خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) حکیم و متکلم شیعی قرن هفتم هجری قمری است. خواجه نصیر احیاگر فلسفه و مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه دانسته شده است. برخی از علمای شیعه همچون علامه حلی، ابن میثم بحرانی و قطب‌الدین شیرازی از شاگردان وی بوده‌اند.
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن محمد بن حسن طوسی |
| لقب | استادالبشر، عقل حادی عشر |
| تاریخ تولد | ۱۱ جمادی‌الاول سال ۵۹۷ق. |
| محل زندگی | نیشابور، قلعه‌های اسماعیلیان |
| تاریخ وفات | ۱۸ ذی‌الحجه ۶۷۲ق. |
| محل دفن | عراق، کاظمین |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | اساس الاقتباس، تجرید الاعتقاد، شرح اشارات، قواعدالعقائد، تحریر اصول اقلیدس، ... |
نصیرالدین طوسی نویسنده کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری در علوم اخلاق، منطق، فلسفه، کلام، ریاضیات و نجوم است. اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، اساس الاقتباس، شرح الاشارات، تجرید الاعتقاد، جامع الحساب و کتاب مشهور زیج ایلخانی و تذکرة فی علم الهیئة در علم نجوم، از آثار مهم و مشهور او هستند. او همچنین رصدخانه مراغه و در کنار آن کتابخانه مراغه را با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب بنا نهاد.
گفته شده خواجه نصیر مجبور به همراهی با برخی از حاکمان عصر خود شد؛ ولی توانست در این همراهی‌ها آثار و تألیفاتی داشته باشد؛ به عنوان مثال در همراهی با هلاکو، تلاش کرد از میراث اسلامی که در معرض نابودی بود محافظت کند و به سبب اقدامات او پس از مدتی مغولان به اسلام گرویدند. همچنین حضور او در جریان فتح بغداد به دست مغولان، عاملی برای کاهش غارت و کشتار مردم و نجات یافتن بسیاری از عالمان از مرگ دانسته شده است.
خواجه نصیر در بغداد درگذشت و بنا بر وصیتش در حرم کاظمین دفن شد. روز پنجم اسفندماه سالروز تولد خواجه نصیر، به یاد این دانشمند به عنوان روز مهندس به ثبت رسیده است.
زندگی
محمد بن محمد بن حسن، مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در ۱۱ جمادی‌الاول سال ۵۹۷ق در طوس به دنیا آمد.[۱] او در کودکی قرآن کریم، صرف، نحو و آداب را فرا گرفت. سپس با راهنمایی پدرش، مقدمات ریاضیات را نزد کمال الدین محمد[یادداشت ۱] آموخت. همچنین فقه و حدیث را نزد پدر و جدش که خود از فقها و محدثان آن عصر بوده‌اند، فراگرفت.[۲] استاد دیگر او دایی‌اش نورالدین علی بن محمد شیعی بود که منطق و حکمت را به او آموخته است.[۳]
طوسی پس از وفات پدرش، از طوس به نیشابور رفت که در آن زمان محل اجتماع علما و دانش‌پژوهان بود.[۴] او کتاب اشارات اثر ابوعلی سینا در فلسفه را نزد فریدالدین داماد [یادداشت ۲] و کتاب قانون او در طب را نزد قطب‌الدین مصری فراگرفت[۵] و در جلسات درس سراج‌الدین قمری، ابوالسعادات اصفهانی و دیگران شرکت کرد.[۶] همچنین با فریدالدین عطار در این شهر ملاقات کرد.[۷] او همچنین نزد کمال الدین بن یونس موصلی نیز شاگردی کرد که در اکثر علوم، مخصوصاً علوم ریاضی سرآمد بود. از سالم بن بدران مازنی مصری که از بزرگان فقهای امامیه بود هم قسمتی از کتاب الغنیة اثر ابن زهره را فراگرفت.[۸]
حضور در قلعه‌های اسماعیلیان
خواجه نصیرالدین طوسی، پس از حمله مغولان به ایران و بروز ناآرامی خصوصاً در منطقه خراسان، مدتی در شهرهای مختلف سرگردان بود تا آنکه به دعوت ناصرالدین، فرمانروای قلعه‌های اسماعیلیان در خراسان، به قهستان رفت[۹] و در آنجا به درخواست ناصرالدین، کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق نوشته ابوعلی مسکویه رازی را به فارسی ترجمه کرد، مطالبی به آن افزود و آن را به نام ناصر الدین، اخلاق ناصری نامید.[۱۰] تاریخ تألیف این کتاب، ۶۳۰ تا ۶۳۲ق بوده است.[۱۱] وی همچنین در آنجا کتابی در علم هیئت به‌نام الرسالة المعینیة، به نام معین الدین، فرزند ناصرالدین، تألیف کرد.[۱۲] قلعه‌های اسماعیلیان، تنها نیروی مقاوم در برابر حملات مغولان دانسته شده است. در وضعیتی که شهرهای خراسان و نیشابور به‌طور کامل به‌دست مغولان افتاده بود، این قلعه‌ها سال‌های طولانی مقاومت کردند و تسلیم مغولان نشدند.[۱۳]
علاءالدین محمد، رهبر اسماعیلیان، پس از آنکه خبر حضور خواجه نصیر طوسی نزد ناصرالدین را دریافت کرد، خواجه نصیر را به پیش خود خواند و او به همراه ناصرالدین، به قلعه میمون دز رفت و رهبر اسماعیلیان استقبال ویژه‌ای از او کرد. خواجه نصیرالدین طوسی تا هنگامی که فرزند علاءالدین محمد، رکن الدین در حمله دوم مغول تسلیم آنها شد، در قلعه اَلَموت نزد او ماند.[۱۴]
برخی از مورخان بر این باورند که حضور خواجه نصیر و اقامت او در قلعه‌های اسماعیلیان از روی اختیار نبوده، بلکه او را مجبور به این کار کرده‌اند؛[۱۵] با این حال، آق سرائی در مسامرة الاخبار بر این باور است که خواجه طوسی نزد اسماعیلیان وزارت مطلق داشته و به چنان جایگاهی دست پیدا کرده که به او لقب خواجه کائنات داده بوده‌اند.[۱۶] کسانی که معتقدند خواجه نصیر طوسی مجبور به حضور نزد اسماعیلیان شده و در قلعه‌های آنان زندانی بوده، به جملات شکوه‌آمیز او در پایان شرح اشارات استناد می‌کنند که از وضعیت روزگار و زندگی خود نالیده است.[۱۷]
خواجه و هلاکوخان مغول
خواجه نصیر، پس از حمله دوم مغولان به فرماندهی هلاکو و تسلیم‌شدن قلعه‌های اسماعیلیان، به دربار هلاکو راه یافت.[۱۸] به گفته سید محسن امین، خواجه طوسی بدون آنکه قدرت انتخاب داشته باشد، با هلاکو همراه شد و در حالتی که مقاومت در برابر نیروی مهاجم، نه از سوی مردم و نه از سوی حکومت امکان‌پذیر نبود، تلاش کرد از میراث اسلامی که در معرض نابودی بود محافظت کند و به سبب اقدامات او بود که در نهایت پس از مدتی مغولان به اسلام گرویدند.[۱۹] خواجه طوسی در حمله هلاکو به بغداد در سال ۶۵۵ قمری همراه او بوده است.[۲۰]
تاسیس رصدخانه و کتابخانه مراغه
خواجه نصیرالدین طوسی پس از فتح بغداد توسط هلاکو، ساخت یک رصدخانه را به هلاکو پیشنهاد کرد؛ با این توجیه که او با توجه به دانشی که در نجوم دارد، می‌تواند با کمک رصد ستارگان، سلطان را از وقایع آینده، مدت عمر و نسل او آگاه سازد.[۲۱] این پیشنهاد مورد پسند هلاکو قرار گرفت و ساخت آن از سال ۶۵۷ق آغاز شد.[۲۲] به گفته سید محسن امین، خواجه نصیر، رصدخانه مراغه را محلی برای جمع کردن تعداد زیادی از دانشمندان آن زمان قرار داد و بدین گونه آنها را از کشته‌شدن رهایی بخشید و نیز تلاش زیادی برای جمع‌آوری تعداد زیادی از کتاب‌ها و حفظ آنها کرد.[۲۳] کار ساخت رصدخانه تا پایان عمر خواجه به طول انجامید و زیج به دست آمده از این رصدخانه، زیج ایلخانی نام گرفت.[۲۴][یادداشت ۳]
خواجه نصیر همچنین کتابخانه بزرگی در محل رصدخانه مراغه احداث نمود و به فرمان هلاکو بسیاری از کتاب‌های نفیس و سودمندی که از بغداد، دمشق، موصل و خراسان غارت شده بود، به آن انتقال یافت. خود خواجه نیز مأمورانی به اطراف بلاد می‌فرستاد که هرجا کتاب‌های علمی بیابند خریداری کنند و برای او بفرستند و خود هر کجا به کتاب مفید و نفیسی برمی‌خورد، آن‌را می‌خرید.[۲۵] به عقیده برخی از مورخان، حدود ۴۰۰ هزار کتاب در کتابخانه مراغه گرد آمده بود.[۲۶] در کتابخانه رصدخانه مراغه، انواع کتاب از زبان‌های چینی، مغولی، سنسکریت، آشوری و عربی به زبان فارسی ترجمه شد و در دسترس طالبان علم و دانشمندان رصدخانه قرار گرفت. این رصد خانه در حقیقت مرکز علمی‌ای بود که در آن، علوم مختلفِ زمان، مثل ریاضیات، نجوم و علوم طبیعی، تحقیق و تدریس می‌شد.[۲۷]
حضور در فتح بغداد
ابن تیمیه (۶۶۱ق-۷۲۸ق) از علمای اهل‌سنت، مدعی شده است که خلیفه بغداد، به‌دستور خواجه نصیرالدین طوسی به‌قتل رسیده است؛[۲۸] اما برخی با استناد به بررسی منابع قبل از او و عدم مشاهده چنین مطلبی در آنها، این مطلب را نادرست و تهمت به خواجه دانسته‌اند و احتمال داده‌اند که منابع پس از ابن‌تیمیه به‌پیروی از او چنین مطلبی را آورده‌اند.[۲۹] برخی محققان معتقدند حضور نصیرالدین طوسی در جریان فتح بغداد به دست مغولان، عاملی برای کاهش غارت و کشتار مردم بوده و با حمایت او، بسیاری از عالمان از مرگ نجات یافته‌اند.[۳۰]
درگذشت
خواجه نصیر در حالی در ۱۸ ذی الحجه سال ۶۷۲ق درگذشت که برای سامان دادن به امور اوقاف و دانشمندان، در بغداد به سر می‌برد. او بنا به وصیت خود در حرم کاظمین دفن شد.[۳۱] او همچنین وصیت کرده بود که روی قبرش اشاره‌ای به ویژگی‌های علمی‌اش نشود و فقط عبارت «و کَلبُهُم باسِطٌ ذِراعَیهِ بِالوَصید»[۳۲] بر روی سنگ قبرش نوشته شود.[۳۳]
مذهب
شواهد زیادی مبنی بر شیعه اثنی عشری بودن خواجه نصیرالدین طوسی در دست است؛ ازجمله او در اغلب کتاب‌های کلامی خود همچون تجرید الاعتقاد، به دوازده امام و وجوب عصمت آنها اشاره کرده است.[۳۴] همچنین رساله‌های ویژه‌ای در این باره نگاشته که از آن جمله می‌توان رساله «الفرقة الناجیة» و «رسالة فی حصر الحق بمقالة الامامیة» و نیز «الاثنی عشریة» و «رسالة فی الإمامة» را نام برد.[۳۵] با این حال، در فهرست آثار خواجه نصیر، کتاب‌ها و رساله‌هایی منسوب به او وجود دارد که مطابق با تعالیم اسماعیلیان است.[۳۶]
علمای شیعه اثنی‌عشری اغلب، اصل انتساب این آثار به خواجه را رد کرده‌اند، اما برخی محققان و اسلام‌شناسان غربی، معتقد به نوعی تحول مذهبی در خواجه در زمان حضور در میان اسماعیلیان هستند.[۳۷] برخی برپایه این آثار بر این باورند که او پس از پناه‌بردن به قلعه‌های اسماعیلیان موقتاً به مذهب آنها گرویده و پس از آن به مذهب شیعه اثنی عشری بازگشته است.[۳۸]
برخی نویسندگان هم بر این باورند که طوسی به‌عنوان یک شیعه دوازده امامی، تقیه به‌کار بسته و برای حفظ جان خود، در قلعه‌های اسماعیلی به تألیف کتب و رسالاتش مشغول شده است.[۳۹] عبدالله نعمة این مطلب را که طوسی به‌محض خراب‌شدن قلعه‌های اسماعیلیان، شیعه اثنی‌عشری بودن خود را اعلام نموده است، تأییدی بر این نظر گرفته است.[۴۰]
جایگاه علمی
علامه حلی:
«این شیخ (خواجه نصیر) بهترینِ زمانه خود در علوم عقلی بود … و با اخلاق‌ترین فردی بود که من دیده بودم.[۴۱]
