غلو

این مقاله دربارهٔ مفهوم غلو است. برای آشنایی با فرقه‌های غالی، مدخل غالیان را ببینید.

غُلُوّ بیرون رفتن از اعتدال در دین و زیاده‌روی در حق پیامبران و امامان است. غلو را جریانی انحرافی در ادیان می‌دانند که همواره در تاریخ بشر وجود داشته است. برخی از مصادیق غلو را چنین برشمرده‌اند: اعتقاد به خدا بودن یک پیامبر یا امام، کسی را فرزند خدا دانستن، اعتقاد به نبوت امام علی یا امامان شیعه و اعتقاد به مهدویت افرادی غیر از مهدی موعود.

اهداف و انگیزه‌های سیاسی، عقب‌ماندگی فکری، دوست‌داشتن افراطی، تعصبات کورکورانه و وجود عوامل نفوذی بین مسلمانان برای ایجاد انحراف فکری را از جمله عوامل ایجاد باورهای غلوآمیز در میان مسلمانان دانسته‌اند. امامان شیعه(ع) ضمن مردود دانستن عقاید غالیان با استدلال و برهان، با بیان علل و پیامدهای غلو و نیز توطئه‌های غالیان، شیعیان را به دوری از آنان توصیه می‌کردند.

در روایات، غالیان کافر و مشرک معرفی شده‌اند و با تعابیری همچون بدترین مخلوقات خدا، از آن‌ها یاد شده است. عالمان شیعه به پیروی از این‌گونه روایات، به مبارزه با غالیان و عقاید غلوآمیز می‌پرداختند. از غلو در علم کلام، علم رجال و فرقه‌شناسی بحث شده است. فقها نیز درباره غلو و احکام کسانی که باورهای غلوآمیز دارند بحث کرده‌اند. به فتوای آنان، هر باور غلوآمیزی که منجر به انکار یکی از ضروریات دین شود، در حکم کفر است و باورمندان به آن کافرند و احکام کافر بر آن‌ها مترتب می‌شود.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

غلو در اصطلاح عبارت است از این که فرد متدین، فراتر از آنچه دین برایش معین کرده اظهار کند. همچنین در تعریف غلو گفته‌اند غلو، از حد گذشتن و بیرون رفتن از اعتدال و زیاده‌روی در حق پیامبران و امامان است. واژه «غلو» در لغت به‌معنای زیاده‌روی و از حدگذشتن است.

قرآن در دو آیه از غلو سخن گفته و از آن نهی کرده است. در منابع روایی شیعه و اهل سنت نیز در روایات مختلفی، ادعاها و باورهای غلوآمیز معرفی و مسلمانان از آن برحذر داشته شده‌اند. غلو همچنین یکی از مسائلی است که متکلمان مسلمان به بررسی ماهیت و مصادیق آن پرداخته‌اند. از آنجا که بخشی از غلو مربوط به صفات و فضایل امامان معصوم(ع) است و بخشی دیگر مربوط به ذات آنان که غالیان آن‌ها را تا حد خدایی می‌رسانند، علم کلام وظیفه دارد تا با اتکا به ادله متقن، محدوده این ویژگی‌ها را مشخص نماید تا بتواند اعتقاد به فراتر از آن را غلو و معتقدان آن را غالی بنامد. علم رجال نیز یکی از علومی است که جریان غلو بر آن تأثیر داشته و عالمان این علم درباره آن بحث کرده‌اند. گفته می‌شود از آنجا که بررسی احوال راویان موجود در اسناد احادیث از اهداف علم رجال است، یکی از وظایف رجال‌شناسان، تشخیص و شناسایی راویان غلوکننده‌ای است که در اسناد روایات واقع شده‌اند.

در علم فرقه‌شناسی نیز ضمن بحث از فرقه‌های غالی یا غالیان، درباره غلو و مصادیق آن سخن به میان آمده است. فقیهان هم درباره غلو و نسبت آن با کفر و احکام مربوط به کسانی که باورهای غلوآمیز دارند، بحث کرده‌اند.

مصادیق غلو

عالمان مسلمان با توجه به آیات قرآن، روایات و گزارش‌های تاریخی، مصادیقی برای غلو نسبت به پیامبران و امامان برشمرده‌اند. برخی از این مصادیق به شرح زیر است:

غلو در الوهیت

غلو در الوهیت موارد زیر را شامل می‌شود:

