مسجد ارک تهران

مسجد ارک تهران

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه
تأسیس	دوره قاجار
کاربری	مسجد، محل برگزاری سوگواری محرم
مکان	تهران
نام‌های دیگر	مسجد ارگ • مسجد مادر شاه • مسجد دفتر
وقایع مرتبط	تأثیرگذاری در انقلاب اسلامی ایران، آتش‌سوزی در سال ۱۳۸۳ش
معماری
معمار	حسین لرزاده

مسجد اَرْک تهران یا مسجد اَرْگ از مساجد مشهور در شهر تهران که از مساجد مهم در تاریخ انقلاب اسلامی ایران دانسته می‌شود. عالمان و خطیبانی از جمله محمدتقی فلسفی در دوران مبارزه با حکومت پهلوی در این مسجد به سخنرانی پرداخته‌اند و گفته شده است که قیام ۱۵ خرداد در سال ۱۳۴۲ش از این مسجد آغاز شده است.

مسجد ارک در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار (۲۵ تیر ۱۲۱۰-۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵) به‌خواسته مهدعلیا، مادر وی بنا شد و پس از آسیب دیدن در زمان رضاشاه به‌توصیه سید حسین طباطبایی بروجردی، از مراجع تقلید شیعه، و کمک برخی از بازاریان تهران، در سال‌های ۱۳۲۷ش تا ۱۳۳۱ش بازسازی شد. از دهه ۱۳۸۰ش مراسم سوگواری محرم با مداحی منصور اَرضی در این مسجد برگزار می‌شود. در ۲۶ بهمن سال ۱۳۸۳ش مصادف با ۵ محرم، مسجد ارک دچار آتش‌سوزی شد و ده‌ها نفر در آن کشته یا مجروح شدند.

توصیف و جایگاه

مسجد ارک تهران به‌دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی خاص خود که در مرکز شهر و در نزدیکی بازار تهران و در کنار میدان خراسان واقع شده، پایگاهی مهم برای فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی بوده است. سخنرانان مشهوری همچون حسین وحید خراسانی، عباسعلی اسلامی، محمدتقی فلسفی، باقر نهاوندی، مرتضی انصاری قمی و حسین خندق‌آبادی در این مسجد به ایراد سخنرانی پرداخته‌اند.

گفته شده است که حوادث مرتبط با قیام ۱۵ خرداد در سال ۱۳۴۲ش از مسجد ارک شروع شد و مراسم ختم کشته‌شدگان این قیام در همین مسجد برگزار گردید.

پس از وقوع رویدادهای مرتبط با تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید شاه و قیام ۱۵ خرداد، خطیبان و عالمانی از جمله محمدتقی فلسفی، حسین نوری همدانی، علی‌اکبر ناطق نوری و ناصر مکارم شیرازی به سخنرانی اعتراضی در مسجد ارک پرداختند. این فعالیت‌ها تا سال ۱۳۴۴ش ادامه یافت تا آنکه در پی ترور ناکام محمدتقی فلسفی، این فعالیت‌ها تعطیل شد. در دی ماه سال ۱۳۴۵ش فعالیت‌های این مسجد با اعتراض به تبعید امام خمینی به ترکیه از سر گرفته شد و برنامه‌ها و سخنرانی‌های مختلفی تا پیروزی انقلاب اسلامی در آن برگزار می‌شد؛ از جمله برگزاری مراسم ترحیم مصطفی خمینی در ۸ آبان ۱۳۵۶ش.

بنابر اسناد ساواک، آغاز فعالیت‌های سیاسی در مسجد ارک مربوط به ۳۰ تیر ۱۳۳۱ش است که گروهی از مردم در حمایت از محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت ایران، و در مخالفت با حکومت پهلوی، بازار را تعطیل کرده و در این مسجد تجمع کردند.

برخی از امامان جماعت مسجد ارک عبارت بوده‌اند از: سید ابوطالب مدرسی یزدی، شیخ محمود یاسری، مهدی حائری تهرانی و سید علی غیوری نجف‌آبادی.

فعالیت‌های فرهنگی

مسجد ارک از دهه ۱۳۸۰ش با حضور منصور ارضی به‌عنوان یکی از پایگاه‌های اصلی در عزاداری‌های محرم شناخته می‌شود. این مسجد هر ساله میزبان شماری از عزاداران در سوگواری عاشورا است. طبق گزارش‌ها حضور منصور ارضی با سبک خاص مداحی خود و قرار گرفتن این مسجد در بخش سنتی شهر، دو جاذبه اصلی است که این مسجد را به‌عنوان یکی از مراکز اصلی در برپایی عزاداری تبدیل کرده است.

پیشینه تاریخی

بنای مسجد ارک، به عصر ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۴۷ق-۱۳۱۳ق) برمی‌گردد که به درخواست مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه بنا شد و از همین رو مسجد «مادرشاه» نیز خوانده می‌شده است.

مسجد ارک تهران بخشی از مجموعه‌ای بزرگتر به‌نام ارک سلطنتی، محل اقامت حاکمان زند و شاهان قاجار بود که در قسمت جنوب شرقی آن بنا شده بود.
گفته شده است که نام «ارک» برای این مسجد مناسب‌تر از نام «ارگ» است؛ خصوصاً بدین دلیل که برخی کتب دوره قاجاریه نیز از واژه «ارک» استفاده کرده‌اند.

تجدید بنا

اولین بازسازی بنای مسجد ارک در سال ۱۲۷۶ق و بنابر دستور امیرکبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار، صورت گرفت.

در دوره پهلوی اول، مسجد ارک تهران تخریب و به ساختمان وزارت پیشه و هنر ملحق شد. در سال ۱۳۲۷ش تصمیم قطعی برای ویران کردن کامل مسجد مادرشاه و الحاق آن به وزارت اقتصاد و دارایی گرفته شد، اما با مداخله سید حسین بروجردی، این عملیات متوقف گردید. پس از آن، ساختمان کنونی مسجد ارک در همان محوطه توسط حسین لرزاده، و با حمایت مالی محمدحسین کاشانی بازسازی، و در سال ۱۳۳۱ش مصادف با شب اول رمضان افتتاح شد.،

حادثه آتش‌سوزی

در ۲۶ بهمن ۱۳۸۳ش مصادف با ۵ محرم، مقارن با برگزاری سوگواری محرم در مسجد ارک، حادثه آتش‌سوزی در بخش زنانه مسجد رخ داد. طبق گزارش قضایی، طی این حادثه، ۷۸ نفر کشته و ۲۲ نفر مجروح شدند.

همزمانی این آتش‌سوزی با برگزاری نماز جماعت، عامل بالا رفتن آمار قربانیان این حادثه بیان شده و گفته شده که انفجار کپسول گاز مسجد در طبقه دوم، موجب ایجاد حریق شده و به سقف برزنتی سرایت کرده و به آتش‌سوزی گسترده انجامیده است.