حنظلة بن ربیع
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حَنظَلَة بن رَبیع بن صَیفی اُسَیدی |
| کنیه | ابورِبْعی |
| لقب | کاتب |
| نسب/قبیله | بنی تمیم |
| درگذشت | ۵۰ق (بنا به نقلی) |
| مشخصات دینی | |
| دیگر فعالیت‌ها | مخالفان حضرت علی(ع) و از طرفداران عثمان |
حَنظَلَة بن رَبیع بن صَیفی اُسَیدی(درگذشت ۵۰ق)، از صحابه پیامبر(ص) و از راویان حدیث. وی گرایش عثمانی داشت و از مخالفان امیرالمومنین در جنگ جمل و صفّین بود. در جنگ صفین به سوی معاویه گریخت، اما در جنگ در مقابل امام شرکت نکرد. حنظلة از معدود کسانی بود که می‌توانست بنویسد و گاهی برای پیامبر(ص) کتابت می‌کرد؛ از همین رو به کاتب ملقب شد.
تبارنامه
حَنظَلَة بن رَبیع، ابورِبْعی و معروف به حنظله کاتب از قبیله بنی تمیم است.[۱] عموی حنظله، اکثم بن صیفی، حکیم مشهور عرب بود[۲] و خودش هم از معدود کسانی بود که در زمان پیامبر می‌توانست بنویسد.[۳] و این نشان می‌دهد که خاندان وی اهل علم بوده‌اند.
از سال تولد و مرگ او اطلاع دقیقی در دست نیست. ابن حبّان از درگذشت او در ایام حکومت معاویه سخن گفته[۴] و صفدی نوشته است که وی در سال ۵۰ق درگذشت.[۵]
وجه شهرت او به کاتب
دو دلیل برای اشتهار وی به این عنوان ذکر شده است:
- حنظلة بن ربیع نامه‌ای برای پیامبر نوشت و پس از آن به این نام شهرت یافت.[۶]
- وی جزء کسانی بود که برای پیامبر(ص) کتابت می‌کرد و می‌نوشت.[۷]
درباره اینکه وی چه چیزی می‌نوشته، دو نظر وجود دارد:
- وی جزو نویسندگان وحی بوده است.[۸] البته در نبود دیگر نویسندگان محمد(ص).[۹]
- وی کاتب وحی نبوده و فقط مکاتبات سیاسی، نیازهای شخصی پیامبر(ص) و فهرست صدقات جمع‌آوری شده را می‌نوشته است.[۱۰]
از راویان حدیث
در مجامع حدیثی، چند روایت از او نقل شده که دربردارنده مفاهیم اخلاقی و فقهی است. در این میان، حدیثِ «نفاقِ» او معروف است و حتی از او با نام «صاحب حدیث النفاق» یاد شده است.[۱۱] حنظله در این خبر خود را منافق خوانده و در معنای آن گفته است هنگامی که نزد محمد(ص) هستیم و آن حضرت از بهشت و دوزخ سخن می‌گوید، به یاد آخرت می‌افتیم، اما چون نزد همسر و فرزندان خود می‌رویم، از یاد خدا غافل می‌شویم.[۱۲] کسانی از او حدیث نقل کرده‌اند؛ از جمله ابوعثمان نَهْدی، حسن بصری و قَتاده.[۱۳]
حضور در وقایع سیاسی
در زمان پیامبر(ص)
از حوادث زمان محمد(ص) که نام حنظله در آنها ذکر شده، مأموریت وی درباره صلح یا عدم صلح اهل طائف با مسلمانان است.[۱۴]
در زمان ابوبکر
حنظله در زمان ابوبکر، به همراه خالد بن ولید در فتوحات شرکت جست و سپس به فرمان وی راهی مدینه شد تا خمس غنایم را به ابوبکر تحویل دهد.[۱۵]
در زمان عمر
حنظله شاهد صلحنامه میان مسلمانان و برخی از مردمان اهل حیره هم بود.[۱۶] حنظله پیش از جنگ قادسیه، از کسانی بود که به دربار یزدگرد رفت و او را به اسلام فراخواند.[۱۷] او همچنین در نبرد قادسیه حاضر بوده و فرمانده بخشی از سپاه مسلمانان بود،[۱۸]
در زمان عثمان