• اعتقاد به این که یک شخص انسانی خداست: مطابق آیات ۱۷ و ۷۲ سوره مائده، باور به خدایی حضرت مسیح، ادعایی غلوآمیز است که قرآن آن را کفر معرفی کرده است. همچنین اعتقاد به خدابودن امام علی(ع) در فرقه سبائیه (پیروان عبدالله بن سبأ)، و امام صادق(ع) در فرقه‌ خطابیه، نمونه‌هایی از باورهایی غلوآمیز و از مصادیق کفر به‌ شمار رفته‌اند. فرقه «اثنینیه» نمونه دیگری از این نوع غلو به شمار می‌رود. بنا به اعتقاد آنان، پیامبر و امام علی هر دو خدا هستند. دسته‌ای از آنان که خدایی پیامبر را مقدم دانسته به «میمیه» و گروه دیگری که خدایی امام علی را مقدم می‌دانستند به «عینیه» معروف بودند.
• اعتقاد به این که یک شخص انسانی در الوهیت خدا شریک است: اعتقاد به تفویض را نمونه‌ای از این نوع باورهای غلوآمیز دانسته‌اند. تفویض به یک معنا عبارت است از این باور که خداوند، پیامبر و امام علی را آفرید و سپس اموری همچون خلق کردن، مرگ و زندگی و رزق و روزی بندگان را به آنان واگذار نمود.
• اعتقاد به حلول خدا در یک شخص انسانی یا اتحاد با او: باورهای فرقه بیانیه از این نوع غلو به شمار می‌رود. این فرقه شاخه‌ای از کیسانیه بود که به حلول و گردش روح خدا در پیامبران، امام علی و محمد بن حنفیه اعتقاد داشتند. مؤسس این فرقه بَیان بن سَمْعان تَمیمی است. او معتقد بود که روح خداوند در امام علی حلول کرده و در وجود او، قوه‌ای ملکوتی به ظهور رسیده است و این که توانست درِ قلعه خیبر را از جایش برکند، نه به وسیله قوه و نیروی جسمی، بلکه به‌واسطه قوه رحمانی و ملکوتی بود که به نور الهی در او ظهور یافته بود. او همچنین معتقد بود که جزئی الهی در امام علی حلول کرده و عین همان جزء در حضرت آدم حلول یافته بود و لذا او را مستحق سجده ملائکه کرده بود.
• اعتقاد به این که کسی فرزند خداوند است: گفته می‌شود سه گروه معتقدند که خداوند فرزند دارد: ۱. مسیحیانی که مطابق گزارش قرآن در آیه ۳۰ سوره توبه، حضرت عیسی را فرزند خدا می‌دانند؛ ۲. یهودیانی که مطابق همان آیه، عُزَیر را فرزند خدا می‌دانستند؛ ۳. مشرکان عرب که بنا به آیه ۵۷ سوره نحل و آیه ۱۴۹ سوره صافات، ملائکه را دختران خداوند می‌پنداشتند.

غلو در نبوت و امامت

برخی از اندیشه‌های غلوآمیز درباره نبوت و امامت به شرح زیر است:

• اعتقاد به نبوت امامان شیعه: در برخی منابع در موضوع فرقه‌شناسی گفته شده است: فرقه‌های «غُرابیه»، «ذبابیه» و «مُخطئه» که از غالیان به شمار می‌روند، نبوت را حق امام علی دانسته و بر این اعتقاد بودند که جبرئیل به‌واسطه شباهت فراوان امام علی و پیامبر، در هنگام نزول وحی خطا کرد و وحی را بر پیامبر فرود آورد و پیامبر برای راضی کردن امام علی، دختر خود را به ازدواجش درآورد.
• اعتقاد به شریک بودن کسانی با پیامبر در امر نبوت: مَقریزی (۱۳۶۴-۱۴۲۲ق)، تاریخ‌نگار مصری، در کتابش با عنوان «المواعظ و الإعتبار فی ذكر الخطط و الآثار» گفته است فرقه‌های «شریکیه»، «شاعیه» و «خُلویه» از فرقه‌های غالی شیعه به شمار می‌روند که امام علی را با پیامبر در امر نبوت شریک می‌دانستند. البته برخی در وجود فرقه‌هایی با این نام‌ها در شیعه تردید و تشکیک کرده‌اند.
• این که فردی غیر از پیامبر و امامان، خودش را امام یا نبی معرفی کند: برای نمونه، فرقه‌نویسان شخصی به نام «ابومنصور عِجلی» را نام برده‌اند که پس از وفات امام باقر(ع) ادعا کرد که امام سجاد(ع) او را وصی و امام پس از امام باقر معرفی کرده است. او سپس گفت امام علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر، رسول و پیامبر بودند و خودش و شش نفر از فرزندان پس از خود را نیز پیامبر معرفی کرد.
• عقیده به مهدویت افرادی غیر از مهدی موعود: از جمله کسانی که درباره وی ادعای مهدویت شده، محمد بن حنفیه‌ بوده است. به‌گفته فرقه‌نویسان، کَربیه (شاخه‌ای از کیسانیه) معتقد بودند که محمد بن حنفیه همان مهدی موعود است که در غیبت به سر می‌برد و سرانجام ظهور می‌کند و جهان را پس از آنکه آکنده از ظلم شده، پر از عدل و داد می‌کند. همچنین از دیگر افرادی که درباره وی ادعای مهدویت شده، محمد بن عبدالله بن حسن، معروف به نفس زکیه بوده است. بنا به گزارش فرقه‌نویسان، فرقه «مُغیریه» (پیروان مغیرة بن سعید بجلی) بر این باور بودند که نفس زکیه همان مهدی موعود است و وقتی او کشته شد، گفتند او نمرده و زنده است و در کوهی در مکه که به آن «عَلَمیه» می‌گویند، زندگی می‌کند تا زمان ظهورش برسد.

غلو در اوصاف و فضایل

غلو در اوصاف و فضایل یعنی نسبت دادن صفت، فعل یا فضیلتی به شخصی است که او در حد و اندازه آن نیست. برخی از موارد این نوع غلو نسبت به پیشوایان دین، پیامبر و امامان معصوم به شرح زیر است:

