ابنتیمیه حرانی
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن تِیمیّه حَرّانی حَنبَلی |
| تاریخ تولد | ۶۶۱ق |
| تاریخ وفات | ۷۲۸ق |
| شهر وفات | دمشق |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | ابنقیم جوزی |
| فعالیتهای اجتماعی-سیاسی | |
| شناخته شده برای | نظریهپرداز سلفیه، صاحب فتاوای شاذ |
احمَد بن عَبدُالحَلیم مشهور به ابنتَیمیّهٔ حَرّانی (۶۶۱-۷۲۸ق)، عالم حنبلیمذهب و نظریهپرداز سلفی که دیدگاههای خاص و خلاف اجماعِ علمای مسلمان ارائه داد و بارها به زندان افتاد. پارهای از نظرات و فتواهای او که مخالفت و نقد عالمان شیعه و اهلسنت را برانگیخته، عبارتند از: بدعتخواندن زیارت قبور، تفسیر ظاهری صفات الهی و تکفیر گروههایی از مسلمان (شیعیان، صوفیان و فلاسفه).
ابنتیمیه در موضوعات مختلفی از جمله تفسیر قرآن، اعتقادات، فقه، کتابهایی نگاشته است؛ از جمله منهاج السنة النبوية في نقض کلام الشيعة والقدريه، در نقد کتاب منهاج الکرامهٔ علامه حلی، العقيدة الحموية الکبری، در پاسخ به سؤالات اعتقادی درباره خدا و صفات او، و النصوص علی الفصوص، علیه افکار ابنعربی. او با هر گونه تأویل، تشبیه و تمثیل درباره آیات قرآن مخالف بود، توسل بهمعنای قسم دادن خداوند، یا خواستن چیزی از او بهواسطه پیامبر را جایز نمیدانست، و با تکیه بر اینکه کفر با انکار یکی از ضروریات دین یا انکار احکام متواتر یا اجماعی ایجاد میشود، گروههایی از جمله فلاسفه، جهمیه، باطنیه، اسماعیلیه، شیعه اثناعشری و قدریه را تکفیر میکرد. ابنتیمیه همچنین زیارت قبور را بدعت میشمرد و لعن یزید را جایز نمیدانست.
او محبت اهلبیت را واجب، و سب و لعن آنان را ظلم میخواند، عدالت صحابه را از مسلمات دینی و منکر آن را کافر میدانست، اما با این حال نقدهایی بر صحابه وارد میکرد. ابنتیمیه شیعیان را منشأ همه فتنهها در جهان اسلام معرفی میکرد و جنگ با گروههایی از جمله نصیریه، اسماعیلیه، قرامطه و دروزیان را واجب میشمرد.
ابنتیمیه به عنوان پایهگذار فکری وهابیت شناخته میشود و گفته شده که افکارش در شکلگیری گروههای تکفیری همچون داعش و طالبان تأثیر داشته است. دیدگاهها درباره شخصیت ابنتیمیه متفاوت است؛ برخی از عالمان اهلسنت او را شیخالاسلام خواندهاند، اما بسیاری از علمای مسلمان او را به افراطگرایی و انحراف از اجماع مسلمانان، محکوم کردهاند. آثار بسیاری در مخالفت و نقد ابنتیمیه نوشته شده است.
زندگینامه
احمد بن عبدالحلیم، مشهور به ابنتیمیه، عالم حنبلیمذهب در سال ۶۶۱ق در منطقه حران (جایی میان موصل و شام) متولد شد.[۱] خانواده او در پی حمله مغولان در ۶ سالگیاش به دمشق مهاجرت کردند و در ۱۷ سالگی در آنجا گواهی اجتهاد دریافت نمود.[۲] ابنتیمیه در علوم متداول زمانه خود مانند فقه، اصول، حدیث، کلام، تفسیر، فلسفه و ریاضیات تحصیل کرد و اطلاعاتی درباره دیگر ادیان بهویژه یهودیت داشت.[۳]
شهرت ابنتیمیه بهدلیل قدرت بیان، خشونت در بحث با مخالفان،[۴] مخالفت با علمای زمانه خود، بیپروایی در مقابل حاکمان، حضور در کارهای سیاسی، اجتماعی و جنگها، و سختگیری در مسئله امر به معروف و نهی از منکر بوده است.[۵]
ابنتیمیه پس از تصدی منصب شیخالحنابلهٔ دمشق با تدوین آثاری از جمله کتاب العقیدة الحمویة الکبری، اعتراضهایی را در میان علما و مردم برانگیخت.[۶] درگیریها و مناظرات او با فرقههای مختلف ادامه داشت تا آنکه در سال ۷۰۵ق به مصر فراخوانده شد و با اتهام انحرافات عقیدتی، به زندان افتاد. وی بعد از آزادی در مصر ماند و دیدگاههایش را منتشر کرد و به همین دلیل چندین بار به زندان افتاد.[۷]
در سال ۷۱۳ق، همراه با ملک ناصر که برای مقابله با حمله مغولان رهسپار شام بود، به دمشق بازگشت و دوباره به تبلیغ و تدریس مشغول شد. در سالهای حضور در دمشق بهدلیل اختلاف با فقیهان دیگر مذاهب، بارها زندانی شد تا آنکه در سال ۷۲۸ق در زندان قلعه دمشق وفات یافت.[۸]
اساتید، شاگردان، و زمینهها
ابنتیمیه هنگام حضور در دمشق نزد مجد بن عساکر، ابنعبدالدائم، قاسم اربلی، شرفالدین احمد بن نعمة مقدسی و... به تحصیل مشغول پرداخت[۹] و از استادش شرفالدین گواهی اجتهاد دریافت کرد.[۱۰]
ابنکثیر، نویسنده کتاب البدایة والنهایة،[۱۱] ابوالحجاج مزی نویسنده کتاب تهذیب الکمال،[۱۲] و ابنقیم جوزیه[۱۳] از شاگردان او بودهاند.
