حسن بن صالح بن حی
| از سران فرقه زیدیه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسن بن صالح بن حیّ همدانی ثَوری کوفی |
| کنیه | ابوعبدالله و ابوعلی |
| لقب | همدانی، ثَوری و کوفی |
| تولد | سال ۱۰۰ق |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات | سال ۱۶۸ق |
| مذهب | اختلافی (زیدی یا امامی) |
| صحابی | امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام باقر(ع) و امام صادق(ع) |
| روایت از | جابر بن یزید جعفی و ابان بن ابیعیاش |
| راویان از او | حسن بن محبوب و محمد بن احمد بن یحیی |
| اعتبار | اختلافی (ضعیف یا ثقه) |
| تألیفات | کتاب التوحید، الجامع فی الفقه و امامة وُلد علی مِن فاطمه |
حسن بن صالح بن حیّ (۱۰۰-۱۶۸ق) از راویان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و از بزرگان زیدیه است. فرقه صالحیه به او منتسب است. ابنندیم، آثاری همچون «کتاب التوحید»، «الجامع فی الفقه» و «امامة وُلد علی مِن فاطمه» را برای وی ذکر کرده است. شیخ طوسی نیز اصلی برای وی ذکر کرده که محمدتقی مجلسی آن را از اُصولِ اَربَعَمِائه شمرده است.
در منابع کهن رجالی و حدیثی، عنوان حسن بن صالح، اسم مشترک برای شش نام همچون «حسن بن صالح بن حیّ»، «حسن بن صالح ثَوری» ثبت شده ولی درباره یکی بودن یا تعدد این اسامی اظهارنظری نشده است؛ اما در قرنهای اخیر، برخی عالمان رجالی مانند سید ابوالقاسم خویی، محمدتقی شوشتری و عبدالله مامقانی، تمام یا برخی از این اسامی را مربوط به یک فرد دانستهاند. در مقابل، برخی دیگر میان حسن بن صالح بن حی و حسن بن صالح احول تفاوت قائل شدهاند.
درباره وثاقت حسن بن صالح بن حی اختلافنظر وجود دارد؛ علامه حلی، ابنداود و علامه مجلسی، او را ضعیف شمردهاند. در مقابل، سید محسن امین و حسین مظاهری او را ثقه دانستهاند. درباره مذهب وی نیز دو دیدگاه مطرح است: کشی و شیخ طوسی او را زیدی و از بزرگان فرقه بُتریه معرفی کردهاند؛ در حالیکه طبری آملی وی را از شیعیان امامی دانسته است.
در کتب رجالی، حدود پنجاه نفر مانند جابر بن یزید جعفی و ابان بن ابیعیاش بهعنوان مشایخ و اساتید حسن بن صالح بن حی ذکر شدهاند. همچنین حدود سی نفر همچون حسن بن محبوب و محمد بن احمد بن یحیی از او روایت نقل کردهاند.
شخصیتشناسی
حسن بن صالح بن حَیّ هَمْدانی ثوری[۱] کوفی[۲] در سال ۱۰۰ق متولد شده و وفاتش در سال ۱۶۸ق[۳] در کوفه[۴] وفات یافته است. او در زمان مهدی عباسی[۵] زندگی می کرد.[۶] برخی منابع سال وفات او را سال ۱۵۴ق نیز ذکر کردهاند.[۷] کنیههای او ابوعبدالله[۸] و ابوعلی[۹] است. حسن بن صالح به عبادت معروف بوده[۱۰] و گفته میشود که یک سوم شب را به تلاوت قرآن اختصاص میداده است.[۱۱]
به گفته عبدالله جوادی آملی در کتاب رجال تفسیری،[۱۲] نام حسن بن صالح در کتب رجالی و حدیثی به شش صورت ذکر شده است؛ «حسن بن صالح»،[۱۳] «حسن بن صالح بن حیّ»،[۱۴] «حسن بن صالح ثَوری»،[۱۵] «حسن بن صالح بن محمد همدانی»،[۱۶] «حسن بن صالح همدانی»[۱۷] و «حسن بن حیّ».[۱۸]
عالمان شیعی در منابع رجالی کهن، تعدد یا یکی بودن این اسامی را ذکر نکردهاند؛ اما در قرنهای اخیر عالمان رجالی این موضوع را مطرح کردهاند و بین آنها اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر این باورند که تمام این اسامی[۱۹] یا بخشی از آنها، نام یک فرد هستند. سید ابوالقاسم خویی[۲۰] و شوشتری،[۲۱] پنج نفر از این اسامی را یک نفر دانستهاند. مامقانی، سه اسم[۲۲] و وحید بهبهانی نیز دو نام را یک نفر میدانند.[۲۳] در مقابل، برخی بر این باورند که حسن بن صالح بن حی و حسن بن صالح اَحْوَل دو شخصیت متفاوت هستند.[۲۴] همچنین محمد بن حسن عاملی (نوه شهید ثانی) در مورد اتحاد یا تفاوت این نامها اظهار تردید کرده است.[۲۵]
جایگاه حدیثی
به گفته عبدالله جوادی آملی، حسن بن صالح، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) را درک کرده؛ اما فقط از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایت نقل کرده است.[۲۶] شیخ طوسی نیز او را در قسمت اصحاب امام باقر(ع)،[۲۷] امام صادق(ع)[۲۸] و امام کاظم(ع)[۲۹] ذکر کرده است. گفته شده که حسن بن صالح با عنوان «حسن بن صالح» در ۳۳ روایت[۳۰] و با «حسن بن صالح ثوری» در ۱۴ روایت ذکر شده است.[۳۱]
ابنندیم در کتاب فهرست، حسن بن صالح را فقیه و متکلم دانسته و برای وی تالیفاتی همچون «کتاب التوحید»، «امامة وُلد علی مِن فاطمه» و «الجامع فی الفقه» را ذکر کرده است.[۳۲] شیخ طوسی نیز بیان کرده که حسن بن صالح اصلی داشته و شیخ طوسی با واسطههایی از طریق حسن بن محبوب از آن نقل کرده است.[۳۳] به گفته محمدتقی مجلسی، حسن بن صالح بن حی کتابی دارد که از اصول اربعمائه محسوب میشود و مورد اعتماد قدماء بوده است.[۳۴]
اعتبار و وثاقت
درباره وثاقت و اعتبار حسن بن صالح بن حی بین عالمان رجالی اختلاف نظر وجود دارد:
- ضعیف: علامه حلی[۳۵] و ابنداود،[۳۶] حسن بن صالح را در قسمت ضعفا ذکر کردهاند. همچنین علامه مجلسی در الوجیزه، او را ضعیف دانسته است.[۳۷] سید مرتضی نیز مذهب حسن بن صالح را موافق با شیعه نمیداند.[۳۸] شیخ طوسی در تهذیب، حسن بن صالح را زیدی بُتری معرفی کرده و معتقد است در مواردی که تنها روایت او وجود داشته باشد، به حدیث وی عمل نمیشود.[۳۹] برخی رجالشناسان نیز تنها در صورتی روایات او را میپذیرند که دیگران نیز آن را نقل کرده باشند.[۴۰]
- وثاقت: سید محسن امین[۴۱] و حسین مظاهری[۴۲] او را ثقه دانستهاند. ابنحجر عسقلانی، نیز او را فردی ثقه معرفی کرده است.[۴۳]
مشایخ و راویان
در منابع رجالی حدود ۵۰ نفر[۴۴] به عنوان استاد حسن بن صالح بن حی معرفی شدهاند. از جمله آنها؛ جابر بن یزید جعفی[۴۵] ابان بن ابیعیاش[۴۶] و شِهاب بن عبد ربِّه[۴۷] هستند. همچنین حدود ۳۰ راوی[۴۸] همچون حسن بن محبوب،[۴۹] محمد بن احمد بن یحیی اشعری،[۵۰] از وی روایت نقل کردهاند.
مذهب و باورها
درباره مذهب حسن بن صالح بن حی، بین عالمان شیعی دو دیدگاه مطرح است؛ کشّی[۵۱] و شیخ طوسی[۵۲] او را زیدی میدانند ولی طبری آملی وی را شیعه امامی دانسته است.[۵۳] همچنین ابوالفرج اصفهانی[۵۴] و ابناثیر،[۵۵] وی را زیدی معرفی کردهاند.
حسن بن صالح بن حیّ از عالمان و بزرگان زیدی[۵۶] و از سران فرقه بُتریّه محسوب میشود.[۵۷] فرقهای که علاوه بر پذیرش ولایت امام علی(ع)، برای ابوبکر و عمر نیز مقام خلافت قائل بودند. این گروه به عثمان، طلحه و زبیر انتقاد داشتهاند. همچنین خروج همراه با فرزندان علی بن ابیطالب را در چارچوب امر به معروف و نهی از منکر جایز میدانستند و برای هر یک از فرزندان علی(ع) که قیام کند، در زمان خروجش مقام امامت را به رسمیت میشناختند[۵۸] همچنین فرقه صالحیه به وی منتسب است.[۵۹]
عبدالله مامقانی، حسن بن صالح و برادرش (صالح بن صالح همدانی) را از اصحاب خاص عیسی بن زید بن علی (از نوادگان امام سجاد(ع) و داماد حسن بن صالح)[۶۰] دانسته است.[۶۱] به گفته جعفر سبحانی، حسن بن صالح به همراه عیسی بن زید بن علی بر ضد مهدی عباسی قیام کرد. آنها ۷ سال مخفی بودند و مهدی عباسی دنبال آنان بود.[۶۲] به گفته شوشتری و جوادی آملی، قیام بر ضد حاکم ظالم و شرکت نکردن در نماز جمعه از نظرات مشهور حسن بن صالح است.[۶۳]
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الأقوال، ۱۴۱۷ق، ص۳۳۷.
- ↑ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ سبحانی تبریزی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۶.
- ↑ شیخ طوسى، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۷۲۷.
- ↑ حافظ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۷۸.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۱، ص۲۸۵؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۳۶۸ش، ج۳، س۲۶۵.
- ↑ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۹ش، ص۵۳۰-۵۳۱.
- ↑ عیاشى، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۱۴۹؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۸۲.
- ↑ شیخ طوسى، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۲۷۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۹۲.
- ↑ شیخ طوسى، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ شیخ طوسى، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۷۲۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۰۶.
- ↑ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۹ش، ص۵۳۶ و ۵۴۳؛ ملکیان، «پانویس»، رجال النجاشی، ۱۳۹۴ش، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ایران، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۵۲-۳۵۴.
- ↑ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۹ش، ص۵۳۵؛ ر.ک: شوشتری، قاموس الرجال، ۱۳۶۸ش، ج۳، س۲۶۴-۲۶۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ایران، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۵۱.
- ↑ علیاری تبریزی، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۳۵.
- ↑ عاملی، استقصاء الإعتبار فی شرح الاستبصار، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۹ش، ص۵۴۰.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۶.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۳۵.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ایران، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۵۴.
- ↑ جوهری، المفید من معجم رجال الحدیث، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۸؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۳۶۵ش، ج۱۴، ص۳۵۱.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الأقوال، ۱۴۱۷ق، ص۳۳۷.
- ↑ ابنداود حلی، کتاب الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۴۳۹.
- ↑ مجلسی، الوجیزة، ۱۴۱۵ق، ص۱۸۷.
- ↑ سید مرتضی، الإنتصار، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۲۲۳.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۳۱
- ↑ عباسی زنجانی، الجامع فی الرجال، ۱۴۳۶ق، ج۳، ص۱۷۰.
- ↑ امین، أعيان الشيعة، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۱۲۱.
- ↑ مظاهری، الثقات الأخيار من رواة الأخبار، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۴.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، تقریب التهذیب، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۶۷.
- ↑ حافظ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ سبحانی تبریزی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۳۰.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۴۰۹؛ حافظ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۹ش، ص۵۴۰.
- ↑ حافظ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۷۸.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ کشى، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۳.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳.
- ↑ طبری آملی، المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، ۱۳۷۳ش، ص۲۰۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۳۷۴ش، ص۳۹۲.
- ↑ ابناثیر، اللباب فی تهذیب الأنساب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۳۱.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳؛ ابنندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ کشى، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۳.
- ↑ کشى، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۳.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۷
- ↑ ابنقتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۰۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ سبحانی تبریزی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۳۶۸ش، ج۳، س۲۶۵؛ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۹ش، ص۵۳۹.
منابع
- ابناثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الأنساب، بیروت، دار صاد، ۱۴۱۴ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، تقریب التهذیب، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۸۰ق.
- ابنداود حلی، حسن بن علی، کتاب الرجال، تحقیق جلال الدین محدث ارموی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابنقتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- ابنندیم، محد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رمضان ابراهیم، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، قم، شریف رضی، ۱۳۷۴ش.
- امین، محسن، أعيان الشيعة، تحقیق حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۹۹ش.
- جوهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، بیروت، موسسة التاریخ العربی، ۱۳۸۸ش.
- حافظ مزی، یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، ایران، بینا، ۱۳۷۲ش.
- ساعدی، حسین، الضعفاء من رجال الحدیث، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۴ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الإنتصار لما انفردت به الإمامیة، تحقیق حسین موسوی بروجردی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۸ش.
- شهرستانی، محمد بن عبد الكريم، الملل و النحل، تحقیق امیرعلی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۵ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- شیخ صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، تحقیق على اکبرغفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق حسن خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۶ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، قم، شریف رضی، ۱۳۷۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم وأسماء المصنفین و أصحاب الأصول، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی ۱۴۲۰ق.
- طبری آملی، محمد بن جریر، المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۳۷۳ش.
- عاملی محمد بن حسن، استقصاء الإعتبار فی شرح الاستبصار، تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۶۲.
- عباسی زنجانی، موسی، الجامع فی الرجال، تحقیق محمد حسینی قزوینی، قم، موسسة ولی العصر(ع) للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۳۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، شیراز، مرکز حافظ شناسی، ۱۴۱۷ق، ص۳۳۷.
- علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تحقیق هدایة الله مسترحمی، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۳۷۱ش.
- عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- کشى، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال، تصحیح محمد بن الحسن طوسى و حسن مصطفوى، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، بینا، بیتا.
- مجلسی، محمدباقر، الوجیزة فی علم الرجال، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق علیپناه اشتهاردی و حسین موسوی کرمانی، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۳۶۵ش.
- مظاهری، حسین، الثقات الأخيار من رواة الأخبار، قم، مؤسسة الزهراء عليها السلام الثقافية الدراسية، ۱۳۸۵ش.
- ملکیان، محمدباقر، «پانویس»، رجال النجاشی، تالیف احمد بن علی نجاشی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۴ش.