• اعتقاد به نفی سهو النبی: به‌گفته محققان، معرکه اصلی نزاع در صفات و فضایلی که به ائمه(ع) نسبت داده می‌شود، به‌ویژه اعتقاد به سهو النبی یا عدم اعتقاد به آن، بین مکتب کلامی قم و مکتب کلامی بغداد در قرن‌های سوم و چهارم بوده است. شیخ صدوق از استادش ابن ولید قمی نقل می‌کند که اولین درجه غلو، نفی باور به سهو النبی است و کسی که نسبت سهو به پیامبر را نمی‌پذیرد در شمار غالیان است. در مقابل این دیدگاه، شیخ مفید، از متکلمان مکتب بغداد قرار دارد. شیخ مفید سهو النبی را رد می‌کند و کسانی که به آن معتقدند را به کوتاهی در دین و پایین آوردن شأن ائمه(ع) از جایگاه‌شان متهم می‌کند. او فقط نسبت دادن الوهیت به ائمه(ع) و قدیم بودن آن‌ها را نشانه غلو دانسته است.
• اعتقاد به علم غیب مطلق: برخی متکلمان شیعه به علم غیب امامان معصوم قائل بوده و بر این نظرند که آن‌ها علاوه بر علم به احکام کلی اسلام، به همه حوادث جزئی عالَم و آنچه بوده و هست علم دارند. شیخ مفید نسبت دادن علم غیب به امامان را اندیشه‌ای غلوآمیز و قائلان به این دیدگاه را غالی دانسته و بر این نظر است که این وصف تنها به خدا اختصاص دارد. البته برخی نیز ادعای علم غیب داشتن آنان به‌صورت مستقل و بدون تعلیم الهی را ادعایی غلوآمیز دانسته‌اند و بر این باورند این نوع علم غیب فقط به خداوند اختصاص دارد و همه علوم و معارف نزد پیامبران و امامان به اذن و تعلیم الهی است.
• اعتقاد به نامیرا بودن پیشوایان دین: نوبختی در فِرَق الشّیعه به فرقه‌ای با ادعاهای غلوآمیز به نام فرقه بشیریه اشاره می‌کند که معتقدند امام موسی کاظم(ع) وفات نیافته و او همان مهدی موعود است که در غیبت به سر می‌برد و در دوران غیبتش، محمد بن بشیر (مؤسس این فرقه) را به عنوان وصی و جانشین خود منصوب کرده و انگشتر خود و علم خود و همه آنچه مردم در امور دینی و دنیایی بدان احتیاج دارند به او بخشیده است. همچنین به نقل از نوبختی، گروهی از کیسانیه بر این باورند که محمد بن حنفیه وفات نیافته و زنده است و در کوهی به نام «کوه رِضویٰ» که میان مکه و مدینه واقع است، سکونت دارد.

سایر ادعاهای غلوآمیز

سایر ادعاهای غلوآمیز که درباره غیر پیامبران و امامان ارائه شده به بیان زیر است:

غلو درباره خلفا

در برخی منابع اهل سنت روایات یا ادعاهایی در فضایل خلفای سه‌گانه نقل شده که از نظر برخی عالمان، غلوآمیز است. برای نمونه، در کتاب تاریخ بغداد، روایتی به پیامبر نسبت داده شده که در شب معراج دیده است که بر عرش، پس از لا الهَ الاّ الله و مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه، نام‌های ابوبکر، عمر بن خطاب و عثمان نوشته شده بود. نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی سند این روایت را ضعیف و محتوای آن را غلوآمیز دانسته است.

درباره علم عمر بن خطاب گفته‌اند اگر علم همه زمین در یک کفه ترازو قرار گیرد و علم عُمَر در کفه دیگر، علم او رجحان و فزونی دارد. همچنین گفته‌اند که در سال بیستم هجری، یعنی در دوره خلافت عمر بن خطاب در مدینه زلزله شد و عمر بر زمین تازیانه زد و گفت: «به اذن خداوند آرام بگیر.» سپس زمین آرام شد و از آن سال دیگر در مدینه زلزله روی نداد. محتوای این سنخ ادعاها از سوی برخی محققان، غلوآمیز دانسته شده است. درباره سایر صحابه و خلفا نیز مناقب و ادعاهای غلوآمیزی نقل شده است. عبدالحسین امینی در الغدیر برخی از این مطالب را با استناد به منابع اهل سنت برشمرده و آن‌ها را غلوآمیز دانسته است.

تأویل‌های غلوآمیز از قرآن

گفته می‌شود یکی از موارد تأویل‌های ناروا و غلوآمیز، استفاده از آیات قرآن برای اثبات تناسخ بوده است. به‌گفته بلاذری، تاریخ‌نگار قرن دوم و سوم هجری، در کتاب «انساب الاشراف»، غالیانِ معتقد به تناسخ، از بخشی از آیه ۸ سوره انفطار که می‌گوید: «فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ؛ تو را در هر نقش و صورتی که خواست ترکیب کرد»، برای اثبات تناسخ استفاده کرده‌اند. همچنین فخر رازی در تفسیرش گفته است یکی از آیاتی که قائلان به تناسخ برای اثبات اندیشه خود به آن استدلال کرده‌اند آیه ۳۸ سوره انعام بوده است. او این استفاده از آیه را ناروا و باطل دانسته است.

گاه به منظور بیان فضایل غلوآمیز برای برخی افراد، تأویل‌هایی ناروا از قرآن ارائه شده است. به نقلِ عبدالحسین امینی، از کتاب عمدة التَّحقیق اثر ابراهیم بن عامر عُبَیدی، فقیه مالکی قرن یازدهم قمری، در تفسیر حروف مقطعه «الم»، آیه اول سوره بقره، چنین آمده است که منظور از «الف»، ابوبکر، منظور از «لام» الله و منظور از «میم» محمد(ص) است. امینی این ادعا و تأویل را غلوآمیز دانسته است.

اسماعیل حقی بُرسَوی، از مفسران حنفی مذهب، متوفای ۱۱۳۷ق، در تفسیرش با عنوان «روح البیان»، در تفسیر «وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ؛ و در آن روز هشت فرشته، عرش پروردگارت را بر فراز همه آن‌ها حمل می‌کنند»، روایتی از پیامبر نقل کرده بدین بیان که امروز در دنیا آنان چهار نفرند که در روز قیامت خداوند آنان را با چهار نفر دیگر تأیید می‌کند. او سپس از برخی نقل می‌کند که گفته‌اند این چهار نفر ابوحنیفه، مالک بن انس، محمد بن‌ ادریس شافعی و احمد بن حنبل هستند که حاملان شرع به شمار می‌روند. محققان این نحوه تأویل آیه را غلوآمیز دانسته‌اند.

باور به حذف فضایل امامان از قرآن

محمدجواد مشکور (درگذشت: ۱۳۷۴ش)، مورخ و استاد دانشگاه تهران، در کتاب تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلامی گفته است برخی از غالیان شیعه، به تحریف قرآن موجود معتقدند و می‌گویند تدوین و جمع‌آوری قرآن موجود، در عصر عثمان صورت گرفته و بسیاری از آیات آن، ازجمله آیات مربوط به فضایل علی بن ابی طالب(ع) و خاندان وی، تحریف و حذف گردیده‌اند. او بر غلوآمیز بودن این دیدگاه تأکید کرده است.

محمدحسن احمدی، پژوهشگر حوزه علوم حدیث و قرآن، در مقاله «غالیان و اندیشه تحریف قرآن»، راویانی را که در سلسله اسناد روایات تحریف قرآن در منابع شیعه وجود دارند، از جهت غلو یا عدم غلو، بررسی کرده و به فهرست سیزده‌نفره‌ای از راویان رسیده که معتقد است در آن‌ها می‌توان اثراتی از غلو یافت. او معتقد است از مجموع روایاتی که در باب تحریف قرآن وارد شده، تعداد زیادی (نزدیک به دو سوم) آن‌ها از طریق غالیان نقل شده است.

ادعاهای غلوآمیز درباره کتاب‌ها

کتاب صحیح بخاری یکی از منابع حدیثی معتبر نزد اهل سنت است که درباره آن ادعاهای غالیانه‌ای مطرح شده است. در توصیف این کتاب گفته‌اند که هم‌سنگ قرآن است و اگر در ایام طاعون در خانه‌ای خوانده شود، اهل آن خانه از بیماری طاعون محفوظ خواهند ماند و هرکس یک دوره آن را بخواند، هر حاجتی که دارد برآورده می شود. همچنین گفته‌اند این کتاب در هر خانه‌ای باشد، موجب نزول رحمت و استقرار برکت‌ است و صحیح‌ترین کتاب بر روی زمین پس از قرآن است. این سخنان غلوآمیز درباره کتاب مَؤطَأ اثر مالک بن انس نیز وارد شده و گفته‌اند پس از قرآن، بر روی زمین کتابی صحیح‌تر از آن نیست.

همچنین درباره کتاب الکافی، از منابع حدیثی معتبر نزد شیعیان، ادعای این‌که همه روایات آن صحیح و معتبر است، از سوی عالمانی همچون نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، غلوآمیز تلقی شده است. صالحی نجف‌آبادی همچنین این سخن که کتاب کافی به امام غایب(ع) عرضه شده و او گفته است «الکافی کافٍ لِشیعتُنا؛ کافی برای شیعه ما بس است» را با استناد به بیان علامه مجلسی و محدث نوری، سخنی بی‌اساس و غلوآمیز دانسته است.

ادعاهای غلوآمیز درباره عالمان

درباره عالمان دین نیز گاهی ادعاها و کرامات غلوآمیز از سوی برخی بیان شده است. برای نمونه گفته‌اند حضرت خضر تا پنج سال، هر روز صبح نزد ابوحنیفه می‌آمد و احکام اسلام را از او می‌آموخت. همچنین ادعا کرده‌اند که پیامبر گفته است همه پیامبران به من افتخار می‌کنند و من به ابوحنیفه. به‌گفته ابوزهره، مورخ و فقیه اهل مصر در قرن چهاردهم هجری، تعصبات نسبت به ابوحنیفه چنان بوده است که برخی افراد برای او جایگاهی نزدیک به جایگاه پیامبران در نظر گرفته و چنین پنداشته‌اند که تورات به او بشارت داده و پیامبر اسمش را ذکر کرده و او را هدایت‌گر امت دانسته است. سخنانی از همین قبیل درباره سایر فقهای مذاهب چهارگانه و برخی عالمان اهل سنت نقل شده است. عبدالحسین امینی در کتاب الغدیر برخی از این سخنان را گرد آورده و به غلوآمیز و ساختگی بودن آن‌ها معتقد است.

نسبت غلو به شیعه

از سوی عده‌ای از عالمان، باورهای غلوآمیزی به شیعه نسبت داده شده که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

• ابو عمر بن محمد بن عبد ربِّه، از عالمان اهل سنت در قرن چهارم هجری، در کتاب عقد الفرید، شیعه را با یهود مقایسه کرده و گفته است که شیعیان مانند یهود، جبرئیل را دشمن پنداشته و بر این باورند که او وحی را به‌جای آن‌که برای امام علی بیاورد، به اشتباه برای پیامبر فرود آورده است. در پاسخ به سخن وی گفته‌اند، فرقه‌شناسان این اعتقاد را به فرقه‌هایی به نام‌های «ذبابیه»، «غرابیه» و «مخطئه» نسبت داده‌اند. سیدمحسن امین نسبت این فرقه‌ها به شیعه را ادعایی بدون دلیل دانسته و مدعی است که اسم چنین فرقه‌هایی را در هیچ‌یک از آثار شیعی که در فرقه‌شناسی تدوین شده، نیافته است. او بر این باور است که اسم این فرقه‌ها به قصد و انگیزه زشت جلوه دادن و بدگفتن از فرقه شیعه جعل گردیده است.
• ابومحمد عثمان بن عبدالله عراقی، از عالمان حنفی مذهب قرن پنجم هجری، در اثرش با عنوان الفرق المفترقه، امامیه و زیدیه را یکی پنداشته و گفته اینان گروهی از غالیان هستند که امام علی را گاهی خدا، گاهی نبی و گاهی شریک در امر نبوت پنداشته‌اند. همچنین ابن‌تیمیه ضمن اتهام غلو به شیعه گفته است گروهی از شیعیان به الوهیت و برخی دیگر به نبی بودن امام علی معتقدند. در پاسخ گفته‌اند گروه اندکی از غالیان چنین دیدگاهی داشته‌اند که البته در روایات شیعه مورد مذمت و سرزنش قرار گرفته و از سوی امامان شیعه طرد شده‌اند. بنابراین صحیح نیست که اعتقاد این گروهِ اندکِ مطرود، به همه شیعیان، به‌ویژه امامیه نسبت داده شود. در فقه امامیه نیز باور به خدا بودن امام علی و نبی بودن وی که به انکار خدا و نبوت پیامبر منجر می‌شود، کفر تلقی شده و باورمندان به آن کافر محسوب می‌شوند.
• عبدالله علی قمیصی، نویسنده و محقق وهابی، در کتابش با عنوان الصراع بین الاسلام و الوثنیه گفته است گروهی از شیعیان بر این عقیده‌اند که واجبات و محرمات کنایه از اشخاص هستند که باید آن‌ها را دوست یا دشمن دانست. در اثر همین عقیده هم محرمات را حلال دانستند و واجبات را ترک کردند. فرقه‌نویسان این عقیده را به فرقه‌ای از غالیان به نام فرقه منصوریه (پیروان ابومنصور عِجلی) نسبت داده‌اند. ابو منصور در روایتی به نقل از رجال کشی، سه مرتبه از سوی امام صادق به سبب افکار غلوآمیزش مورد لعن واقع شد.
• گروهی از عالمان اهل سنت، عقایدی همچون بَداء، رجعت، عصمت و علم غیب پیامبر و امامان معصوم را که از باورهای شیعه به شمار می‌روند غلوآمیز دانسته‌اند. عالمان شیعه این عقاید را غلوآمیز ندانسته و برای اثبات آن‌ها به ادله‌ای از قرآن، سنت و دلیل عقل استدلال کرده‌اند.
• عده‌ای معتقدند اوصافی مانند عصمت، علم غیب، تصرف در کائنات و برخی اوصاف فرابشری که به امامان شیعه نسبت داده می‌شود، غلوآمیز است و بر این باورند که امامان فقط دانشمندان برجسته‌ و پرهیزگار و عالم به شریعت بوده‌اند. این دیدگاه به نظریه «علمای ابرار» شهرت یافته است. خاستگاه این نظریه را سخن عبدالله بن ابی یعفور دانسته‌اند که تعبیر «علماءُ اَبرار و اَتقیا اوصیا؛ علمای ابرار و انسان‌های پرهیزگار» را درباره امامان به‌کار برده است. همچنین گفته‌اند برخی عالمان شیعه، به‌ویژه عالمان مدرسه قم در قرن سوم و چهارم هجری، با هرگونه انتساب ویژگی‌های فرابشری برای امامان، مخالف بوده و آنان را صرفاً عالمان ابرار و پرهیزگار می‌پنداشته‌اند. بر این نظریه نقدهایی وارد شده است؛ از جمله این‌که فاقد هرگونه مستند تاریخی است. همچنین برخی گفته‌اند کلمه «عالِم» در ادبیات برخی اصحاب ائمه(ع) به‌معنای علم الهامی امامان و کلمه‌های «ابرار» و «اتقیا» نیز معادل همان معنای عصمت است.

نسبت غلو به راویان حدیث

غلو و داشتن باورهای انحرافی از جمله مواردی است که در علم رجال براساس آن به عدم وثاقت راوی و ضعف سند حدیث حکم می‌شود. به‌گفته سیدحسین مدرسی طباطبایی، پژوهشگر علوم اسلامی، در کتاب‌های رجالی شیعه، معمولاً کسانی که ائمه(ع) را خدا می‌دانستند (که او آن‌ها را غالیان برون‌گروهی نامیده) با تعبیراتی همچون «فاسد المذهب» یا «فاسد الاعتقاد» مشخص شده‌اند و غالیان درون‌گروهی یا مفوضه با تعابیری نظیر «اهل الارتفاع»، «مرتفع القول»، «فی حدیثه ارتفاع»، متمایز گردیده‌اند.

گفته می‌شود گاهی بین عالمان رجال در نسبت دادن غلو به یک روای، اختلاف نظر وجود دارد و در صورت روشن نشدن وضعیت این راویان، روایاتی که نقل کرده‌اند نیز بلاتکلیف می‌ماند؛ مگر آن‌که از جای دیگری دلیلی قطعی بر رد یا تأیید آن روایات یافت شود. برخی ریشه این اختلاف نظر در نسبت دادن غلو به راویان را در تلقی‌های متفاوت عالمان رجال از مفهوم غلو دانسته‌اند.