تألیفات
ابنتیمیه آثار متعددی در حوزههای مختلف علوم دینی نوشته است. ابنشاکر در کتاب فوات الوفیات، کتابها و رسالههای او را به تفکیک موضوع در تفسیر، کلام، فقه، اصول و فتاوا فهرست کرده است.[۱۴] همچنین مجموعه کتابهای او در کتاب «أسماء مؤلفات شیخ الإسلام ابن تیمیة» اثر ابنقیم جوزیه، به تفکیک موضوع گردآوری کرده است.[۱۵] برخی از آثار مهم او عبارتند از:
- کتاب منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة والقدریه در سال ۷۰۵ق در نقد کتاب منهاج الکرامة، تألیف علامه حلی نوشته شده[۱۶] و آثار بسیاری در نقد و رد آن، یا در موافقت با آن منتشر شده است.[۱۷] عالمانی از اهلسنت و حتی سلفیان، شیعیان امامی و زیدی، در مخالفت با منهاج السنة کتاب نوشتهاند.[۱۸] ابنتیمیه با اتکا به آنچه در این کتاب بیان کرده، متهم به ناصبی بودن شده است.[۱۹]
- العقیدة الحمویة الکبری، در پاسخ به سؤالات کلامی درباره خدا و صفات او نوشته شد و اعتراضات زیادی در میان علمای مذاهب اسلامی برانگیخت.[۲۰] وی با علم کلام مخالفت کرده و معتقد بود علم کلام هم مانند فلسفه ارسطو، به انحراف و زندقه میانجامد.[۲۱] ابنتیمیه همچنین در این کتاب بسیاری از عقاید اشاعره را نقد کرده و آن را ضعیف و سست دانسته است.[۲۲]
- الحسبة في الإسلام: حاوی برخی افکار اقتصادی ابنتیمیه.
- السیاسة الشرعیة لإصلاح الراعي والرعیة: نوشته شده در مصر درباره ولایت، امامت و حکومت.
- العقیده الواسطیة: حاوی مسائل اصول اعتقادات. این کتاب جدالهای نظری فراوانی در میان علما و مردم برانگیخت و باعث زندانی شدن ابنتیمیه شد.
- النصوص علی الفصوص: علیه افکار ابنعربی در کتاب فصوص الحکم.[۲۳]
مجموعهٔ ۳۷ جلدی مجموعة الفتاوی، اثری عظیم و حاوی آثار ابنتیمیه است، با این حال گفته شده که همهٔ آثار او را در بر نمیگیرد، چرا که فهرست کامل تألیفات او هرگز بهطور منسجم گردآوری نشده است.[۲۴]
اندیشهها و نظرات
ابنتیمیه در موارد بسیاری نظراتی بر خلاف آراء و فتاوای اهلسنت ارائه کرده است؛ پارهای از آنها عبارتند از:
دیدگاههای کلامی و اعتقادی
ابنتیمیه معتقد است پیامبر اکرم(ص) تمام اصول دین را مشخص کرده، اما متکلمان با دلائل عقلی، مردم را از تعلیمات نبوی دور میکنند.[۲۵] او با وجود مخالفت با علم کلام، برخی مسائل کلامی را تحتعنوان دیدگاههای اعتقادی ارائه داده که مورد مخالفت بسیاری از علمای مذاهب اسلامی قرار گرفت؛ از جمله:
- حمل صفات خبری خداوند بر معانی ظاهری: ابنتیمیه در رساله العقیدة الحمویة، به تبعیت از اهل حدیث، صفات خبری مانند قرار داشتن خدا بر عرش یا دست و صورت داشتن وی را بر معانی لغوی و ظاهری آن حمل کرده و هر گونه تأویل، تعطیل، تبدیل، تشبیه و تمثیل را جایز نمیداند و از مؤوِّله (کسانی که قائل به تأویل در صفات خدایند)، انتقاد کرده است.[۲۶] وی با این حال، این صفات را مجهول میداند. برخی از محققان معتقدند نظر ابنتیمیه درباره مجهول بودن صفات خبری خداوند، برای فرار از اتهام تشبیه و تجسیم (جسمانی دانستن خدا) بوده است.[۲۷] علمای مذاهب اسلامی، صفات مذکور را تفسیر و تأویل کردهاند.[۲۸]
- توسل: ابنتیمیه برای توسل سه معنا ذکر میکند: ۱. توسل به اطاعت پیامبر(ص) که آن را کاملکننده ایمان میداند، ۲. توسل به دعا و شفاعت پیامبر اسلام(ص) که در زمان حیات او و در روز قیامت امکانپذیر است، ۳. توسل بهمعنای قسم دادن خداوند یا چیزی خواستن از خدا بهواسطهٔ ذات پیامبر(ص). ابنتیمیه نوع سوم توسل را جایز نمیداند و معتقد است در سیره صحابه چنین چیزی وجود نداشته است.[۲۹]
