پرش به محتوا

آیه ۱۱۴ سوره توبه

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از توبه 114)
آیه ۱۱۴ سوره توبه
مشخصات آیه
واقع در سورهتوبه
شماره آیه۱۱۴
جزء۱۱
اطلاعات محتوایی
شأن نزولاستغفار یکی از مسلمانان برای والدین مشرک خود
مکان نزولمدینه
موضوعبیان دلیل طلب آمرزش حضرت ابراهیم(ع) برای پدرش
آیات مرتبطآیه ۱۱۳ سوره توبهآیه ۴۷ سوره مریمآیه ۸۶ سوره شعراء


آیه ۱۱۴ سوره توبه طلب استغفار از سوی حضرت ابراهیم(ع) برای پدر مشرکش را تنها به دلیل وفا به وعده استغفاری می‌داند که ابراهیم به او داده بود. برخی مفسران شیعه معتقدند ابراهیم(ع) هنگام طلب آمرزش برای پدرش از جهنمی‌بودن وی آگاه نبود. بر اساس این آیه، زمانی که ابراهیم از دشمنی پدرش با خدا آگاه شد، از او بیزاری جست و دیگر برای او طلب آمرزش نکرد. این آیه در ادامه و توضیح آیه ۱۱۳ سوره توبه در نهی از طلب آمرزش برای مشرکانی آمده که دشمنی با خدا و جهنمی‌بودنشان آشکار است.

مفسران سبب نزول آیه ۱۱۴ توبه را درباره پرسش مسلمانان از پیامبر(ص) درباره طلب استغفار برای والدین مشرکی می‌دانند که از دنیا رفته‌اند و با نزول این آیه از این کار نهی شدند.

مفسران بر پایه آیه ۴۷ سوره مریم گفته‌اند که ابراهیم پدر خود آزر را به ایمان به خدا دعوت کرد؛ ولی در مقابل با خشونت و تهدید آزر مواجه شد؛ با این حال چون خدا را نسبت به خود مهربان می‌دانست وعده طلب استغفار برای او داد.

نکات کلی آیه

آیه ۱۱۴ توبه خبر می‌دهد که استغفار حضرت ابراهیم(ع) برای پدرش که مشرک بود، تنها به دلیل وفا به وعده استغفاری بود که به وی داده بود.[۱] البته محمد یزدی معتقد است که ابراهیم(ع) اگرچه وعده استغفار به آزر داد؛ ولی با آشکار شدن دشمنی پدرش با خدا، به آن وعده وفا نکرد.[۲] علی بن ابراهیم این وعده استغفار را مشروط به کنار‌ه‌گیری آزر از بت‌پرستی دانسته و طبق آنچه در تفسیر البرهان آمده، مفاد حدیثی از امام صادق(ع) نیز این نظر را تایید می‌کند.[۳]

به گفته مفسرانی چون شیخ طبرسی و مکارم شیرازی، زمانی که دشمنی آزر با خدا برای ابراهیم(ع) آشکار شد و از هدایت آزر مأیوس شد، از او بیزاری جست و برای او طلب استغفار نکرد.[۴]

در انتهای این آیه، ابراهیم(ع) با عبارت «أَوّاهٌ» وصف شده که امام صادق(ع) آن را به ویژگی دعا و گریه بسیار این پیامبر معنا کرده است. همین نظر از ابن‌عباس نیز نقل شده و تفسیر مجمع البیان آن را پذیرفته است.[۵] در این تفسیر ده نظریه برای واژه «أواه» ذکر شده، ازجمله: خاشع و زاری‌کننده، مهربان نسبت به بندگان خدا و آه‌کشنده هنگام یادآوری آتش جهنم.[۶]

﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ ۝١١٤ [توبه:114]﴿و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده‌ای که به او داده بود نبود و[لی] هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست از او بیزاری جست راستی ابراهیم دلسوزی بردبار بود ۝١١٤

مفاد این آیه در ادامه و مرتبط با محتوای آیه ۱۱۳ سوره توبه است. در آیه ۱۱۳ از استغفار برای مشرکانی نهی شده که دشمنی با خدا و جهنمی‌بودنشان آشکار است.[۷] تفسیر نمونه آیه ۱۱۴ توبه را پاسخ به سوالی می‌داند که پس از تدبر مسلمانان در آیه ۱۱۳ ایجاد می‌شود. بدین‌گونه که چرا با وجود حرمت استغفار برای مشرکان و بت‌پرستان، ابراهیم(ع) برای عموی مشرکش، آزر دعا و استغفار کرد.[۸]

آگاهی ابراهیم(ع) از شرک پدر

مفسران درباره آگاهی ابراهیم(ع) از شرک آزر در زمان طلب آمرزش برای وی چند نظر ارائه داده‌اند. به نظر گروهی چون علامه طباطبایی و سید محمدتقی مدرسی ابراهیم(ع) هنگام طلب آمرزش برای پدر از شرک او آگاه بود، ولی احتمال می‌داد سرسخت و لجوج نباشد و امیدوار به هدایتش بود.[۹] به گفته جوادی آملی از مفسران شیعه، ابراهیم(ع) در زمان استغفار برای آزر از شرک او اطلاع نداشت؛ چراکه این مطلب به او وحی نشده و هنوز آزر در حالت شرک از دنیا نرفته بود.[۱۰] به باور مقدس اردبیلی وی بر شرک آزر آگاهی داشت؛ ولی جهنمی‌بودنش را نمی‌دانست.[۱۱]

تفسیر نورالثقلین با نقل حدیثی از امام صادق(ع) به این نکته اشاره کرده است که زمان روشن شدن دشمنی آزر با خدا برای ابراهیم هنگامی بود که او در حالت شرک از دنیا رفت.[۱۲]

وعده‌دهنده

میان مفسران در اينكه چه كسى به دیگری وعده داده بود اختلاف‌نظر وجود دارد. گروهی گفته‏‌اند پدر ابراهیم(ع) به او وعده داد كه هرگاه ابراهیم برايش طلب آمرزش كند، ايمان خواهد آورد. او هم با اعتماد به این وعده براى پدر استغفار كرد. با این حال به نظر برخی ابراهيم به پدرش وعده داد تا وقتی زنده است برایش استغفار کند و با نیت مومن‌بودن پدر، برای او طلب آمرزش می‌کرد.[۱۳]

شأن نزول

بر اساس گزارش تعدادی از تفاسیر روایی، آیه ۱۱۴ سوره توبه هنگامی نازل شد که یکی از اصحاب پیامبر دید مردی بعد از نماز در حق پدر و مادرش که پیش از اسلام در حالت شرک مرده بودند، طلب استغفار کرد. او درباره چرایی این استغفار پرسید و پاسخ گرفت که حضرت ابراهیم(ع) هم برای پدرش چنین کرد. صحابی ماجرا را نزد پیامبر(ص) تعریف کرد و در این هنگام آیه ۱۱۴ توبه نازل شد. پیامبر(ص) نیز فرمود که با مرگ مشرکانه آزر، دشمنی‌اش با خدا روشن شد و دیگر ابراهیم(ع) در حق او طلب آمرزش نکرد.[۱۴]

متن وعده و استغفار ابراهیم(ع)

مفسران شیعه وعده طلب آمرزش ابراهیم(ع) در حق پدر را همان وعده‌ای دانسته‌اند که در آیه ۴۷ سوره مریم آمده است. زمانی که آزر در قبال دعوت ابراهیم(ع) به ایمان به خدا با خشونت و تهدید سخنانی گفت؛ ولی ابراهیم(ع) گفت: من براى تو از پروردگارم تقاضاى آمرزش مى‌كنم، چراكه او نسبت به من لطيف و مهربان است.[۱۵] همچنین استغفار ابراهیم(ع) را دعای صریح او در آیه ۸۶ سوره شعراء برای آزر دانسته‌اند که برایش طلب آمرزش کرد.[۱۶]

پانویس

  1. مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۸؛ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۹۸ـ ۳۹۷.
  2. یزدی، فقه القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۱۱.
  3. بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۸۵۸ ـ ۸۵۹.
  4. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۵۶.
  5. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶.
  6. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶.
  7. جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۳۹۱؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۸.
  8. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۵۵.
  9. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۹۸ـ ۳۹۷؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۸.
  10. جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۳۷۶ ـ ۳۷۷.
  11. اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة الجعفریه، ص۳۸۷.
  12. عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۷۵.
  13. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶.
  14. عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۷۴ ـ ۲۷۵؛ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۸۵۹.
  15. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۸۳ ـ ۸۵؛ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۷، ص۱۲۹.
  16. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۳۰۴؛ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۹، ص۲۵۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۵۷.

منابع

  • اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریه، چاپ اول، بی‌تا.
  • بانو امین، سیده نصرت بیگم، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
  • بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
  • جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۳۵، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۹۴ش.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
  • عروسی حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
  • فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن‏، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
  • مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
  • یزدی، محمد، فقه القرآن، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.