برای نمونه در رجال کشی، درباره شخصی به نام حسین بن عبیدالله سعدی مُحَرِّر، از محدثان شیعه در عصر امام هادی(ع)، چنین نقل شده که وی به اتهام غلو از قم اخراج شد. نجاشی گفته است به او اتهام غلو داده‌اند، ولی کتاب‌های صحیح و معتبری دارد. عالمانی همچون ابوعلی حائری و مامَقانی این اتهام را نپذیرفته و معتقدند اتهامی که از سوی عالمان مدرسه قم در قرن سوم و چهارم هجری، مبنی بر غالی بودن یک راوی یا اخراج وی از قم نقل شده، قابل اعتماد و اتکا نیست و بر ضعف آن راوی دلالت نمی‌کند؛ چرا که برخی باورها که در دوره‌های متأخر از ضروریات مذهب به‌شمار می‌رود (مانند سهو النبی)، نزد این عالمان غلو شمرده می‌شد

سید ابوالقاسم خویی نیز غلو را داری درجات متفاوت دانسته و گفته است گاهی شخصی که خودش دارای درجه پایینی از غلو است، اشخاص دیگری که درجه بالاتر و شدیدتری از غلو دارند را غالی دانسته و آنان را لعن کرده است.

نعمت‌الله صفری فروشانی، پژوهشگر و عضو هیئت مدیره تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه قم، با تحقیق در مُعجَمُ رِجالِ الحدیث، اثر سید ابوالقاسم خویی، نام حدود ۱۲۰ راوی را بیان کرده که در کتاب‌های رجالی شیعه، به غلو متهم شده‌اند. او بر این باور است که صرف اتهام غلو به یک راوی، به معنای اثبات غلو در حق آن راوی نیست.

مخالفت شیعه با جریان غلو

امامان شیعه، در موقعیت‌های مختلف، با جریان غلو و هرگونه اندیشه غالیانه مبارزه کرده‌اند. در مقاله «بررسی چگونگی تقابل ائمه با جریان‌های غالیانه» گفته شده است که روش برخورد با جریان غلو از سوی امامان شیعه در ابتدا تبیینی و روشن‌گرایانه بود و برپایه روایاتی که از آنان نقل شده، مقابله با غلو صرفاً در جهت تبیین غلو، بیزاری جستن از غالیان و برحذر داشتن پیروانشان از اندیشه‌های غلوآمیز بود. سپس در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و حتی پس از آن، وقتی که جریان غلو انسجام بیشتری پیدا کرد و فرقه‌های غالی تکثر یافتند، شیوه مقابله امامان با این جریان، منحصر در روش تبیینی و صِرف توصیف غالیان نبود؛ بلکه آنان افراد غالی را نیز معرفی می‌نمودند و به طرد آنان توسط شیعیان دستور می‌دادند.

برای نمونه در روایتی از امام صادق که در تفسیر آیات ۲۲۲ و ۲۲۳ سوره شعراء نقل شده است، او اسم هفت نفر از غالیان زمان خود را معرفی می‌کند که شیاطین بر آنان نازل می‌شوند. همچنین در روایت دیگری که از وی نقل شده، به صراحت مُغیرة بن سعید (مؤسس فرقه غالی مغیریة) را به جهت آن که روایاتی ساختگی را در کتب اصحاب امام باقر وارد کرده، لعن می‌نمود. در روایتی به نقل از رجال کشی، امام رضا(ع) اسامی غالیانی که بر امام باقر، امام صادق، امام موسی کاظم و خودش دروغ بسته‌اند را معرفی کرده است.

در روایات، گاه با تعابیری همچون بدترین مخلوقات خدا، از غالیان یاد شده و در برخی روایات کافر و مشرک معرفی شده‌اند. در روایاتی نیز نشست و برخاست با غالیان و بودن در مجلس آنان موجب خروج از ایمان دانسته و از آن نهی شده است.

به تبعیت از امامان، عالمان شیعه نیز با غالی‌گری مبارزه کردند و با استدلال، به رد عقاید آنان پرداختند. از این میان، محققان به دانشمندان و راویان حدیث مدرسه قم اشاره می‌کنند که در قرن سوم قمری، مرکز اصلی و عمده علمی شیعه به‌شمار می‌رفت. می‌گویند اینان نسبت به بسط و رخنه افکار و آثار غالیان و مفوضه به‌شدت عکس‌العمل نشان می‌دادند و هرکس را به امامان، امور فوق بشری نسبت می‌داد غالی می‌شمردند و از شهر اخراج می‌کرده‌اند. برای مثال، شیخ صدوق از عالمان شاخص مدرسه قم، غالیان و مفوضه را کافر می‌پنداشت و ضرر آنان را بیشتر از غیرمسلمانانی مثل یهود و نصاری و جمیع بدعت‌گذاران می‌دانست و آنان را مورد لعن قرار می‌داد.

آثاری نیز در همین مدرسه در رد غلو نگاشته شد که کتاب اَلردُّ عَلَی الْغُلُو از صفار قمی و آثاری با همین عنوان از یونس بن عبدالرحمن قمی، حسین بن سعید اهوازی، محمد بن اورمه قمی از راویان شیعه و اصحاب امام رضا و برخی دیگر، از آن جمله اند.

دیدگاه فقهای شیعه

فقها بحث مستقلی درباره احکام غلو مطرح نکرده‌اند و احکام آن را ذیل بحث از کفر و احکام کافر بیان کرده‌اند. غلو به‌معنای باور به خدایی(الوهیت) و ربوبیت امام علی(ع) یا یکی از امامان، از آنجا که به انکار خداوند منجر می‌شود، به اجماع فقهای شیعه کفر است و کسی که چنین باوری دارد، کافر و محکوم به نجاست است.

فقیهانی همچون سید محمدباقر صدر و سید عبدالاعلی سبزواری، غلو به‌معنای باور به تفویض (تفویض به معنای واگذاری امور از سوی خداوند به پیامبر و امامان و اختیار آنان برای انجام هر کاری بدون اراده الهی)، از آن جهت که با اعتقاد به توحید منافات دارد و باور به حلول خداوند در بندگان و اتحاد با آن‌ها را از آن جهت که به ادعای خداوندی و ربوبیت برای غیر خدا و به اعتقاد به جسمانیت خداوند می‌انجامد را از مصادیق کفر به شمار آورده‌اند. به‌گفته سید محمدباقر صدر، غلو به معنای باور به نبوت شخصی غیر از پیامبر(ص) و یا برتر بودن آن شخصی که در حق او غلو شده از پیامبر یا مساوی بودن مرتبه آن شخص با پیامبر به‌گونه‌ای که رسالت پیامبر شامل آن شخص نشود، از آن جهت که با شهادت دوم منافات دارد، نیز کفر به شمار می‌رود.

فقیهانی مانند شیخ انصاری و سیدمحسن حکیم، معیار در کفر غلوکننده را انکار ضروری دین دانسته‌اند. بر این اساس، اعتقاد به حلول و زیاده‌روی در اوصافی که به پیامبران و امامان نسبت داده می‌شود، مانند اعتقاد به خالقیت و رازقیت آنان و اوصافی از این قبیل، چنانچه به انکار ضروری دین بینجامد، در حکم کفر است.

پیشینه و خاستگاه

غلو جریان فکری انحرافی‌ای است که به‌گفته برخی محققان، در تاریخ طولانی بشر همیشه وجود داشته است. گفته می‌شود در ادیان پیش از اسلام با توجه به گزارش‌های قرآنی، مواردی از غلو درباره موجودات طبیعی، انسان‌ها، پیامبران و ملائکه یافت می‌شود. برخی محققان نقطه آغازین و پیدایش پدیده غلو و جریان غالی‌گری در اسلام را در زمان عبدالله بن سبأ دانسته‌اند. برخی نیز بر این نظرند که کتب سیره و تاریخ، کمتر نشانی از جریان غلو در زمان حیات سه امام نخست شیعیان به دست می‌دهند و معتقدند پس از شهادت امام سوم و قیام توابین و ستم‌های وارد شده بر اهل‌بیت(ع) و قیام‌های زیدیه و کیسانیه و خوارج و همچنین وجود شرایط فرهنگی و اجتماعی، اندیشه غلو، با اعتقاد به الوهیت امام علی(ع) یا اعتقاد به حلول جزء الهی در وی ظهور یافت.

ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه خاستگاه اندیشه غلو در اسلام را سرزمین عراق و کوفه دانسته و در تبیین آن گفته است طبیعت سرزمین عراق، برخلاف سرزمین حجاز این بود که به سبب وجود اندیشمندان و صاحبنظران و بحث و جدل در موضوعات مختلف، پیروان مذاهب مختلف و عجیب، نظیر آیین‌های مانوی و مزدک و صاحبان عقاید گوناگون در آن رشد می‌کرد و همین سبب شد مردم این سرزمین به تأثیرپذیری از این ادیان و آیین‌ها، وقتی معجزه و کراماتی از امام علی می‌دیدند، نسبت به او دچار غلو شوند؛ در حالی که مردم سرزمین حجاز، با وجود مشاهده کرامات و معجزات پیامبر، درباره وی به غلو مبتلا نشدند. کامل مصطفی شیبی، نویسنده اهل عراق و استاد فلسفه دانشگاه بغداد نیز در کتابش با عنوان اَلصِّلةُ بینَ التَّصوف و التَّشیع، خاستگاه پدیده غلو و جریان غالی‌گری در شیعه را در کوفه دانسته است. او معتقد است اهل کوفه برای جبران کوتاهی و ستم‌هایی که در حق امام علی(ع) داشتند، در محبت او و عداوت با دشمنانش زیاده‌روی کردند و راه غلو را در پیش گرفتند.

البته رسول جعفریان با انکار وجود اندیشه‌های غلوآمیز در عصر امام علی، بر این باور است که آنچه به‌طور جدی اندیشه‌های غالیانه دانسته می‌شود، مربوط به پس از نیمه نخست قرن اول و بیشتر در فاصله سال‌های ۶۶ هجری قمری، یعنی پس از قیام مختار است. برخی نیز نخستین اندیشه‌های غالیانه را در زمان حیات پیامبر پس از وفات فرزندش ابراهیم دانسته‌اند. بنا به گزارش مورخان، مقارن با وفات ابراهیم، خورشیدگرفتگی روی داد و مردم چنین پنداشتند که به سبب وفات فرزند پیامبر خورشیدگرفتگی روی داده است. این باور با برخورد و نهی از سوی پیامبر مواجه شد.

شیخ مفید، با استناد به روایاتی که برپایه آنها عمر بن خطاب با آن‌که پیامبر وفات یافته بود، وفات وی را انکار کرده و گفته بود که پیامبر مانند حضرت موسی فقط از قوم خودش غایب گشته و پس از چهل روز برمی‌گردد، اولین اندیشه غلوآمیز را پس از وفات پیامبر و از سوی عمر بن خطاب دانسته است.

عوامل پیدایش

محققان با بررسی‌های تاریخی و مطالعه منابع روایی، عواملی را برای تبیین منشأ پیدایش غلو، به‌ویژه در جهان اسلام و تشیع برشمرده‌اند. برخی از این عوامل به بیان زیر است:

• اهداف سیاسی: یکی از عوامل عمده غلو، به‌ویژه نسبت به امامان شیعه، اهداف و اغراض سیاسی در جهت منزوی کردن آنان و اتهام به آنان برای کاستن جایگاهشان بین مردم و پراکندن مردم از پیرامون آنان بوده است. حاکمان همچنین از حامیان اندیشه غلو بودند و با وارد کردن برخی غالیان و تسهیل در نفوذ آنان در صفوف مسلمانان، غالی‌گری را ترویج می‌دادند.
• عقب‌ماندگی فکری: اموری همچون ناآگاهی در فهم حقیقت بندگی، حیرت در برابر کرامت‌های پیامبران و امامان و عدم توانایی در بررسی و تشخیص احادیثی که تزویرگران جعل کرده‌اند را از عوامل زمینه‌ساز غلو برشمرده‌اند. احمد بن علی طبرسی در الاحتجاج روایتی از امام رضا(ع) نقل کرده که او باورمندی به اعتقادات غلوآمیز را ناشی از جهل دانسته است.
• محبت افراطی: دوست‌داشتن زیاد یکی از عوامل گرایش به اندیشه‌ها و باورهای غلوآمیز است. در روایتی از امام سجاد(ع) چنین نقل شده که یهود بر اثر شدت علاقه به عُزیر و مسیحیان به سبب شدت علاقه به مسیح، آنان را فرزندان خدا دانستند و این سنت درباره ما نیز جریان یافته و برخی افراد را به‌سوی گرایش‌های مبالغه‌آمیز در مورد ما سوق داده است.
• انگیزه‌های دنیایی: به نقل از حسن بن موسی نوبختی در فِرَق الشیعه، در عصر امام صادق(ع)، شخصی به نام محمد بن ابی زینب، معروف به ابوالخطاب، ادعا کرد که امام صادق(ع) خداست و او را به پیامبری برگزیده و با این اندیشه غلوآمیز طرفدارانی پیدا کرد. گفته می‌شود آنان در پی این بودند که در محیط اسلامی، با استناد به شرع، راهی برای مباح کردن گناهان و ترک واجبات فراهم کنند تا بساط عیش و کامجویی‌شان توجیه شرعی داشته باشد. نمونه‌ای دیگری از این نوع انگیزه را در روایتی از امام حسن عسکری(ع) بیان کرده‌اند که در آن، دو تن از غالیان عصر خود با نام‌های محمد بن نصیر فهری و حسن بن محمد قمی را به عنوان افراد حیله‌گری معرفی کرده است که با اندیشه‌های غلوآمیز، اموال مردم را از دست آنان بیرون می‌کشیدند.
• عوامل نفوذی: به‌گفته صالحی نجف‌آبادی، برخی غالیان افکار انحرافی و غالیانه خود را در قالب احادیث می‌ریختند و به ائمه(ع) نسبت می‌دادند و گروهی را مأمور کرده بودند تا به صورت عوامل نفوذی، خود را طرفدار ائمه معرفی کنند و بعد از آن‌که اعتماد اصحاب ائمه را جلب می‌کردند، کتاب‌های آنان را به نام این‌که می‌خواهند اخبار آن‌ها را رونویسی کنند، امانت می‌گرفتند و آنگاه اخبار جعلی خود را وارد این کتاب‌های رونویس‌شده می‌کردند و اصل کتاب‌ها را به صاحبان آنان برمی‌گرداندند. این کتاب‌های رونویس‌شده تکثیر می‌شد و اخبار غالیانه منتشر می‌گشت. برخی نیز بر این باورند نفوذ افرادی از پیروان دین یهود و مسیحیت که خود گرفتار افکار غلوآمیز بودند، به داخل مسلمانان برای ایجاد انحراف، از جمله عواملی بود که زمینه‌ساز ظهور اندیشه و جریان غلو در اسلام شد.
• حس اسطوره‌سازی: اسطوره‌سازی و قهرمان‌پرستی از عواملی است که سبب جعل داستان‌های غلوآمیز درباره برخی قهرمانان دینی و ملی شده است.
• تعصبات کورکورانه: این‌گونه تعصبات هم از عوامل عمده در پیدایش افکار غلوآمیز در جوامع مختلف، به‌ویژه در میان مسلمانان بوده است.

کتاب‌شناسی

برخی از آثاری که درباره غلو به رشته تحریر درآمده به بیان زیر است:

• غلو؛ درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین، نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی: این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و دو فصل است. نویسنده در فصل اول به تعریف غلو و بیان علل پیدایش آن در جهان اسلام و ذکر نمونه‌هایی از اندیشه‌ها و باورهای غلوآمیز پرداخته است. فصل دوم این کتاب سه گروهِ دشمنان اهل بیت(ع)، دوستان افراطی و گروهی که به انگیزه اباحی‌گری و عشرت‌طلبی دست به غلو زده‌اند را به عنوان سه ضلع مثلث غلو معرفی کرده است.
• غلو؛ حقیقت و اقسام آن، تألیف سیدکمال حیدری: بحث درباره چیستی غلو، پیدایش و پیشینه آن، سخن غالیان درباره اهل‌بیت(ع) و غالیان از نگاه اهل‌بیت(ع)، از جمله مباحث و موضوعاتی است که نویسنده در این کتاب بررسی کرده است.
• غالیان؛ کاوشی در جریان‌ها و برآیندها، نوشته نعمت‌الله صفری فروشانی: این کتاب چهار فصل دارد. فصل اول به کلیات و مسائلی درباره تعریف غلو، تاریخچه و علل پیدایش آن اختصاص دارد. فصل دوم بررسی غُلات و فرقه‌های مختلف آن در تاریخ است. فصل سوم با عنوان غلات در آینه عقیده و عمل به بررسی عقاید مختص به غلات و عقاید مشترک آنان با شیعه اختصاص یافته و فصل چهارم هم درباره تأثیرات غلات در تاریخ شیعه بحث می‌کند.

جستارهای وابسته

• غالیان