- تکفیر: ابنتیمیه با این عقیده که کفر با انکار یکی از ضروریات دین یا انکار احکام متواتر یا احکامی که اجماع بر آن است، حادث میشود،[۳۰] افراد، گروهها و مذاهب بسیاری را تکفیر کرده و از دین خارج میداند. فلاسفه، جهمیه، باطنیه، اسماعیلیه، شیعه اثناعشری و قدریه از گروههایی هستند که ابنتیمیه آنها را تکفیر کرده است.[۳۱] همچنین کسی که بین خود و خدا واسطه قرار داده و او را بخواند، کسی که یکی از ارکان اسلام مانند نماز را ترک کند، مخالف متواتر و اجماع، متشبّه به کفار، کسی که یهود و نصاری را تکفیر نکند و استغاثهکننده به اولیاء را نیز تکفیر کرده است.[۳۲]
- زیارت قبور و مشاهد: ابنتیمیه زیارت قبور، مشاهد و اماکن مقدس و بنای عمارتهای این اماکن را بهاستناد احادیثی بدعت میشمارد.[۳۳] وی در منهاج السنة شیعیان را بهدلیل ساختن مرقد بر قبور ائمه(ع) نکوهش کرده است.[۳۴]
- لعن یزید: ابنتیمیه هر چند لعن قاتلان امام حسین(ع) را جایز میشمرد،[۳۵] اما دست داشتن یزید در قتل امام حسین(ع) را ثابت نمیدانست.[۳۶] همچنین، ابنتیمیه لعن فاسق ظالم را جایز میشمرد،[۳۷] ولی فاسق و ظالم بودن یزید را ثابت نمیدانست؛[۳۸] به همین دلیل لعن او را جایز نمیشمرد.[۳۹]
دیدگاههای فقهی
ابنتیمیه در فقه تابع مذهب حنبلی بود، اما آرائی مستقل از همه مذاهب اسلامی اتخاذ میکرد. [۴۰] وی به صدور فتاوای شاذ و نادر مشهور بود و همین ویژگی باعث بروز اعتراضات زیادی میان علما و فقهای همعصرش شده بود و بارها باعث به زندان افتادنش شد.[۴۱] برخی از فتاوای شاذ او به شرح ذیل است:
- در شکسته خواندن نماز فرقی میان سفر کوتاه و بلند نمیگذاشت و آن را مستند به اطلاق آیه ۴۳ سوره نساء و سنت رسول خدا(ص) میکرد.[۴۲]
- در طلاق، بر خلاف دیگر علمای اهلسنت، معتقد بود طلاق دادن با لفظ ثلاث فقط یک طلاق محسوب میشود و قسم به طلاق موجب وقوع طلاق نمیگردد. وی همچنین تحلیل در طلاق را بهقصد اینکه زن به شوهر اول خود حلال شود را مجاز نمیداند و آن را حیله شرعی قلمداد میکرد.[۴۳]
رویکرد حدیثی
رویکرد ابنتیمیه به حدیث، تابعی از روش عام او مبنی بر اصالت دادن به نقل و مقدم داشتن آن بر عقل است. او اعتبار زیادی برای احادیث قائل بود و فقط محدثان را اهل نظر میدانست و در مقابلْ عقلگرایان را مورد انتقاد قرار میداد.[۴۴] ابنتیمیه در رابطه میان عقل و نقل، عقلی را معتبر میدانست که با نص سازگار باشد؛ بنابراین اقوال حکما و متکلمان را که با متون شرعی در تعارض باشد، طرد میکرد. عقل در نظر او بدون اتکا به نقل هیچ ارزش و اعتباری ندارد.[۴۵]
ابنتیمیه با وجود تأکید فراوان بر اعتبار احادیث، بعضی مواقع اگر روایتی بر خلاف میلش بود، آن را ناقص نقل میکرد، یا در آن دخل و تصرف انجام میداد.[۴۶]
رویکرد تفسیری
اتکا به ظواهر قرآن و تفسیر روایی، روش ابنتیمیه برای تفسیر قرآن است. او تفسیر بدون رجوع به احادیث را حرام میدانست. ابنتیمیه روش خود در تفسیر را در کتاب «مقدمة فی اصول التفسیر» ارائه داده است. طبق نظر او، پیامبر اسلام(ص) تمام قرآن را برای صحابه تفسیر کرده و تابعین با نقل صحابه، آن تفاسیر را جمعآوری کردهاند. بر اساس روش ابنتیمیه، ابتدا قرآن با قرآن تفسیر میشود و در مرحله بعد باید به سنت نبوی و در نبود سنت نبوی به اقوال صحابه، و در نهایت به تفاسیر تابعان رجوع شود.[۴۷]
نقد فلاسفه
ابنتیمیه فلاسفه را به سه گروه تقسیم میکند:
- دهریون: کسانی که عالم را ازلی میدانند و صانع مدبری برای آن متصور نیستند.
- طبیعیون: کسانی که بیشتر تمرکز خود را بر عالم طبیعت گذاشته و معاد را منکرند.
- الهیون: فلاسفه متقدم مانند افلاطون، ارسطو، فارابی و ابنسینا که عقیده به قدیم بودن عالم دارند.[۴۸]
ابنتیمیه همچنین فلاسفه را به چند دلیل تکفیر کرده است:
- فلاسفه مدعی عدم امکان شناخت خداوند بهدلیل انکار صفات و اسماء خدا یا تعطیل صفات هستند.
- فلاسفه با ازلی دانستن عقول عشره مرتکب شرک در ربوبیت شدهاند.
- اعتقاد به اسقاط تکالیف الهیه
- اعتقاد به تعطیل نبوت
- انکار معاد جسمانی[۴۹]
رویکرد سیاسی
رویکرد سیاسی ابنتیمیه تابعی از نظرات او درباره عقبماندگی و ضعف جهان اسلام و فروپاشی خلافت عباسی در اثر حمله مغولان و صلیبیان است که هر کدام قسمتی از سرزمین اسلامی را اشغال کرده بودند. ابنتیمیه مشکلات جهان اسلام را بهدلیل وجود فرقهگرایی میداند و راه برونرفت از وضعیت عقبماندگی مسلمانان را در کنار گذاشتن فرقهگرایی و جهاد میبیند. به نظر او، جهاد از همه عبادات و احکام اسلامی، از جمله نماز، روزه و حج برتر است، و ویژگی واقعی انسان مسلمان نه در ریاضت و تقوای فردی، بلکه در جهاد بروز میکند. به نظر ابنتیمیه کسانی که در جهاد شرکت میکنند، اگرچه شهید شوند، پیروز میدان هستند و اگر مسلمانان در جهاد شرکت نکنند کافر خواهند شد.[۵۰]
دیگر نظرات
برخی از نظرات ابنتیمیه عبارتند از:
درباره اهلبیت
ابنتیمیه، محبت به اهلبیت را واجب و امامت را برای آنها میداند و سب و لعن آنها را از مصادیق ظلم قلمداد میکند.[۵۱] امام علی(ع) را برترینِ مسلمانان بعد از خلفای سهگانه معرفی میکند و معتقد است عالمترین و افضل اهلبیت بعد از پیامبر اسلام(ص) علی بن ابیطالب است. او برای امام علی(ع) صفات حسنه فراوانی از جمله عدالت، زهد و صدق برمیشمارد[۵۲] و بر این اعتقاد است که او شهید شد و در بهشت ساکن میشود.[۵۳] با این حال پارهای از احادیث و اخباری را که در فضیلت اهلبیت(ع) وارد شده، مخدوش و مجعول دانسته است. بر این اساس ابنتیمیه معتقد است امام علی(ع) در ۱۷ مورد، خلاف نص قرآن عمل کرده، و جنگهای او نه بهخاطر دینخواهی، بلکه بهخاطر دنیاطلبی و ریاستطلبی بوده است.[۵۴]
ابنتیمیه معتقد است که گرچه امام حسین(ع) مظلومانه به شهادت رسید، اما قیام وی فاقد مصلحت دنیوی و اخروی بوده است. او قیام عاشورا را عامل ایجاد فتنههای زیادی در امت اسلام و خلاف سیره پیامبر اسلام(ص) معرفی میکند. وی در مقابل، یزید را از آمریت شهادت امام حسین(ع) مبرا میکرد و معتقد بود سرِ امام برای یزید برده نشد، بلکه بهسوی ابنزیاد حمل شد.[۵۵]
عدالت صحابه
ابنتیمیه خود را پیرو صحابه سلف، تابعین و محدثان بزرگ میداند. به عقیده او، سلف به این دلیل که نزدیکترین اشخاص به پیامبر اسلام(ص) بودهاند، و قرآن و سنت به زبان و فهم آنان نازل شده است، متون دینی را بهتر از عالمان و متکلمان متأخر درک کردهاند.[۵۶] او همچنین عدالت صحابه را از مسلمات دینی، و منکر آن را کافر میداند. طبق مبنای ابنتیمیه، ملاک صحابی شدن، همنشینی با پیغمبر(ص) است و هیچ فرقی میان کم یا زیاد این همنشینی وجود ندارد.[۵۷]
ابنتیمیه با وجود اعتقاد به عدالت صحابه، در مواردی حتی بر خلفای راشدین خرده گرفته است. او با این حال در کتاب العقیدة الواسطیه با اشاره به اقدام طلحه و زبیر در مخالفت با امام علی(ع)، کسانی را که بر خلافت خلفای راشدین اشکال وارد کنند، بدتر از حمار دانسته است.[۵۸] به باور ابنتیمیه، خلیفه اول و دوم از سخنان پیامبر تخطی کرده و اجتهاد به نص کردهاند و خلیفه سوم مالدوست بوده است.[۵۹]
درباره شیعیان
ابنتیمیه، شیعیان را منشأ همه فتنهها در جهان اسلام معرفی میکرد و جنگ با آنها را از جنگ با خوارج و مغولان مهمتر میدانست. او بهدلیل این اعتقاد، همراه با مغولان داوطلب جنگ با شیعیان دروزی در منطقه کِسرَوان شد.[۶۰] او شیعیان را به سه دسته تقسیم میکند:
- غالیان: به باور ابنتیمیه، گروههایی مانند نُصَیریه، اسماعیلیه، قرامطه و دروزیان کافرند و جنگ با آنها واجب است.[۶۱]
- اثناعشریه: ابنتیمیه شیعیان اثناعشری را بهدلیل اعتقاد به مواردی از جمله نقص قرآن و ارتداد صحابه بعد از وفات پیامبر(ص)، کافر میدانست.[۶۲]
- زیدیه: ابنتیمیه، زیدیه را نزدیکترین صنف شیعه به اهلسنت معرفی میکند.[۶۳]
ابنتیمیه در مقایسهای بین شیعیان و یهودیان، چند شباهت میان آنان برشمرده است؛ از جمله انحراف از قبله، عدم باور به عده برای زنی که طلاق بگیرد یا شوهرش بمیرد، باور به اینکه خداوند پنجاه نماز را واجب کرده است، گفتن «السام علیکم»، و دشمنی با جبرئیل.[۶۴]
تأثیر بر گروههای سلفی تکفیری
ابنتیمیه را پیشوا[۶۵] و بنیانگذار سلفیه میدانند[۶۶] و نظراتش را زمینهساز جنبشهای بنیادگرا و نیروهای جهادگرای سلفی[۶۷] نوظهور در جامعه اسلامی دانستهاند؛[۶۸] بهگونهای که وی، پدر معنوی افراطگرایی اسلامی سنی معرفی شده است.[۶۹]
وهابیت، اخوانالمسلمین و سلفیه جهادی، از جمله گروههایی هستند که از فقه سلفی (در برابر دیگر مذاهب چهارگانه اهلسنت) پیروی میکنند.[۷۰] همچنین بازتولید اندیشههای بنیادگرایی ابنتیمیه، در قالب گروههایی چون طالبان، القاعده و داعش ظاهر شده[۷۱] و با تکفیر بخش گستردهای از مسلمانان، به سلفیهای تکفیری معروف شدهاند.[۷۲]
افراطگرایی و سلفیگری بهلحاظ فکری از آموزههای ابنتیمیه و شاگردان مکتب او چون محمد بن عبدالوهاب، ابوالاعلی مودودی و سید قطب بهره برده[۷۳] و در زمان به دست گرفتن قدرت با تکیه بر آموزههای ابنتیمیه دست به کشتار مسلمانان[۷۴] و تخریب بارگاه اهلبیت(ع) و صحابه پیامبر(ص) زدهاند.[۷۵]
گفته شده که بنیادگرایی دینی در مواجهه با بحرانهای دنیای جدید، با تکیه بر فتاوای ابنتیمیه و با برداشتهایی خاص از متون دینی، مسلمانان را بهسوی افراطیگری فرا خوانده است.[۷۶]
در نگاه دیگران
بسیاری از علما و نویسندگان اهلسنت، دربارهٔ ابنتیمیه سخن گفتهاند و نظرات متفاوتی درباره او دارند، و از این میان، برخی او را بر امامان مذاهب چهارگانه اهلسنت برتری داده، القابی مانند شیخالاسلام، یگانه دوران، علامه، فقیه، مفسر،[۷۷] آگاهترین شخص زمان خویش به علوم دین[۷۸] و بزرگترین علما[۷۹] به ابنتیمیه دادهاند.[یادداشت ۱] جلالالدین سیوطی، او را شیخالاسلام، علامه، فقیه، مفسر برجسته و دانشمندی زاهد و کمنظیر در روزگار خود خوانده است.[۸۰]
در مقابل، عده زیادی از فقها و قضات مذاهب چهارگانه اهلسنت، بهدلیل عقاید، فتاوای شاذ و افکار ابنتیمیه، صریحاً نسبت کفر، ضلالت و بدعت به او دادهاند؛ از جمله ۱۸ نفر از قضات اهلسنت حکم کردهاند که چون ابنتیمیه تنقیص انبیا کرده، کافر است.[۸۱] شوکانی (۱۱۷۳-۱۲۵۰ق)، عالم سلفی اهلسنت، نقل کرده که محمد بخاری (درگذشته ۸۴۱ق)، از علمای حنفی، علاوه بر حکم به تکفیر ابنتیمیه، اعتقاد داشت هر کس ابنتیمیه را شیخالاسلام بداند نیز کافر است.[۸۲]
گفته شده که ویژگیهایی از ابنتیمیه، در داوریهای منفی عالمان اهلسنت درباره او نقش داشته و موجب تنفر آنها از اندیشهها و شخصیت ابنتیمیه شده است؛ ویژگیهایی از جمله تندخویی، خشونت، توهین به مخاطبان، رعایت نکردن ادب بحث و مناظره، و نسبت خطا دادن به پیشینیان؛[۸۳] عاملی که همچنین به زندانی شدن او با حکم قضات مذاهب اربعه، و منع شدنش از صدور فتوا، انجامید.[۸۴]
کتابهایی در نقد ابنتیمیه
ابنتیمیه بهدلیل صدور فتاوا و آرای شاذ و نادر، مورد انتقاد بسیاری از علمای مذاهب اربعه و علمای شیعه قرار گرفت، و کتابهایی در نقد او تدوین شد. برخی از مهمترین کتابهای نقد افکار او عبارتند از:
- الدرة المضیة فی الرد علی ابن تیمیه، نوشته تقیالدین علی بن عبدالکافی سبکی، درگذشتهٔ ۷۵۶ق.
- شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، نوشته تقیالدین علی بن عبدالکافی سبکی، درگذشتهٔ ۷۵۶ق.
- نقد الاجتماع والافتراق فی مسائل الایمان والطلاق، نوشته تقیالدین علی بن عبدالکافی سبکی، درگذشتهٔ ۷۵۶ق.
- النظر المحقّق فی الحلف بالطلاق المعلّق، نوشته تقیالدین علی بن عبدالکافی سبکی، درگذشتهٔ ۷۵۶ق.
- الاعتبار ببقاء الجنّه والنار، نوشته تقیالدین علی بن عبدالکافی سبکی، درگذشتهٔ ۷۵۶ق.
- منهاج الشریعة فی الرد علی ابن تیمیه، از محمدمهدی کاظمی قزوینی.
- رسالة فی الرد علی ابن تیمیه في مسأله الطلاق، محمد بن علی مازنی دمشقی، درگذشتهٔ ۷۲۱ق.
- رسالة فی الرد علی ابن تیمیة في مسأله الزیاره، محمد بن علی مازنی.
- التحفة المختارة فی الرد علی منکر الزیاره، عمر بن الیمن مالکی، درگذشتهٔ ۷۳۴ق.
- الابحاث الجلیة في الرد علی ابن تیمیه، احمد بن عثمان ترکمانی حنفی، درگذشتهٔ ۷۴۴ق.
- الرد علی ابن تیمیة في الاعتقادات، محمد بن احمد فرغانی دمشقی حنفی، درگذشتهٔ ۸۶۷ق.
- الجوهر المنظم في زيارة القبر الشريف النبوي المكرم، ابنحجر هیثمی، درگذشتهٔ ۹۷۴ق.
- نظرة فی کتاب منهاج السنة النبویة، نوشته علامه امینی، و برگرفته از کتاب الغدیر است که بهصورت مستقل چاپ شده، و به نقد نظرات ابنتیمیه در کتاب منهاج السنه پرداخته است.[۸۵]
کنگرهها و نشستهای علمی
در سال ۱۴۰۸ق در دانشگاه سلفی بنارس هندوستان، کنگرهای در بزرگداشت ابنتیمیه برگزار شد، که در آن حدود ۵۰ مقاله در معرفی و تمجید از ابنتیمیه ارائه و در مجموعهای به نام «بحوث الندوة العالمية عن شيخ الإسلام ابن تيمية وأعماله الخالدة» چاپ شد. در رد نظرات مختلف ابنتیمیه نیز نشستها[۸۶] و کرسیهای علمی[۸۷] برگزار شده است.
پانویس
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۲۴۱.
- ↑ عبدالحمید، ابنتیمیة حیاته وعقایده، ۱۴۲۶ق، ص۵۶.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ج۳، ص۱۷۲.
- ↑ دوخی، منهج ابن تیمیة فی التوحید، ۱۳۹۰ش، ص۲۹.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ج۳، ص۱۷۳، ۱۷۷.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۳۴۳؛ ج۱۴، ص۴.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۳۴۳؛ ج۱۴، ص۳۸.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۳۴۳؛ ج۱۴، ص۱۳۵.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۴، ص۱۳۷-۱۳۸؛ ابنشاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۴.
- ↑ بدرالدین العینی، عقد الجمان، ۲۰۱۵م، ج۱، ص۲۸۸.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲.
- ↑ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ ابوزید، ابن قیم الجوزیة: حیاته وآثاره، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۸.
- ↑ ابنشاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۵-۸۰.
- ↑ ابنقیم جوزی، أسماء مؤلفات شیخ الإسلام ابن تیمیة، ۱۴۰۳ق.
- ↑ بهرامی، بنیان تکفیر، ۱۳۹۶ش، ص۴۱.
- ↑ طبسی و مروجی طبسی، «گونهشناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه...».
- ↑ طبسی و مروجی طبسی، «گونهشناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه...»، ص۹.
- ↑ طبسی و مروجی طبسی، «گونهشناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه...»، ص۷-۸.
- ↑ ابنشاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۶.
- ↑ راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۰۲.
- ↑ مجموعه مقالات هماندیشی زیارت، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۲.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۴، ص۳۷.
- ↑ Bori, “The Collection and Edition of Ibn Taymiyyah’s Works...” p. 52–54
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۵؛ سبحانی، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۱-۲۲.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ج۳، ص۱۷۹.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۲۹۶-۲۹۷؛ رضوانی، شیعهشناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ المشعبی، منهج ابن تیمیة في مسألة التکفیر، ۱۴۱۸ق، ص۳۵۱-۴۶۳.
- ↑ رضوانی، وهابیان تکفیری، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۴-۱۲۲.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۸۸، باب ما یکره من إتخاذ المساجد علی القبور، ح۱۳۳۰.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۴۷۸.
- ↑ ابنتیمیة، رأس الحسین، بیتا، ص۲۰۷.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۷۱.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۷۲.
- ↑ ابنجوزی، الرد علی المتعصب العنيد المانع من ذم يزيد، مقدمه تحقیق، ۱۴۲۶ق، ص۱۷.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ج۳، ص۱۷۲.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ج۳، ص۱۹۲.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الرسائل والمسائل، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۷۹-۸۰.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ص۱۷۸.
- ↑ ابوزهره، ابن تیمیة حیاته وعصره، ۱۹۵۲م، ص۱۸۳-۱۸۵.
- ↑ عبدالحمید، ابن تیمیة في صورته الحقیقیه، ۱۴۱۵ق، ص۱۳، ۶۷-۷۲.
- ↑ خلیل برکة، ابن تیمیه وجهوده فی التفسیر، ۱۴۰۵ق، ص۱۲۷-۱۴۰.
- ↑ المشعبی، منهج ابن تیمیة فی مسألة التکفیر، ۱۴۱۸ق، ص۳۵۱-۳۵۲.
- ↑ المشعبی، منهج ابنتیمیة فی مسألة التکفیر، ۱۴۱۸ق، ص۳۵۳-۳۶۳.