حنظله از هواداران عثمان بود و در سوگ عثمان اشعاری سرود و با تجلیل از او، قاتلان وی را فراموش‌کنندگان وصایای پیامبر(ص) معرفی کرد و گفت با کسی که پس از عثمان عهده‌دار امور مسلمانان شود، بیعت نمی‌کند.[۱۹]
حنظله، به سبب آنچه توهین به عثمان تلقی می‌کرد، کوفه را به قصد قَرْقیسیا ترک کرد.[۲۰]
در زمان حضرت علی(ع)
حنظلة بن ربیع از مخالفان امیرالمومنین در جنگ جمل و صفّین بود.[۲۱] او قبل از جنگ صفین، با گروهی نزد امیرالمومنین رفت تا ایشان را از جنگ بازدارد. یاران امام بر این باور بودند که وی با معاویه مکاتبات پنهانی دارد، از این رو، حضرت درباره موضع او از وی سؤال کرد و او با اظهار بی‌طرفی، خشم بزرگان قبیله خود را که طرفدار حضرت بودند برانگیخت. وی با اشاره به اینکه از همه نسبت به امور آگاهتر است، مهلت خواست و به منزلش رفت و سپس شبانه به سوی معاویه گریخت، اما در جنگ شرکت نکرد.[۲۲] بعد از فرار حنظله، حضرت علی(ع) دستور داد خانه‌ی او را خراب کنند.[۲۳]
پانویس
- ↑ ابن سعد، ج ۶، ص ۵۵
- ↑ ابن حِبّان، ج ۳، ص ۹۲
- ↑ ابن سعد، ج ۶، ص ۵۵؛ سمعانی، ج ۵، ص ۶
- ↑ ابن حبّان، ج۳، ص ۹۲.
- ↑ صفدی، ج۱۳، ص ۲۰۹.
- ↑ ابن سعد، ج ۶، ص ۵۵ به نقل از محمد بن عمر واقدى.
- ↑ ابن حبّان، ج۳، ص ۹۲؛ ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۲۲.
- ↑ ابن عساکر، ج ۵، ص ۳۲۵ (به نقل از ابوبکر احمد بن عبدالله برقی)
- ↑ ابن عبد ربه، ج ۴، ص ۱۴۷ـ ۱۴۸
- ↑ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۳۳۸.
- ↑ سمعانی، ج ۵، ص ۶.
- ↑ ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۲۲ـ۳۲۳.
- ↑ ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۲۲؛ مِزّی، ج ۷، ص ۴۳۹
- ↑ ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۲۷.
- ↑ ابن عساکر، ج ۱۵، ص ۳۲۲ـ۳۲۳
- ↑ طبری، ج ۳، ص ۳۶۷ـ۳۶۸
- ↑ ابن عبدربّه، ج ۴، ص ۱۴۸
- ↑ طبری، ج ۳، ص ۵۶۰
- ↑ ابن عساکر، ج ۳۹، ص ۵۴۲ـ۵۴۳
- ↑ ثقفی، ج ۲، ص ۵۵۳.
- ↑ نصر بن مزاحم، ص۹۷؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۳۷۹.
- ↑ نصر بن مزاحم، ص ۹۶ـ۹۷؛ ابن ابی الحدید، ج ۳، ص ۱۷۵ـ۱۷۶
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، دار احیاء الکتب العربیة،ج ۳، ص۱۷۷
منابع
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت.
- ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ابن عبدربّه، العقدالفرید، چاپ علی شیری، بیروت، ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/ ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.
- ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
- ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۵ش.
- طبری، تاریخ، بیروت.
- یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب‌الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
- نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق، چاپ افست قم، ۱۴۰۴ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام