داوود بن کثیر رقی

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از داوود رقی)
داوود بن کثیر رقی
مشخصات فردی
لقبرقّی • کوفی • ابوسلیمان
وفاتکمی پس از شهادت امام رضا(ع)
مشخصات دینی
از یارانامام صادق(ع)امام کاظم(ع)امام رضا(ع)
فعالیت‌هانقل روایت
آثارکتاب الاهلیجة


داوود بن کثیر رقّی، راوی امامی قرن دوم هجری قمری. او از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) روایت کرده است. بیشتر روایات وی در موضوعات کلامی، فقهی، تفسیری و اخلاقی است. امام صادق (ع) جایگاه او را در میان اصحاب خود به جایگاه مقداد در میان اصحاب پیامبر (ص) تشبیه کرده است. درباره وثاقت یا عدم وثاقت او بین رجالیان شیعه اختلاف است.

راویان بسیاری از داوود بن کثیر نقل روایت نموده‌اند که در میان آنان نام برخی از اصحاب اجماع نیز دیده می‌شود. کتاب الاهلیجة به او منسوب است.

کنیه

نجاشی کنیه‌اش را ابوسلیمان و نام پدرش را کثیر مکنا به ابوخالد ذکر کرده است.[۱] هر چند بنا بر برخی روایات و منابع، ابوخالد یا ابوخلده کنیۀ جد داوود بوده است.[۲] از این رو محمدتقی شوشتری، عنوان داوود بن ابی‌خالد در روایت کشّی[۳] را نسبت به جد و ابوکلده و ابوخالد را تصحیف ابوخالده دانسته است.[۴]

اقامت

داوود اهل رقّه در نزدیکی فرات بود.[۵] بنا بر گزارش ابن حزم دست‌کم مدتی در همین شهر مقیم بوده و شهرتش به رقّی به همین سبب است.[۶] ظاهراً مدتی در کوفه نیز مقیم بوده و از این‌رو به کوفی نیز ملقّب شده است.[۷]

روایاتش از امام صادق (ع) را احتمالا در مدت اقامت آن حضرت در عراق از او شنیده است. روایت ملاقات داوود بن زربی با امام صادق (ع)، که داوود رقی نیز حضور داشته،[۸] گواه این امر است.

اصحاب ائمه

داوود از اصحاب امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) بوده است.[۹] داوود از راویان نص بر امامت امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) نیز بوده است[۱۰] او در تشییع جنازۀ اسماعیل فرزند امام صادق نیز حضور داشت و از کسانی است که به خواست امام صادق بر درگذشت اسماعیل و دفن او گواهی داد.[۱۱]

بنا بر روایتی او در زمان امامت امام رضا(ع) مدتی در زندان بوده است. در نامه‌ای به امام از ایشان خواسته که برایش دعا کند و امام نیز به نامه‌اش پاسخ داده است.[۱۲] همچنین بنا بر روایتی دیگر او از امام رضا (ع) دربارۀ حدیثی منقول از امام باقر(ع) مبنی بر قائم بودن امام هفتم(ع) پرسیده و حضرت مراد امام باقر(ع) را توضیح داده است.[۱۳] او کمی پس از شهادت امام رضا(ع) درگذشت.[۱۴]

ابن حمزه به دیدار او با امام باقر(ع) تصریح کرده است.[۱۵] اما روایت او از امام باقر(ع) بعید به نظر می‌رسد.[۱۶] همچنین مقایسۀ روایات او از امام باقر (ع)[۱۷] با روایات مشابه[۱۸] نشان می‌دهد که این روایات از امام صادق (ع) است.

صاحب سر

به گفتۀ کرباسی داوود محرم اسرار امامان شیعه بوده و اوصافی از آنان را نقل کرده که برای مردم عادی قابل درک نیست.[۱۹] کشّی نقل کرده که امام صادق (ع) او را به رعایت تقیه در روایت از وی و بیان فضائل امیرالمومنین(ع) سفارش کرده است.[۲۰] به گفتۀ برقی آن حضرت از داوود خواسته که اسرار اهل بیت (ع) را فاش نکند.[۲۱]

مشایخ

راویان

افراد ذیل از داوود روایت کرده‌اند:

وثاقت

درباره وثاقت یا عدم وثاقت داود بن کثیر بین رجالیان شیعه اختلاف است؛ گروهی وثاقت او را نپذیرفته‌اند؛ ابن غضائری با تعابیری همچون ضعیف و فاسد المذهب از او یاد کرده است[۳۴] نجاشی نیز او را بسیار ضعیف و یکی از منابع روایات غالیان معرفی کرده است.[۳۵] همچنین شهید ثانی[۳۶] و آیت الله خویی[۳۷] نیز توثیق او را نپذیرفته‌اند.

گروهی دیگر از رجالیان شیعه وثاقت داود بن کثیر را پذیرفته‌اند؛ کشی معتقد است که غلات روایاتی نامقبول به او نسبت داده‌اند.[۳۸] شیخ مفید از او در شمار خواص اصحاب امام کاظم (ع) نام برده[۳۹]، شیخ طوسی او را ثقه دانسته است.[۴۰] علامه حلی[۴۱]، محمدتقی شوشتری[۴۲] و محمدعلی موحد ابطحی[۴۳] نیز وثاقت او را پذیرفته‌اند.

ابن داوود حلی دربارۀ او توقف کرده است.[۴۴] در رجال ابن داوود حلی توثیق او به ابن فضّال نسبت داده شده [۴۵] که علامه شوشتری معتقد است احتمالا ابن داود بین او وداوود بن فرقد که ابن فضّال او را توثیق کرده خلط کرده است.[۴۶]

دلائل توثیق کنندگان

ثوقیق‌کنندگان داود، تضعیفات ابن غضائری را نپذیرفته[۴۷]، جرح نجاشی را نیز تحت تأثیر کلام ابن عبدون[۴۸] و ابن غضائری،[۴۹] می‌دانند. همچنین روایات غالیان از او را عامل جرح نمی‌دانند.[۵۰] از جمله دلایل توثیق او؛

به گفتۀ کرباسی منشأ اتهام داوود به غلو آن است که وی محرم اسرار امامان شیعه بوده و غالیان نیز برای موجه جلوه‌دادن خود، عقایدشان را به وی نسبت داده‌اند.[۵۹]

رجالیان اهل‌سنت

از رجالیان اهل سنت ابن ابی‌حاتم به نقل از پدرش، داوود را مجهول دانسته است.[۶۰] اما تصریح کرده که او از علی بن زید بن جُدعان (متوفی ۱۳۱ق) و ابوعبدالله محمد بن منکدر قُرَشی (متوفی۱۳۰ق) روایت کرده است و یحیی بن عبدالحمید حمّانی (متوفی ۲۱۸ق) از وی حدیث شنیده است. ذهبی[۶۱] و ابن حجر عسقلانی[۶۲] از ابن حبان، توثیق وی را نقل کرده‌اند. ابن حزم نیز از داوود با لقب رافضی یاد کرده است.[۶۳]

روایات

نزدیک به ۸۰ حدیث از داود بن کثیر در کتب اربعه آمده است.[۶۴] روایات او در موضوعات کلامی، فقهی، تفسیری و اخلاقی است. در مباحث کلامی روایاتی از داود در زمینه تنزیه خدا، نفی تشبیه و تجسیم[۶۵]، لزوم وجود خدا[۶۶]، نام‌های دوازده امام[۶۷] و اخبار مهدی (عج) [۶۸] نقل شده است. روایاتی در باب امامت نیز به او منسوب است که حر عاملی بسیاری از آن‌ها را در اثبات الهدایة آورده است.[۶۹] او همچنین کراماتی از امامان شیعه در علم غیب[۷۰]، زنده کردن مردگان[۷۱] از وی منقول است.

از دواد بن کثیر روایات فقهی نقل شده است این روایات عمدتاً نقل پاسخ امام به پرسش دیگران است.[۷۲]

نمونه ای از روایات

از اخبار وی، روایت او از ابوحمزه ثمالی است که به بنا بر آن امام صادق(ع)، علاوه بر امام کاظم(ع)، عبدالله پسر دیگرش، منصور، خلیفۀ وقت و دو تن دیگر را نیز وصی خود قرار داد.[۷۳] این روایت حاکی از جوّ تقیه شدید حاکم بر شیعیان آن دوران است.

جایگاه علمی

ابن حزم نام داود را در کنار افرادی چون هشام بن حکم و مؤمن طاق در شمار متکلمان شیعه آورده است.[۷۴] به گزارش ابن حزم داوود در رقه مجلسی داشت و منصور نمری از شاعران نامدار خوارج صفریه، بر اثر معاشرت با داوود به امامیه پیوست.[۷۵] او همچنین دربارۀ تفسیر برخی از آیات از امامان شیعه پرسش کرده است.[۷۶] تأویلات باطنی برخی آیات قرآن نیز در روایات او دیده می‌شود.[۷۷] یکی از خوارج از وی دربارۀ تفسیر آیه‌ای از قرآن پرسش کرده است.[۷۸]

آثار

شیخ طوسی او را صاحب اصل دانسته که حسن بن محبوب آن را روایت کرده است.[۷۹] با اینکه طریق ابن بابویه در مشیخه[۸۰] با طریق طوسی کاملا تفاوت دارد، او نیز برخی روایات داوود را از طریق حسن بن محبوب نقل کرده است.[۸۱]

نجاشی کتاب الاهلیجة را به او نسبت داده[۸۲] که به گفتۀ نوری شاهدی بر علو مقام داود در توحید و نافی غلو اوست.[۸۳] البته کتابی با همین نام به اسماعیل بن مهران سکونی، حمدان بن معافی صبیحی و مفضل بن عمر جعفی نیز منسوب است.[۸۴]

نجاشی از کتاب دیگر وی با نام کتاب المزار نیز یاد کرده است.[۸۵] ابن بابویه روایتی دربارۀ زیارت امام حسین(ع) از داوود نقل کرده است که ظاهرا با عنوان این کتاب تناسب دارد.[۸۶]

پانویس

  1. نجاشی ص ۱۵۶؛ صفار قمی، ص۳۷۸؛ الاختصاص، ص۳۰۳؛ قس: حمیری، ص۳۹۴: ابوسلمان که تصحیف است؛ علامه حلی، ۱۴۱۵، ص۱۷۶، که ابوخالد را کنیه داوود دانسته و ظاهرا خطاست
  2. نجاشی، ص ۱۵۶؛ مامقانی، ج۲۶، ص۲۶۰؛ نوری، ج۴، ص۲۸۳، قهپائی، ج۲، ص۲۹۱؛ اردبیلی، ج۱، ص۲۰۷:ابوخالده؛ ابن غضائری ص ۵۸؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۲۰۲؛ طوسی، الامالی، ص۳۰۶
  3. کشی، ص۳۷۳؛ قس: مجلسی، ج۴۸، ص۲۶۰-۲۶۱؛ نوری، ج۴، ص۲۸۶:ابوکلده
  4. شوشتری، ج۴، ص۲۶۲، ۳۰۳
  5. ذهبی، ج۲، ص۱۹؛ موحد ابطحی، ج۵، ص۳۴۱
  6. ابن حزم، جمهرة الانساب العرب، ص۳۰۲؛ کشی، ص۴۰۷؛ نجاشی، ص۱۵۶
  7. برقی، کتاب الرجال، ص۳۲
  8. کشی، ص۳۱۲-۳۱۳؛ ابن حمزه، ص۴۲۶-۴۲۷
  9. برقی، کتاب الرجال، ص۳۲، ۴۷؛ کشی، ص۴۰۷؛ نجاشی، ص۱۵۶؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۲۰۲؛ ابن غضائری، ص۵۸
  10. کلینی، ج۱، ص۳۱۲؛ ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۳
  11. نعمانی، ص۳۴۷-۳۴۸
  12. حمیری، ص۳۹۴، برای روایتی دیگر حاوی سؤال کتبی وی از امام رضا، نک: کلینی، ج۶، ص۳۱۱
  13. کشی، ص۳۷۳-۳۷۴؛ قس کرباسی، ص ۲۴۳-۲۴۴
  14. نجاشی، ص۱۵۶
  15. ابن حمزه، ص۳۷۹-۳۸۱
  16. موحد ابطحی، ج۵، ص۴۳۳
  17. ابن قولویه، ص۳۳۵؛ طوسی، الامالی، ص۴۷-۴۸؛ ابن ابی جمهور، ج۲، ۲۸۸
  18. کلینی، ج۶، ص۱۷۲؛ مفید، ۱۴۱۳، ص۴۳؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۷، ص۴۸۳، ج۸، ص۱۵۶
  19. مامقانی، ج۲۶، ص۲۶۹؛ شوشتری، ج۴، ص۲۶۲
  20. کشی، ص۴۰۷-۴۰۸
  21. برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۵۵-۲۵۶
  22. خویی، ج۷، ص۴۰۸-۴۱۳
  23. صفار قمی، ص۱۹۳؛ کلینی، ج۱، ص۱۷۷، ۳۱۲؛ ابن قولویه، ص۳۱۷؛ ابن بابویه، معانی الاخبار، ص۴۰۵؛ ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۰۸
  24. صفار قمی، ص۲۳۷،۲۳۸
  25. خزّاز رازی، ص۲۵۵، ۲۶۰
  26. خویی، ج۷، ۱۳۶، ۴۱۲-۴۱۳؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۲۴۶-۲۴۷
  27. برقی، کتاب الرجال، ص۶۲؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۲۷
  28. ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۱۵۰-۱۵۱
  29. اردبیلی، ج۱، ص۳۰۸،۳۰۹؛ خویی، ج۷، ۱۳۶، ۴۱۲-۴۱۳؛ شوشتری، ج۴، ص۳۶۲-۳۶۳
  30. طوسی، مصباح المجتهد، ص۳۲۰
  31. ابن بابویه، علل الشرایع، ج۲، ص۳۴۷؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۱۰
  32. سبحانی، ص۲۴۵
  33. نجاشی، ص۵۳
  34. ابن غضائری، ص ۵۸
  35. نجاشی، ص۱۵۶.
  36. شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۸۶؛ نک. جزائری، ج۳، ص۴۵۶؛ قس، شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، ج۸، ص۴۲۸-۴۲۹، ج۹، ص۳۰۸
  37. خوئی، ج۷، ص۱۲۴-۱۲۷؛ بهبودی، ص۱۴۲-۱۴۳
  38. کشی، ص۴۰۸
  39. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۴۳۸
  40. طوسی، رجال الطوسی، ص۳۳۶
  41. علامه حلی، ۱۴۱۷، ص۱۵۴۱
  42. شوشتری ج۴، ص۲۶۲
  43. موحد ابطحی، ج۵، ص ۴۴۷
  44. ابن داوود حلی، ستون ۱۴۶، ۴۲۵
  45. ابن داود حلی، ستون ۱۴۶
  46. شوشتری، ج۴، ص۲۶۳
  47. مازندرانی حائری، ج۳، ص۲۱۱؛ مامقانی، ج۲۶، ص۲۶۷
  48. مازندرانی حائری، ج۳، ص۲۱۱
  49. کاظمی، ج۱، ص۳۹۵؛ مامقانی، ج۲۶، ص۲۷۲
  50. کاظمی، ج۱، ص۳۹۵؛ مامقانی، ج۲۶، ص۲۶۸
  51. بهبهانی، ص۱۳۷؛ مازندرانی حائری، ج۳، ص۲۱۱-۲۱۲؛ زنجانی، ۷۵۰، ۷۵۱؛ موحد ابطحی، ج۵، ۴۴۴-۴۴۷
  52. بهبهانی، ص۱۳۷-۱۳۸؛ مامقانی، ج۲۶، ص۲۶۹-۲۷۱
  53. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۹۵؛ کشی، ص۴۰۲
  54. کشی، ص۴۰۲، ۴۰۷-۴۰۸
  55. صفار قمی، ص۱۹۳
  56. ابن شهید ثانی، ص۹۸-۹۹
  57. شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۸۵-۸۶
  58. خویی، ج۷، ص۱۲۲-۱۲۶؛ مدرسی طباطبایی، ج۱، ص۸۹؛ قس نوری، ج۴، ص۲۸۰-۲۸۱
  59. مامقانی، ج۲۶، ص۲۶۹؛ شوشتری، ج۴، ص۲۶۲
  60. ابن ابی‌الحاتم، ج۳، ص۴۲۳
  61. ذهبی، ج۲، ص۱۹
  62. ابن حجر عسقلانی، ج۳، ص۱۷۲
  63. ابن حزم، مجهرة الانساب العرب، ص۳۰۲
  64. خویی، ج، ص۱۲۷،۱۳۵
  65. ابن بابویه، التوحید، ص۳۱۹-۳۲۰؛ خزّاز رازی، ص۲۵۵-۲۶۰
  66. کلینی، ج۱، ص۱۷۷
  67. خزازرازی، ص ۲۵۵-۲۶۰؛ ابن عیاش، ص۳۰-۳۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۲۶۴-۲۶۵
  68. نعمانی، ص۸۹-۹۰، ۱۸۶-۱۸۷:ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۶۱؛ دلائل الامامة، ص ۴۶۱-۴۶۲، ۵۳۰-۵۳۱
  69. حر عاملی، ج۱، ص۱۰۲، ج۲، ص۲۹۶، ج۴، ص۱۵۶، ۲۲۷، ج۵، ص۱۵۷
  70. صفار قمی ص۴۴۹؛ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۱۲؛ ابن طاووس (علی بن موسی)، ص۲۲۵-۲۲۶
  71. صفار قمی، ص ۲۹۴؛ ابن حمزه، ص۱۶۲-۱۶۳؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ۳۶۵-۳۶۶، ۳۷۰؛ برای نمونه‌های دیگر: حسین بن عبدالوهاب، ص۷۷، ۸۲-۸۴، ۸۶-۸۷؛ دلائل الامامة، ص۲۷۹، ۲۹۴-۲۹۸، ۳۷۲؛ ابن حمزه، ص۲۵۳-۲۵۴، ۳۱۴، ۴۲۰، ۴۲۵؛ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۹، ج۲، ۶۱۷، ۶۲۲-۶۲۴، ۶۲۹-۶۳۰
  72. کلینی، ج۳، ص۶۴، ج۴، ص۳۸۵، ۴۷۵-۴۷۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، ۲۰۲، ۲۶۵
  73. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۴۳۴-۴۳۵
  74. ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۴، ص۱۵۸
  75. ابن حزم۱۹۸۲،ص۳۰۲
  76. عیاشی، ج۱، ص۱۹۹؛ کلینی، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۳، ۱۳۷؛ ابن بابویه،معانی الاخبار، ص۳۹۱
  77. عیاشی، ص۳۲۵-۳۲۶، ۳۸۱؛ قمی، ج۱، ص۳۲۰، ۳۲۱، ج۲، ص۲۹۴؛ کلینی، ج۱، ص۲۰۷
  78. کلینی، ج۴، ص۴۹۲، قطب راوندی، فقه القرآن، ج۱، ص۳۲۷
  79. طوسی، فهرست اسماء...، ص۱۸۳
  80. ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۹۴-۴۹۵: زکریا بن آدم از داوود بن کثیر رقی
  81. طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ۳۶۵، ۳۷۲-۳۷۳
  82. نجاشی، ص۱۵۶
  83. نوری، ج۴، ص۲۸۵
  84. نجاشی، ص۲۶-۲۷،۱۳۸؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۵۹
  85. نجاشی، ص۱۵۶
  86. ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۹۰؛ ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۸۰؛ قس: ابن قولویه، ص ۳۱۷؛ برای روایاتی دیگر متناسب با عنوان این کتاب: ابن قولویه، ص۲۲۴؛ ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص۹۶؛ ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد، ص۹۹؛ دلائل الامة، ص۱۲۹-۱۳۰

منابع

  • ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی الغزیزیة فی الاحادیث، چاپ مجتبی عراقی، قم، ۱۴۰۳-۱۴۰۵ق/۱۹۸۳-۱۹۸۵م.
  • ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱-۱۳۷۳ق/۱۹۵۲/۱۹۵۳م، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
  • ابن بابویه، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.
  • ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۵۷ش.
  • ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، ۱۳۶۸ش.
  • ابن بابویه، علل الشرایع، نجف، ۱۳۸۵-۱۳۸۶ق، چاپ افست قم، بی‌تا.
  • ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
  • ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق.
  • ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ش.
  • ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
  • ابن بسطام (حسین بن بسطام) ، و ابن بسطام (عبدالله بن بسطام) ، طب الائمة علیهم السلام، نجف، ۱۳۸۵ق، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
  • ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
  • ابن حزم، مجهرة الانساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۸۲م.
  • ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
  • ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، چاپ نبیل رضا علوان، قم، ۱۴۱۲ق.
  • ابن داوود حلی، کتاب الرجال، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۸۳ش.
  • ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
  • ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف، ۱۹۵۶ق.
  • ابن شهید ثانی، التحریر الطاووسی، چاپ فاضل جواهری، قم، ۱۴۱۱ق.
  • ابن طاووس (عبدالکریم بن احمد) ، فرحة الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی علیه السلام، چاپ تحسین آل شیب موسوی، قم، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
  • ابن طاووس (علی بن موسی) ، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف، ۱۳۶۸ق، چاپ افست قم، ۱۳۶۳ش.
  • ابن عیاش، کتاب مقتضب الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، قم، مکتبة الطباطبایی، بی‌تا.
  • ابن غضائری، الرجال لابن غضائری، چاپ محمد رضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۲۲ق.
  • ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۷ق.
  • ابن ندیم، تهران.
  • محمد بن محمد مفید، الاختصاص،چاپ علی اکبر غفاری، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
  • محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواةو ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، قم، مکتبة المحمدی. بی‌تا.
  • احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، در ابن داوود حلی، همان منبع.
  • احمد بن محمد برقی، المحاسن، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۰ش.
  • محمد باقر بهبودی، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الامامیة، ۱۳۶۲ش.
  • محمد باقر بن محمد اکمل بهبهانی، تعلیقات علی منهج المقال، در محمد بن علی استر آبادی، منهج المقال فی تحقیق فی تحقیق احوال الرجال المعروف بالرجال الکبیر، چاپ سنگی تهران، ۱۳۰۷ق.
  • عبدالنبی بن سعدالدین جزائری، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، قم، ۱۴۱۸ق.
  • محمد بن حسن حر عاملی، اثباث الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴م.
  • حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
  • عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق.
  • علی بن محمد خزّازرازی، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، چاپ، عبداللطیف حسینی کوه کمری خویی، قم، ۱۴۰۱ق.
  • ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق.
  • محمد بن جریر طبری آملی، دلائل الامامة، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
  • محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چا علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۳-۱۹۶۴م، چاپ افست بیروت، بی تا.
  • موسی بن عبدالله زنجانی، کتاب المجامع فی الرجال، قم، ۱۳۹۴ق.
  • جعفر سبحانی، کلیات فی علم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
  • شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۹ق.
  • زین الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، قم، ۱۳۷۹-۱۳۸۰ش.
  • زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، ۱۴۱۳-۱۴۱۹ق.
  • محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (ص) ، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم، ۱۴۰۴ق.
  • محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق.
  • محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
  • محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
  • محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبایی، قم، ۱۴۲۰ق.
  • محمد بن حسن طوسی، مصباح المجتهد، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
  • حسن بن یوسف علامه حلی، ایضاح الاشتباه، چاپ محد حسون، قم، ۱۴۱۵ق.
  • حسن بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۷ق.
  • محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۰-۱۳۸۱ق، چاپ افست تران، بی‌تا.
  • سعید بن هبة الله قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
  • سعید بن هبة الله قطب راوندی، فقه القرآن، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق.
  • علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف، ۱۳۸۷ق، چاپ افست قم، بی‌تا.
  • عنایة الله قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۴-۱۳۸۷ق، چاپ افست قم، بی‌تا.
  • عبدالنبی کاظمی، تکملة الرجال، چاپ محمد صادق بحرالعلوم، قم، ۱۴۲۵ق.
  • محمد جعفر بن محمد طاهر کرباسی، اکلیل المنهج فی تحقیق المطلب، چاپ جعفر حسینی اشکوری، قم، ۱۳۸۲ش.
  • محمد بن عمر کشی، معرفة الرجال{تلخیص}، محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
  • کلینی، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
  • محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال، فی احوال الرجال، قم، ۱۴۱۶ق.
  • عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محی الدین مامقانی، قم، ۱۴۲۳ق.
  • علامه مجلسى، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، ۱۴۰۴ق.
  • محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
  • محمد بن محمد مفید، کتاب المزار، چاپ محمد باقر موحدی ابطحی، قم، ۱۴۱۳ق.
  • محمد علی موحد ابطحی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال، للشیخ الجلیل ابی العباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، قم، ۱۴۱۷ق.
  • موسوعة الطبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم، موسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸-۱۴۲۴ق.
  • احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
  • ابن ابی زینب نعمانی، الغیبة، چاپ فارس حسون کریم، قم، ۱۴۲۲ق.
  • حسین بن محمد تقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق.
  • Hossein Moddarressi Tabatabai, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shlite literature, vol.۱,Oxford ۲۰۰۳.

پیوند به بیرون