آیه ۱۱۴ سوره توبه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۱۱۴ |
| جزء | ۱۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | استغفار یکی از مسلمانان برای والدین مشرک خود |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | بیان دلیل طلب آمرزش حضرت ابراهیم(ع) برای پدرش |
| آیات مرتبط | آیه ۱۱۳ سوره توبه • آیه ۴۷ سوره مریم • آیه ۸۶ سوره شعراء |
آیه ۱۱۴ سوره توبه خبر می‌دهد که استغفار حضرت ابراهیم(ع) برای پدرش که مشرک بود، تنها به دلیل وفا به وعده استغفاری بود که به وی داده بود. برخی مفسران شیعه معتقدند ابراهیم(ع) هنگام طلب آمرزش برای پدر از جهنمی‌بودن وی آگاه نبود. بر اساس این آیه زمانی که دشمنی پدرش،آزَر با خدا به سبب علم به ایمان‌نیاوردن او یا یأس از هدایتش برای ابراهیم(ع) آشکار شد از او بیزاری جست و دیگر طلب آمرزش نکرد. این آیه در ادامه و توضیح آیه ۱۱۳ سوره توبه در نهی از طلب آمرزش برای مشرکانی آمده که دشمنی با خدا و جهنمی‌بودنشان آشکار است.
در شأن نزول آیه ۱۱۴ توبه گفته شده مردی پس از نماز در حق پدر و مادرش استغفار کرد، در‌حالی‌که آن‌ها در دوره جاهلیت مرده بودند. یکی از اصحاب درباره درستی این عمل پرسید و فرد استغفار‌کننده به دعای ابراهیم نبی(ع) در حق آزر استناد کرد. صحابی که حقیقت را نمی‌دانست، ماجرا را به پیامبر(ص) گزارش داد و آیه ۱۱۴ سوره توبه نازل شد. پیامبر(ص) اعلام کرد که پس از مرگ مشرکانه پدر و روشن‌شدن دشمنی‌اش با خدا دیگر ابراهیم در حقش طلب آمرزش نکرد.
به گفته مفسران درباره وعده ابراهیم(ع)، زمانی که آزر با هدایت و دلسوزی او مواجه شد با خشونت و تهدید سخنانی گفت. بر پایه آیه ۴۷ سوره مریم ابراهیم(ع) در مقابل گفت: سلام بر تو، من به زودى براى تو از پروردگارم تقاضاى آمرزش مى‌كنم، چرا كه او نسبت به من لطيف و مهربان است.
مفسران شیعه خطاب قرآنی پدر به آزر از سوی ابراهیم(ع) را به دلیل پذیرش سرپرستی و تربیت او دانسته و آزر را پدر واقعی او نمی‌دانند، زیرا معتقدند هیچ پیغمبری از نسل کافر و مشرک به دنیا نمی‌آید.
نکات کلی آیه
آیه ۱۱۴ توبه خبر می‌دهد که استغفار حضرت ابراهیم(ع) برای پدرش که مشرک بود، تنها به دلیل وفا به وعده استغفاری بود که به وی داده بود.[۱] اما محمد یزدی معتقد است بر پایه همین آیه ابراهیم(ع) صرفاً وعده استغفار به آزر داد و به آن وفا نکرد. به گفته او اگر‌چه ظاهر آغاز آیه بر استغفار دلالت دارد، ولی دو عبارت «مَوعِدَةٍ وَعَدَها إیّاهُ»[یادداشت ۱] و «فَلَمّا تَبَیَّنَ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأََ مِنهُ»[یادداشت ۲] در انتهای آیه موجب صرف‌نظر از دلالت آغاز آن است.[۲]
﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ ١١٤﴾ [توبه:114]﴿و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده‌ای که به او داده بود نبود و[لی] هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست از او بیزاری جست راستی ابراهیم دلسوزی بردبار بود ١١٤﴾
همچنین این آیه بیان می‌کند زمانی که دشمنی آزر با خدا به سبب علم به ایمان‌نیاوردن او یا یأس از هدایتش[۳] برای ابراهیم(ع) آشکار شد از او بیزاری جست و استغفار نکرد.[۴] امام صادق(ع) در حدیثی، مرگ همراه با شرک آزر را زمان روشن‌شدن دشمنی او با خدا معرفی کرده است.[۵] در انتهای آیه ابراهیم(ع) با عبارت «أَوّاهٌ» وصف شده که امام صادق(ع) آن را به ویژگی دعا و گریه بسیار این پیغمبر معنا کرده است. همین نظر از ابن‌عباس نقل شده و تفسیر مجمع البیان نیز آن را پذیرفته است.[۶] این تفسیر در معنای این کلمه ده نظریه دیگر را نقل می‌کند، از جمله: خاشع و زاری‌کننده، مهربان نسبت به بندگان خدا و آه‌کشنده هنگام ذکر آتش جهنم.[۷]
مفاد این آیه در ادامه و مرتبط با محتوای آیه ۱۱۳ سوره توبه است. در آیه ۱۱۳ از استغفار برای مشرکانی نهی شده که دشمنی با خدا و جهنمی‌بودنشان آشکار است.[۸] تفسیر نمونه آیه ۱۱۴ توبه را پاسخ به سوالی می‌داند که پس از تدبر مسلمانان در آیه ۱۱۳ ایجاد می‌شود. بدین‌گونه که چرا با وجود حرمت استغفار برای مشرکان و بت‌پرستان، ابراهیم(ع) برای عموی مشرکش، آزر دعا و استغفار کرد.[۹]
آگاهی ابراهیم(ع) از شرک پدر
دیدگاه مفسران درباره آگاهی ابراهیم(ع) از شرک آزر در زمان طلب آمرزش برای وی مختلف است. در نظر گروهی چون علامه طباطبایی و سید محمدتقی مدرسی ابراهیم(ع) هنگام طلب آمرزش برای پدر از شرک او آگاه بود، ولی احتمال داد سرسخت و لجوج نباشد و امیدوار به هدایتش بود.[۱۰] علی بن ابراهیم این وعده استغفار را مشروط به کنار‌ه‌گیری آزر از بت‌پرستی دانسته و مفاد حدیثی از امام صادق(ع) آن را تایید می‌کند.[۱۱]
به گفته جوادی آملی ابراهیم(ع) در زمان استغفار برای پدر از شرک او اطلاع نداشت، چرا که این مطلب به او وحی نشده و همچنین پدرش مشرکانه از دنیا نرفته بود.[۱۲] در باور مقدس اردبیلی وی بر شرک پدر آگاهی داشت، ولی جهنمی‌بودنش را نمی‌دانست.[۱۳]
وعده‌دهنده
میان مفسران در اينكه چه كسى به دیگری وعده داده بود اختلاف‌نظر وجود دارد. گروهی گفته‌اند پدر ابراهیم(ع) به او وعده داد كه هر گاه ابراهیم برايش طلب آمرزش كند ايمان خواهد آورد. او هم با اعتماد به این وعده براى پدر استغفار كرد. با این حال به نظر برخی ابراهيم به پدرش وعده کرد تا وقتی زنده است برایش استغفار کند و با نیت مومن‌بودن پدر، برای او طلب آمرزش می‌کرد.[۱۴]
شأن نزول
برخی تفاسیر روایی، شأن نزولی برای آیه ۱۱۴ سوره توبه گزارش کرده‌اند. نقل شده یکی از اصحاب دید که مردی در کنارش نماز خواند و بعد در حق پدر و مادرش استغفار کرد، در‌حالی‌که پیش از اسلام و در جاهلیت مرده بودند. مرد ناظر از او درباره چرایی این استغفار پرسید و پاسخ گرفت که حضرت ابراهیم(ع) هم برای پدرش چنین کرد. صحابی ندانست چه بگوید و با حضور در نزد پیامبر(ص) ماجرا را تعریف کرد. در این هنگام آیه ۱۱۴ توبه نازل شد. پیامبر(ص) گفت که با مرگ مشرکانه پدر، دشمنی‌اش با خدا روشن شد و دیگر ابراهیم(ع) در حق او طلب آمرزش نکرد.[۱۵] تفسیر نور الثقلین این روایت را از امام صادق(ع) نقل کرده است.[۱۶]
متن وعده و استغفار ابراهیم(ع)
مفسران شیعه وعده طلب آمرزش ابراهیم(ع) در حق پدر را همان وعده‌ای دانسته‌اند که در آیه ۴۷ سوره مریم آمده است. زمانی که آزر با هدایت و دلسوزی ابراهیم(ع) مواجه شد با خشونت و تهدید سخنانی گفت. ابراهیم(ع) در مقابل گفت: سلام بر تو، من به زودى براى تو از پروردگارم تقاضاى آمرزش مى‌كنم، چرا كه او نسبت به من لطيف و مهربان است.[۱۷] همچنین استغفار ابراهیم(ع) را دعای صریح او در آیه ۸۶ سوره شعراء برای آزر دانسته‌اند که برایش طلب آمرزش کرد.[۱۸]
اختلاف در نام و نسبت پدری
مفسران در نام و نسبت پدری فردی که بر پایه آیه ۱۱۴ سوره توبه، حضرت ابراهیم(ع) برایش استغفار کرد اختلاف‌نظر دارند. آیه ۷۴ سوره انعام نام پدر ابراهیم(ع) را آزَر معرفی می‌کند و برخی روایات نامش را تارح نقل کرده است. به دلیل وجود این روایات برخی مفسران آزر را لقب وی دانسته‌اند. علامه طباطبایی نام تارح را موافق گزارشات تاریخی و شبیه نام تارخ نقل شده در متن تورات می‌داند.[۱۹]
چنانچه مفسران گفته‌اند خطاب پدر به آزر از سوی ابراهیم(ع) و ظاهر آیه به این دلیل بود که وی سرپرستی و تربیت ابراهیم(ع) را بر عهده داشت. اما از سوی دیگر معتقدند پیامبر از نسل کافر و مشرک متولد نمی‌‌شود. به همین دلیل آزر را جد مادری یا عموی ابراهیم نبی دانسته‌اند، نه پدر او.[۲۰] برخی نیز وی را بزرگ‌ترِ ابراهیم(ع) دانسته‌اند که باید از وی اطاعت می‌کرد. علامه طباطبایی دلیل این اختلاف‌نظر میان مفسران را اختلاف گزارش در روایات می‌داند.[۲۱]
پانویس
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۸؛ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۹۸ـ ۳۹۷.
- ↑ یزدی، فقه القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۱۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۵۶.
- ↑ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۷۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۳۹۱؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۵۵.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۹۸ـ ۳۹۷؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۸۸.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۸۵۸ ـ ۸۵۹.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۳۵، ص۳۷۶ ـ ۳۷۷.
- ↑ اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة الجعفریه، ص۳۸۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۱۶.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۸۵۹.
- ↑ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۷۴ ـ ۲۷۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۸۳ ـ ۸۵؛ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۷، ص۱۲۹؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۲۷۵ ـ ۲۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۳۰۴؛ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۹، ص۲۵۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۵۷.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص ۱۶۲ـ ۱۶۱.
- ↑ بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۶، ص۱۰۸.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص ۱۶۲ـ ۱۶۱.
یادداشت
منابع
- اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریه، چاپ اول، بی‌تا.
- بانو امین، سیده نصرت بیگم، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۳۵، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۹۴ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عروسی حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- یزدی، محمد، فقه القرآن، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.