حکیم بن جبله
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حُکیم بن جَبَله عبدی |
| خویشاوندان | اشرف بن جبله |
| وفات | جنگ جمل اصغر ، بصره |
| علت وفات | به دست اصحاب جمل |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | حضرت علی(ع) |
حُکَیم بن جَبَله (شهادت در سال ۳۶ قمری)، از اصحاب حضرت علی(ع) بود که در شورش علیه عثمان نقش داشت. او پس از قتل عثمان، زبیر را به بیعت با امام علی(ع) وادار کرد. حکیم، پیش از جنگ جمل فرماندهی نظامیان بصره را برعهده داشت. او با لشکریان طلحه و زبیر در بصره یا نزدیکی آن جنگید و در این درگیری به شهادت رسید. حضرت علی(ع) در مدحش شعری سرود و به او لقب رجل صالح داد.
نسب
نسب حکیم بن جبله(جبل) به عبدالقیس می‌رسد. از این‌رو به عبدی شهرت یافته است.[۱] او در زمان پیامبر به دنیا آمده اما گزارشی از اینکه از پیامبر حدیث شنیده باشد یا او را دیده باشد وجود ندارد.[۲] او مردی صالح و دیندار بود و قومش حرف او را می‌پذیرفتند.[۳] برادرش اشرف بن جبله از اصحاب امام علی(ع) بود که پیش از جنگ جمل در درگیری با اصحاب جمل شهادت رسید.[۴]
دوره خلافت عثمان
هنگامی که عثمان در سال ۲۳ق به خلافت رسید عبداللّه بن عامر را به ولایت بصره گماشت، از او خواست تا فردی را برای تحقیقات به سِند (مرز هند) گسیل دارد. او، حکیم را برای این کار برگزید. حکیم به آنجا رفت.[۵] هنگامی که به بصره بازگشت ابن‌عامر او را نزد عثمان فرستاد، عثمان از او درباره وضعیت آن دیار پرسید، حكیم آنجا را توصیف و عثمان کسی را به آنجا نفرستاد.[۶]
طبری، به نقل از سیف بن عمر ضبّی در حوادث سال ۳۳ق آورده است که حکیم به همراه لشکریان اسلام به جنگ رفت هنگام غفلت سربازان، خود را از لشکر کنار کشید و در سرزمین فارس به آزار و اذیت و غارت اهل ذمه پرداخت سپس به بصره برگشت. مردم آن سرزمین به عثمان شکایت کردند او از عبداللّه بن عامر خواست که حکیم و افراد دیگری که مانند او به اذیت و آزار مردم می‌پردازند را زندانی کند و کسانی که مثل او هستند دیگر از بصره خارج نشوند.[۷] ابن عامر حکیم را زندانی کرد او در زندان بود تا اینکه عبدالله بن سبأ وارد بصره شد و حکیم به او پیوست.[۸] البته برخی بر این باورند با توجه به اینکه حکیم در شورش علیه عثمان نقش داشت، به احتمال، سیف بن عمر این داستان را برای تخریب شخصیت او جعل کرده است.[۹]
شورش علیه عثمان
حکیم، سرکردگی گروهی از شورشیان بصره علیه عثمان را بر عهده داشت.[۱۰] در سال ۳۵ قمری، عثمان پس از اقامه نماز، بر منبر رفت و خطاب به شورشیان گفت: اهل مدینه می‌دانند که پیامبر، شما را لعن کرده است. محمد بن مَسْلَمه این گفته عثمان را تأیید کرد، اما حکیم، دست او را گرفت و او را نشاند.[۱۱] پس از آنکه مالک اشتر، که رهبری کوفیان را عهده‌دار بود، از محاصره خانه عثمان کناره‌گیری کرد، حکیم بن جبله نیز از این کار منصرف شد.[۱۲]
حکیم عثمان را به خاطر برخی از کارگزارانش مانند عبدالله بن عامر سرزنش می‌کرد.[۱۳]
حکومت امام علی(ع)
پس از کشته شدن عثمان، حکیم بن جبله، زبیر را که از بیعت با امام علی(ع) خودداری می‌کرد، به بیعت واداشت.[۱۴] بعداً زبیر ادعا کرد که دزدی از عبدالقیس شمشیر برگردنش گذاشته و او را به بیعت مجبور کرده،[۱۵] اما شیخ مفید بیعت اجباری زبیر را رد کرده است.[۱۶]
درگیری با اصحاب جمل و شهادت
پس از انتصاب عثمان بن حنیف به ولایت بصره توسط امام علی(ع)، مسئولیت نظامیان بصره نیز به حکیم بن جبله واگذار شد.[۱۷]
در سال ۳۶ قمری، پیش از جنگ جمل، زبیر، طلحه و عایشه به سمت بصره حرکت کردند والی آنجا از طرف امام علی(ع) عثمان بن حنیف بود. اصحاب جمل در محلی به نام چاه ابوموسی جمع شدند. وقتی خبر به بصره رسید، حکیم خواست به سوی آنان برود، ولی عثمان بن حنیف نپذیرفت.[۱۸] عثمان بن حنیف، عمران بن حصین و ابوالاسود دوئلی را نزد آنان فرستاد تا از جنگ منصرفشان سازد ولی سودی نبخشید[۱۹] سپس گروهی به فرماندهی حکیم بن جبله را برای جنگ به سوی آنان فرستاد.[۲۰] بر پایه گزارشی دو طرف پس از درگیری توافق کردند تا زمانی که امام علی(ع) به بصره نیامده، با هم نجنگند.[۲۱] اما طلحه و طرفدارانش شبانه وارد قصر شدند و ۴۰ تن از نگهبانان بیت‌المال را کشتند و عثمان بن حنیف را به اسارت گرفتند. فردای آن شب، حکیم با ۷۰۰ نفر در محلی به نام زابوقه با آنان جنگید.[۲۲] در این جنگ ۷۰ نفر از قبیله عبدالقیس شهید شدند، پای حکیم قطع شد او پای قطع شده خود را به سمت قاتلش پرتاب کرد و او زمین افتاد. حکیم کشان کشان خود را به او رساند و او را کشت. سپس خود نیز به شهادت رسید.[۲۳]
گفتگو با ابن زبیر
حکیم در زابوقه با عبدالله بن زبیر دیدار کرد. ابن زبیر از او پرسید چه می‌خواهی؟ حکیم در پاسخ گفت ما نیز از این ارزاق استفاده کنیم و عثمان بن حنیف آزاد شود. همان‌گونه که پیشتر توافق کرده بودیم تا علی(ع) خود بیاید. او سوگند یاد کرد که اگر افراد بیشتری داشت به این پیشنهاد راضی نمی‌شد و با آنان وارد جنگ می‌گشت. همچنین به ابن زبیر گفت شما چرا خون مسلمانان را حلال شمردید؟ لشکریان ابن زبیر گفتند به خونخواهی عثمان بن عفان. ابن زبیر با هر دو پیشنهاد وی مخالفت کرد و گفت در صورتی عثمان بن حنیف را آزاد می‌کنیم که رسماً علی(ع) را از خلافت عزل کرده و درالاماره را به ما واگذار کند.[۲۴]
در برخی منابع از درگیری وی با اصحاب جمل به جنگ جمل اصغر یاد می‌شود.[۲۵] و به جهت نزدیکی این دو واقعه در برخی گزارش‌ها شهادت او در جنگ جمل دانسته شده است.[۲۶] امام علی(ع) با شنیدن خبر شهادت حکیم بن جبله و شکنجه عثمان بن حنیف، به همراه دوازده هزار نفر به سوی بصره حرکت کرد و شعری نیز در مدح حکیم سرود[۲۷] و از او با لقب رجل صالح یاد کرد.[۲۸]
پانویس
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۷؛ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۸۰.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶؛ خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه، ۱۴۱۵ق، ص۱۰۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۳۲۶.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۳۲۶-۳۲۷.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۶۴۰۴. مدخل حیکم بن جبله.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۳۴۹؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۳۵۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴،ص۳۷۸
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۴۳۴-۴۳۵.
- ↑ بلاذری، الانساب الاشراف،۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۰۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۴۳۵.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۱-۱۱۳.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۲۹.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۴۶۱-۴۶۳؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۴، ۲۷۵.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۴۶۶؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۹.
- ↑ بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۲۶؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴؛ الاستیعاب، ج۱، ص۶۷-۳۶۸.
- ↑ ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۷؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۹-۳۶۸.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۹-۳۶۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸/۱۳۸۳ش، ج۹، ص۳۲۲.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۷.
- ↑ بلاذری، الانساب الاشراف، ۱۳۴۹ق، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ مفید، الکافئه، ۱۴۱۳ق، ص۱۸.
منابع
- ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، ۱۳۷۸/۱۳۸۳ش.
- ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق: علی محمد بجاوی، قاهره، دارالجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، الانساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۴۹ق/۱۹۷۴م.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۵م.
- خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق: فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الجمل و النصره لسید التعرة فی حرب البصرة، قم، المؤتمر العالمی المفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الکافئة فی ابطال توبة الخاطئة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صفدی، الوافی بالوفیات، ویسبادن، ۱۴۰۸ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۹۶۷م/۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام