلت بود. بعضی از مشایخ وی و نجاشی (۳۷۲-۴۵۰ق) مشترک‌اند. او سید مرتضی (درگذشت: ۴۳۶ق) را درک کرد.[۳]
خلیفه عباسی، القائم بامر الله، کرسی علم کلام را در بغداد به او سپرد. در میان شاگردانش ۳۰۰ تن از علما بودند.[۴] وی در این جایگاه بود تا اینکه بغداد به دست ترکان سلجوقی سقوط کرد و در سال ۴۴۷ هجری قمری طغرل وارد بغداد شد و کتابخانه شاپور را سوزاند.[۵]
در سال ۴۴۸ق میان شیعیان و اهل سنت بغداد درگیری روی داد. ابن جوزی در حوادث این سال از گریختن ابوجعفر طوسی و غارت شدن خانه‌اش در ۴۴۹ق سخن گفته. شیخ پس از آن به نجف هجرت کرد و حوزه علمیه نجف را بنا نهاد، هرچند گفته‌اند این حوزه قبل از او بوده است.[۶]
شیخ طوسی ۱۲ سال آخر عمرش( از ۶۳ تا ۷۵ سالگی) را در نجف گذراند.[۷]
خانواده
شیخ طوسی فرزندی به نام حسن داشت که پس از رحلت پدر در نجف ماند و به مرجعیت شیعه رسید. شیخ از پسرش حسن، نوه‌ای داشته به نام محمد که کنیه‌اش، ابوالحسن بوده و او نیز مرجع شیعه و در نجف بوده و در سال ۵۴۰ق درگذشته است.[۸]
وفات
شیخ طوسی ۱۲ سال در نجف زندگی کرد و در ۴۶۰ق شب دوشنبه، ۲۲ محرم در سن ۷۵ سالگی درگذشت و شاگردانش حسن بن مهدی سلیقی، حسن بن عبدالواحد عین زربی، و ابوالحسن لولوی او را غسل داده و در خانه‌اش دفن کردند.[۹]
طبق وصیت شیخ، این خانه، به مسجد تبدیل شد. مسجد شیخ طوسی (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از مساجد مشهور نجف است. این مسجد که در محله مِشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است.[۱۰]در یکی از دفعات بازسازی جنازه شیخ طوسی سالم مشاهده شده است. آیت الله وحید خراسانی از مراجع تقلید که در آن روزها در نجف بوده است صحت این واقعه را تأیید کرده است.[۱۱]
استادان و شاگردان
مشایخ و اساتید شیخ طوسی بسیار بوده‌اند. میرزا حسین نوری در مستدرک وسائل الشیعه[۱۲]، ۳۷ نفر را ذکر می‌کند. کسانی که غالبا وی از آنها روایت نقل می‌کند، ۵ نفرند:[۱۳]
- احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز، معروف به ابن حاشر و ابن عبدون متوفای ۴۲۳ق.
- احمد بن محمد بن موسی، معروف به ابن صلت اهوازی متوفای ۴۰۸ق.
- حسین بن عبیدالله بن غضائری، متوفای ۴۱۱ق.
- شیخ ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن ابی‌جید، متوفای پس از ۴۰۸ق.
- شیخ مفید، متوفای ۴۱۳ق.
شاگردان
بیش از ۳۰۰ تن از مجتهدان شیعه و بسیاری از اهل سنت، از شاگردان شیخ طوسی بوده‌اند. نام برخی از آنها از این قرار است:[۱۴]
- آدم بن یونس بن ابی مهاجر نسیفی
- ابوبکر احمد بن حسین بن احمد خزاعی نیشابوری
- ابوطالب اسحاق بن محمد بن حسن بن حسین بن محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی.
- ابوابراهیم اسماعیل برادر اسحاق مذکور.
- ابوالخیر برکة بن محمد بن برکة اسدی
- ابوالصلاح تقی بن نجم الدین حلبی
- ابوابراهیم جعفر بن علی بن جعفر حسینی
- شمس الاسلام حسن بن حسین بن بابویه قمی، معروف به حسکا
- ابومحمد حسن بن عبدالعزیز بن حسن جبهانی
- ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی
- موفق الدین حسین بن فتح واعظ جرجانی
- محیی الدین ابوعبدالله حسین بن مظفر بن علی بن حسین حمدانی
- ابوالصمصام و ابوالوضاح ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی مروزی
- زین بن علی بن حسین حسینی
- زین بن داعی حسینی
- سعد الدین بن براج
- ابوالحسن سلیمان بن حسن بن سلمان صهرشتی
- شهرآشوب سروی مازندرانی، جد شیخ محمد بن علی مؤلف معالم العلماء و المناقب
- صاعد بن ربیعة بن ابی غانم
- عبدالجبار بن عبدالله بن علی المقرئ رازی معروف به مفید
- ابوعبدالله عبدالرحمن بن احمد حسینی خزاعی نیشابوری معروف به مفید
- موفق الدین ابوالقاسم عبیدالله بن حسن بن حسین بن بابویه
- علی بن عبدالصمد تمیمی سبزواری
- غازی بن احمد بن ابی منصور سامانی
- کردی بن عکبر بن کردی فارسی
- جمال الدین محمد بن ابی القاسم طبری آملی
- ابوعبدالله محمد بن احمد بن شهریار خازن غروی
- محمد بن حسن فتال نیشابوری، صاحب روضة الواعظین
- ابوالصلت محمد بن عبدالقادر بن محمد
- ابوالفتح محمد بن علی کراجکی
- ابوجعفر محمد بن علی بن حسن حلبی
- ابوعبدالله محمد بن هبة الله الطرابلسی
- سید مرتضی ابوالحسن مطهر بن ابی القاسم علی بن ابی الفضل محمد حسینی دیباجی
- منتهی بن ابی زید بن کیابکی حسینی جرجانی
- منصور بن حسین آبی
- ابوابراهیم ناصر بن رضا بن محمد بن عبدالله علوی حسینی.[۱۵]
آثار
طوسی آثار پرشماری در علوم دینی مانند فقه، کلام، تفسیر، رجال و غیر آن دارد. بعضی آثار وی از بین رفته است. آقا بزرگ تهرانی در مقدمه کتاب نهایه فهرستی از آثار وی را آورده است.[۱۶]
اندیشه‌ها و جایگاه فکری و مذهبی
شیخ طوسی از سرآمدان مکتب کلامی عقلگرای بغداد بود[۱۷] و روش استادان خود سید مرتضی و شیخ مفید را ادامه داد و به کمال رساند. شیخ طوسی در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. گفته شده اجتهاد و عقلگرایی در فقه و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی ، اساتید وی و دیگر مجتهدان بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد.[۱۸] وی را احیاگر علم اصول فقه و اجتهاد و نخستین کسی شمرده‌اند که باعث ورود اجتهاد به فقه شیعه شد.[۱۹]
تأسیس حوزه علمیه نجف
پس از حمله ترکان سلجوقی به بغداد و حوادث پس از آن مانند آتش‌سوزی در کتابخانه شاپور و نزاع شیعه و سنی در بغداد، شیخ به نجف مهاجرت کرد و فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه علمیه نجف با تلاش‌های او پاگرفت.[۲۰] شیخ توانست اوضاع تحصیلی آشفته و نابسامان نجف را تحت نظم درآورد و حلقه‌های درسی را تشکل بخشد. عده‌ای اندک، از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند و دیری نپایید که شهر نجف مرکزیت علمی و فکری تشیع را از آن خود کرد. البته عده‌ای معتقدند پیش از ورود شیخ نیز در نجف حلقه‌های علمی و درسی شکل گرفته بوده است و نقش شیخ تثیبت و نظم‌بخشی به حوزه نجف بوده است.[۲۱]
نقش شیخ طوسی در تکامل فقه شیعی
وارد کردن روش عقلگرایانه و استدلال گرایانه در استنباط احکام فقهی اغلب به عنوان برجسته‌ترین دستاورد شیخ طوسی در تاریخ فقه شیعی شناخته می‌شود. پیش از شیخ طوسی روش حدیث گرایانه بر اندیشه فقهی شیعیان غالب بود. شیخ طوسی در کتاب المبسوط با بهره گیری از روش اجتهادی به استنباط احکام از روایات بر اساس قواعد اصولی پرداخت. روش اجتهادی شیخ طوسی تاثیر عمیقی بر سیر تاریخی فقه شیعه گذاشت و این روش تا مدت‌ها بدون رقیب در میان فقهای شیعه به کار گرفته شد.[۲۲] پس از شیخ حتی آرای فقهی وی نیز مورد قبول علما بود و کسی جسارت مخالفت با نظریات وی را نداشت، تا اینکه ابن ادریس (متوفی حدود ۵۹۷ق) باب اعتراض بر وی را گشود.[۲۳]
حل مسئله تعارض روایات رسیده از امامان، از دغدغه‌های شیخ طوسی بود. او با نگارش کتاب‌های تهذیب الاحکام و الاستبصار فیما اختلف من الاخبار روایات متعارض را جمع اوری کرد و به تأویل و توجیه تعارض‌ها و روش حل تعارض و استنباط احکام از این روایات پرداخت. توجه به فقه تطبیقی یا فقه مقارن از ویژگی‌های اندیشه فقهی شیخ طوسی است. اثر مهم او در این زمینه کتاب الخلاف فی الاحکام است.[۲۴]
نوآوری در تفسیرنگاری
شیخ طوسی نویسنده کتاب التبیان فی تفسیر القرآن است. کتاب التبیان نخستین تفسیر نوشته شیعیان است که تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گرفت. تفسیرهای شیعیان پیش از شیخ طوسی تنها به نقل روایاتی در تفسیر آیات قرآن بسنده می‌کردند. توجه شیخ طوسی به آرای دانشمندان شیعه و سنی و نقد و بررسی آرای تفسیری دیگر مفسران، استفاده از متون ادبی عرب پیش از اسلام و ارائه اطلاعات درباره لغات غریب قرآن و اختلاف قرائت و مسائل فقهی و کلامی و بلاغی آیات قرآن از جمله ویژگی‌های این تفسیر است. [۲۵]
از دید برخی، دیگر ویژگی روش تفسیری شیخ طوسی، رویکرد اجتهادی و عقل گرایانه او در تفسیر قران است که با رویکرد روایی مفسران قبل از او متفاوت بود. شیخ طوسی با استناد به آیات قرآنی، قرآن را متنی قابل فهم برای عقل بشر می‌داند و روایاتی را که تنها راه فهم قرآن را مراجعه به احادیث می‌دانند، نمی‌پذیرد.[۲۶]
کنگره هزاره شیخ طوسی
بزرگداشت هزارمین سال تولد شیخ طوسی (۳۸۵ق- ۴۶۰ق) در سال ۱۳۴۸ش در مشهد برگزار شد. در این بزرگداشت، شخصیت، آرا و اندیشه‌های شیخ طوسی توسط اندیشمندان داخلی و خارجی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. مجموعه مقالات و سخنرانی‌هایی که در این کنگره ارائه شد، در قالب جزوه و کتاب منتشر گردید.
مطالعه بیشتر
- طوسی‌پژوهی (مجموعه مقالاتی در بررسی آراء، احوال و آثار شیخ طوسی)؛ جمعی از نویسندگان به کوشش مهدی کمپانی زارع، ناشر، خانه کتاب، تهران، ۱۳۹۲ش. این کتاب ۸۵۲ صفحه دارد و ۳۵ مقاله در باب شرح حال و آثار شیخ طوسی را در بردارد.[۲۷]
- هزاره شیخ طوسی، تتظیم و مقدمه، علی دوانی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
- اندیشه سیاسی شیخ طوسی، سید محمدرضا موسویان، انتشارات بوستان کتاب قم، ۱۳۸۹ش.
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی،، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ «خدمات شیخ طوسی به میراث علمی شیعه»، سایت بانک مقالات ایران.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱و ۱۶۲.
- ↑ دوانی، سیری در زندگی شیخ طوسی، ۱۳۶۲ش، ص۲۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۹، ۱۶۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۰.
- ↑ https://www.shia-news.com/fa/news/161819/ سایت شیعه نیوز
- ↑ مستدرک الوسائل، ج ۳، ص۵۰۹.
- ↑ شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۳۲-۳۱.
- ↑ شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۳۶-۳۹.
- ↑ شیخ طوسی، نهایه، نشر قدس، ص۳۶-۳۹.
- ↑ شیخ طوسی، نهایه، دار الکتاب العربی، ص۱۴-۲۸.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۵و ۱۰۳.
- ↑ جعفری و فاضل فلاورجانی، «بررسی اخباریگری و امکان تأثیرپذیری آن از جریان حس‌گرای غرب» ص۶۰-۵۹.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۳.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۶.
- ↑ «خدمات شیخ طوسی به میراث علمی شیعه»، سایت بانک مقالات ایران.
- ↑ رضا زاده عسکری، «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی»، ص۲۴۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی،، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ «نقش شیخ طوسی در تحول و پویایی فقه حکومتی»، وبگاه اجتهاد.
- ↑ غلامی، «نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع»، ص۸۵-۸۶.
- ↑ غلامی، «نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع»، ص۸۶.
- ↑ (مجموعه مقالاتی در بررسی آراء، احوال و آثار شیخ طوسی)، کتابخانه تخصصی ادبیات.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، تحقیق: حسن الامین، بیروت، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- جعفری محمد و داود فاضل فلاورجانی، «بررسی اخباریگری و امکان تأثیرپذیری آن از جریان حس‌گرای غرب»، در مجله معرفت کلامی، سال چهارم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش.
- «خدمات شیخ طوسی به میراث علمی شیعه»، سایت بانک مقالات ایران، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
- دوانی، علی، سیری در زندگی شیخ طوسی، هزاره شیخ طوسی، تهران، مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
- رضازاده عسکری، زهرا، «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی با تأکید بر تطور فقهی»، در مجله پژوهش دینی، شماره ۱۲، زمستان ۱۳۸۴ش.
- طوسی، محمدبن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- علوی، سیداحمد (گردآوری)، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، معروف، ۱۳۸۹ش.
- غلامی، طاهره، «نگاهی به نخستین تفسیر جامع و کامل جهان تشیع؛ مروری بر کتاب شیخ طوسی و تفسیر تبیان»، در مجله کتاب ماه دین، شماره ۱۷۶، خرداد ۹۱.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
- فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- (مجموعه مقالاتی در بررسی آراء، احوال و آثار شیخ طوسی)، کتابخانه تخصصی ادبیات.
- «نقش شیخ طوسی در تحول و پویایی فقه حکومتی»، وبگاه اجتهاد.