- ↑ مهدیبخشی، «جهاد؛ از ابنتیمیه تا بنلادن»، ص۱۷۲-۱۷۲.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۶.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۳۳۰؛ ج۷، ص۸۸، ۴۸۹.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ۴، ص۴۳۱.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، الدرر الکامنة...، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۳۰.
- ↑ ابنتیمیه، «العقیدة الحمویة الکبری»، ج۱، ص۴۲۷-۴۲۹.
- ↑ ابنتیمیه، الصارم المسلول علی شاتم الرسول، ۱۴۰۳ق، ص۱۰۷.
- ↑ ابنتیمیه، العقیدة الواسطیه، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۸.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، الدرر الکامنة...، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۱؛ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۲۰، ص۲۵۱.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۲۸، ص۴۶۸-۴۸۹.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی...، ۱۴۱۸ق، ج۲۸، ص۴۶۸.
- ↑ ابنتیمیه، الصارم المسلول علی شاتم الرسول، ۱۴۰۳ق، ص۵۸۶.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة...، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ لطفی، «بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی»، ص۴۱.
- ↑ محیطی و فرمانیان، «فقه سلفیه (فقه ابنتیمیه) مذهبی جدید در فقه اهلسنت»، ص۱۲۱.
- ↑ علیپور و دیگران، «تأثیر اندیشههای ابنتیمیه بر خطوط فکری و خطمشی گروههای سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ لطفی، «بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی»، ص۵۹.
- ↑ علیپور و دیگران، «تأثیر اندیشههای ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروههای سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ محیطی و فرمانیان، «فقه سلفیه (فقه ابنتیمیه) مذهبی جدید در فقه اهلسنت»، ص۱۲۵-۱۲۶.
- ↑ علیپور و دیگران، «تأثیر اندیشههای ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروههای سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ پورحسن و سیفی، «تقابل نئوسلفیها با شیعیان و پیامدهای آن بر اتحاد جهان اسلام»، ص۱۷-۱۸.
- ↑ مهدیبخشی، «جهاد از ابنتیمیه تا بنلادن»، ص۱۷۲-۱۷۴.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ۱۴۲۷ق، ص۵۸۷.
- ↑ امین، کشف الارتیاب، دارالکتب الاسلامی، ص۵۲.
- ↑ علیپور و دیگران، «تأثیر اندیشههای ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروههای سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ ابنشاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۴.
- ↑ حجوی، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۶۲.
- ↑ ابنکثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۴، ص۱۵۶.
- ↑ سیوطی، طبقات الحفاظ، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۰.
- ↑ بغدادی، الذیل علی طبقات الحنابله، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۴۰۱.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، دار المعرفة، ج۲، ص۲۶۲.
- ↑ حجوی، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۶۳-۳۶۴.
- ↑ ابنأبییعلی، طبقات الحنابله، بیروت، ج۴، ص۳۹۴، ۴۰۱.
- ↑ «نگاهی گذرا به زندگی ابنتیمیه»، پایگاه تخصصی وهابیتپژوهی و جریانهای تکفیری؛ «نظرة فی کتاب منهاج السنة النبویة»، پژوهشکده حج و زیارت؛ امینی، نظرة في کتاب منهاج السنة النبوية، مدرسه فقاهت، ص۲۰-۲۱.
- ↑ «نشست نقد و بررسی نظریه خلافت در آثار ابنتیمیه برگزار شد»، خبرگزاری حوزه؛ «ابنتیمیه هیچ آوردهای برای اندیشه خلافت ندارد»، شبکه اجتهاد.
- ↑ «کرسی علمی ترویجی با عنوان نقد و بررسی دیدگاه ابنتیمیه پیرامون شفاعت»، دانشگاه شهید باهنر کرمان؛ «کرسی علمی ترویجی بازخوانی انتقادی دلایل سلفیه در نکوهش علم کلام با تمرکز بر دیدگاه ابنتیمیه»، مدرسه علمیه عالی نواب.
یادداشت
- ↑ ابوالفرج عبدالرحمان بن احمد بغدادی حنبلی گوید: بین رکن و مقام سوگند میخورم که همانند او ندیدهام و ۲۰ صفحه در مدح او نوشته و میگوید: «وی در حدیث چنان قوی بود که میتوان گفت هر حدیثی که ابنتیمیه آن را نشناسد حدیث نخواهد بود» (بغدادی، الذیل علی طبقات الحنابله، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۳۹۱).
منابع
- ابوزهره، محمد، ابن تیمیة حیاته وعصره: آراؤه وفقهه، قاهره، دار الکتب العربی، ۱۹۵۲م.
- ابوزید، بکر بن عبدالله، ابن قیم الجوزیة: حیاته وآثاره، ریاض، دار العاصمه، ۱۴۲۳ق.
- ابنأبییعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابله، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، «العقیدة الحمویة الکبری»، در مجموعة الرسائل اکبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الصارم المسلول علی شاتم الرسول، ریاض، الحرس الوطنی السعودی، ۱۴۰۳ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، العقیدة الواسطیة، ریاض، أضواء السلف، ۱۴۲۰ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الرسائل والمسائل، بیروت، جنة التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی لشیخ الإسلام ابنتیمیة، بیروت، دار الوفاء، ۱۴۱۸ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویه فی نقض کلام الشیعة والقدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، ۱۴۰۶ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، رأس الحسین، تحقیق السيد الجميلی، بیجا، بینا، بیتا.
- «ابنتیمیه هیچ آوردهای برای اندیشه خلافت ندارد»، شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- ابنجوزی، الرد علی المتعصب العنيد المانع من ذم يزيد، تحقیق هیثم عبدالسلام محمد، بیروت، دار الکتب العلمية، ۱۴۲۶ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنه، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۴ق.
- ابنشاکر، محمد، فوات الوفیات، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنقیم جوزی، محمد بن ابیبکر، أسماء مؤلفات شیخ الإسلام ابن تیمیة، بیروت، دار الکتاب الجدید، ۱۴۰۳ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- المشعبی، عبدالمجید بن سالم، منهج ابن تیمیة في مسألة التکفیر، ریاض، مکتب أضواء السلف، ۱۴۱۸ق.
- امین، سید محسن، کشف الارتیاب فی أتباع محمد بن عبدالوهاب، قم، دارالکتب الاسلامی، بیتا.
- امینی، عبدالحسین، نظرة في کتاب منهاج السنة النبوية، بر اساس نسخه مدرسه فقاهت.
- بخاری، محمد بن إسماعيل، صحیح البخاري: الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه، تحقیق محمد زهير بن ناصر الناصر، مع شرح وتعليق د. مصطفى ديب البغا، ترقيم محمد فؤاد عبد الباقي، مرتبط بشرحيه فتح الباري لابن حجر وابن رجب، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- بدرالدین العینی، محمود بن احمد، عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان، قاهره، دار الکتب، ۲۰۱۵م.
- بغدادی، ابنرجب، الذیل علی طبقات الحنابله، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- بهرامی، علیرضا، بنیان تکفیر: پژوهشی در زمینههای عقیدتی، فکری و فرهنگی پیدایش جریانهای تکفیری، قم، برگ فردوس، ۱۳۹۶ش.
- پورحسن، ناصر، و عبدالمجید سیفی، «تقابل نئوسلفیها با شیعیان و پیامدهای آن بر اتحاد جهان اسلام»، مجله شیعهشناسی، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۹۴.
- حجوی، محمد بن حسن، الفکر السامي في تاریخ الفقه الاسلامی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
- خلیل برکة، ابراهیم، ابن تیمیة وجهوده في التفسیر، بیروت، المکتب الإسلامی، ۱۴۰۵ق.
- دوخی، یحیی عبدالحسن، منهج ابن تیمیة في التوحید، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
- راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۱۰: تاریخ فلسفه و سیر تکاملی علوم و افکار در ایران، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، ۱۳۸۶ش.
- رضوانی، علیاصغر، شیعهشناسی و پاسخ به شبهات، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۴ش.
- رضوانی، علیاصغر، وهابیان تکفیری، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
- زریاب، عباس، «ابنتیمیه»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل والنحل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۷ق.
- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، قم، توحید، ۱۳۷۸ش.
- سيوطي، عبدالرحمن بن أبيبكر. طبقات الحفاظ، بيروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
- شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
- طبسی، نجمالدین، و محمدمحسن مروجی طبسی، «گونهشناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه درباره اهلبیت پیامبر اعظم»، در مجله شیعهپژوهی، ش۴، پاییز ۱۳۹۴ش.
- عبدالحمید، صائب، ابن تیمیة حیاته وعقایده، قم، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۶ق.
- عبدالحمید، صائب، ابن تیمیة في صورته الحقیقیه، بیروت، الغدیر للدراسات والنشر، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد في شرح تجرید الاعتقاد، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- علیپور، جواد، و سجاد قیطاسی و مهدی دارابی، «تأثیر اندیشههای ابنتیمیه بر خطوط فکری و خطمشی گروههای سلفی-تکفیری»، در فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره ۱۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
- «کرسی علمی ترویجی با عنوان نقد و بررسی دیدگاه ابنتیمیه پیرامون شفاعت»، دانشگاه شهید باهنر کرمان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- «کرسی علمی ترویجی بازخوانی انتقادی دلایل سلفیه در نکوهش علم کلام با تمرکز بر دیدگاه ابنتیمیه»، مدرسه علمیه عالی نواب، تاریخ درج مطلب: ۲۶ دی ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- لطفی، علیاکبر، «بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی»، در فصلنامه سراج منیر، شماره ۳۱، پاییز ۱۳۹۷ش.
- مجموعه مقالات هماندیشی زیارت، قم، مشعر، ۱۳۷۸ش.
- محیطی، مجتبی، و مهدی فرمانیان، «فقه سلفیه (فقه ابنتیمیه) مذهبی جدید در فقه اهلسنت»، در مجله صراط، شماره ۱۷، بهار ۱۳۹۸ش.
- مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۰۰ق.
- مهدیبخشی، احمد، «جهاد از ابنتیمیه تا بنلادن»، در مجله علوم سیاسی، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۸۵ش.
- «نشست نقد و بررسی نظریه خلافت در آثار ابنتیمیه برگزار شد»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- «نظرة فی کتاب منهاج السنة النبویة»، پژوهشکده حج و زیارت، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- «نگاهی گذرا به زندگی ابنتیمیه»، پایگاه تخصصی وهابیتپژوهی و جریانهای تکفیری، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- Bori, Caterina. “The Collection and Edition of Ibn Taymiyyah’s Works: Concerns of a Disciple.” Mamlūk Studies Review 13, no. 2 (2009): 47–67.
پیوند به بیرون