خواجه نصیر طوسی را در علم، همتای ابن سینا دانسته‌اند؛ با این تفاوت که ابن سینا در طب سرآمد بود و خواجه‌نصیر در ریاضیات. برخی معتقدند دفاع خواجه نصیرالدین طوسی از ابن سینا در برابر انتقادات فخر رازی، در کتاب شرح اشارات، موجب احیای فلسفه در آن عصر شده است.[۴۲] همچنین خواجه نصیر را مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه دانسته‌اند.[۴۳] به باور مرتضی مطهری، تمام آثار کلامی بعد از خواجه نصیر، از کتاب تجرید الاعتقاد تأثیر پذیرفته‌اند.[۴۴] براساس برخی پژوهش‌های معاصر، خواجه نصیر طوسی، از یک سو شارح و مُکمّل فیلسوفان و دانشمندان پیش از خود بوده، و از سوی دیگر سرمشق دانشمندان پس از خود شده است.[۴۵]
بسیاری از دانشمندان مسلمان و همچنین اسلام‌شناسان غربی، از او ستایش کرده‌اند.[۴۶] تعابیر مختلفی که دربارهٔ خواجه طوسی شده نشانگر جایگاه علمی اوست برخی از آنها عبارتند از: «أفضل المتأخرین العلامة الطوسی»[۴۷] سلطان المحققین[۴۸] فخر الحکما و مؤیّد الفضلا، نصیر الملّة و الدّین[۴۹]محقق مدقق طوسی و حکیم عظیم قُدّوسی[۵۰] افضل المتأخرین و اکمل المتقدمین.[۵۱]
۵ اسفند سالروز تولد خواجه نصیر، به یاد این دانشمند بزرگ به عنوان روز مهندس به ثبت رسیده است و هر سال همزمان با این روز همایش‌ها و مراسم مختلفی برگزار می‌شود.[۵۲]اشعاری را نیز به خواجه نصیر طوسی نسبت داده‌اند از جمله در نامه دانشوران این رباعی را به او منسوب کرده‌اند
شاگردان
برخی از شاگردان بزرگ خواجه نصیر طوسی عبارتند از:
- علامه حلی فقیه و متکلم بزرگ شیعی (متوفی ۷۲۶ق)، حکمت را نزد خواجه طوسی فراگرفت[۵۴] و شرحی بر کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیر با عنوان کشف المراد نوشت. این کتاب از مشهورترین شرح‌های تجرید است.[۵۵]
- ابن میثم بحرانی، نویسنده کتاب مصباح السالکین (شرح نهج البلاغه)، حکیم، ریاضی‌دان، متکلم و فقیه که در حکمت، شاگرد خواجه نصیر و در فقه استاد وی بود.[۵۶]
- قطب الدین شیرازی (متوفی ۷۱۰ق)، زمانی که خواجه به‌همراه هلاکو به قزوین رفت، با خواجه همراه شد، با او به مراغه رفت و شاگرد خواجه نصیر در علم هیئت، ریاضی، فلسفه و طب شد. خواجه او را قطب فلک الوجود می‌خواند.[۵۷]
- سید رکن الدین (حسن بن محمد بن شَرَفْشاه علوی)، از شاگردان خواجه بوده و برخی از آثار او را شرح داده است.[۵۸]
- کمال الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی (۶۴۲–۷۲۳ ق) معروف به ابن الفُوَطی، از تاریخ‌نویسان قرن هفتم قمری است و کتاب‌های «معجم الآداب» و «الحوادث الجامعه» از آثار اوست. او کتابداری کتابخانه رصدخانه مراغه و در اواخر عمر، کتابخانه مُستَنصریه را بر عهده داشت.[۵۹]
- عماد الدین حربوی معروف به ابن الخَوّام (۶۴۳–۷۲۸ ق)، در حساب و طب سرآمد زمان خود بوده و کتاب‌های «الفوائد بهائیه فی القواعد الحسابیه» و «مقدمه‌ای در طب» از او بر جای مانده است. [۶۰]
آثار
مجموعه کتاب‌ها و رساله‌های علمی خواجه نصیرالدین طوسی (متوفای ۶۷۲ق) را بیش از ۱۸۴ عنوان دانسته‌اند.[۶۲] خواجه نصیر در زمینه‌های مختلفی همچون ریاضیات و هیئت، عقاید، فلسفه و عرفان، منطق، فقه، طب، علوم غریبه و تفسیر قرآن تالیف نموده و بیشتر آثار او به زبان عربی است. خواجه نصیر، در مقدمه شرح اشارات، از رنج فراوان و غم روزافزونش هنگام تألیف کتاب نوشته است.[۶۳]
برخی از آثار او:
- تجرید الاعتقاد: این کتاب از زمان تألیف تاکنون از کتاب‌هایی است که در حوزه‌های علمیه شیعه در حوزه کلام تدریس می‌شود.[۶۴] خواجه نصیر در این کتاب کلام را با فلسفه آمیخته و مسائل کلامی را به‌روش فلسفی حل کرده است.[۶۵]
- اساس الاقتباس: این کتاب در موضوع منطق و به‌زبان فارسی است.[۶۶] برخی این کتاب را پس از بخش منطق کتاب شفای بوعلی سینا، مهمترین کتابی دانسته‌اند که در این موضوع نگاشته شده است.[۶۷]
- شرح الاشارات و التنبیهاتِ ابوعلی سینا: این کتاب از متون درسی حکمت مَشّاءاست.[۶۸]
- اخلاق ناصری: ترجمه کتاب طهاره الاعراقِ ابن مسکویه به‌همراه اضافات است.[۶۹]
پانویس
- ↑ نعمة، فلاسفة الشیعة، ۱۹۸۷م، ص۵۳۵.
- ↑ الامین، الاسماعیلیون و المغول و نصیرالدین الطوسی، ۲۰۰۵م، ص۱۶–۲۰.
- ↑ الامین، الاسماعیلیون و المغول و نصیرالدین الطوسی، ۲۰۰۵م، ص۲۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، مقدمه مصحح، ص۱۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، ص۱۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، ص۱۷.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۸۰-۳۸۱؛ امین، اعيان الشيعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۹.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ رجوع کنید: «خواجه نصیرالدین طوسی و نقش او در گسترش تشیع و حفظ آثار اسلامی»، ص۷۱
- ↑ آق سرائی، مسامرة الاخبار، ۱۳۶۲ش، ص۴۷
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۵–۴۱۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۶–۴۱۷.
- ↑ نعمة، فلاسفة الشیعة، ۱۹۸۷م، ص۵۴۰.
- ↑ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۸۱ش، ص۳۲۹.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۱۷، ص۳۸۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۶–۴۱۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۷.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۵۰.
- ↑ کتبی، فوات الوفیات، ۱۹۷۴م، ج۳، ص۲۴۶–۲۵۲؛ زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ۱۹۱۴م، ج۳، ص۲۱۴.
- ↑ آژند، «کارکرد دو سویه کتابخانه در دوره مغولان ایران کتاب آرایی و کتابداری»، ص۱۰.
- ↑ ابن تیمیه، منهاج السنة، ج۳، ص۴۴۵–۴۴۶.
- ↑ نگاه کنید به صالحی و ادریسی، «خواجه نصیرالدین طوسی و فتح بغداد»، ص۱۱۵تا۱۲۰
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۲۷.
- ↑ نعمة، فلاسفة الشیعة: حیاتهم و آراؤهم، ۱۹۸۷م، ص۵۳۱؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۹۸۶م، ج۹، ص۴۱۸؛ البته ابن کثیر در البدایة و النهایة روز وفات او را دوازدهم ذی الحجه نوشته است (البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۱۷، ص۵۱۴).
- ↑ ترجمه: و سگشان بر آستانه [غار] دو دست خود را دراز کرده [بود] (سوره کهف، آیه ۱۸).
- ↑ عزیزی، فضائل و سیره چهارده معصوم (ع) در آثار استاد علامه حسن‌زاده آملی، ۱۳۸۱ش، ص۴۰۲.
- ↑ طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۹۳
- ↑ نعمة، فلاسفة الشیعة، ۱۹۸۷م، ص۵۳۴.
- ↑ ایزدی و احمدپناه، «مذهب خواجه نصیر الدین طوسی و تأثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری»، ص۳۰و۳۳.
- ↑ ایزدی و احمدپناه، «مذهب خواجه نصیر الدین طوسی و تأثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری»، ص۳۶.
- ↑ نگاه کنید: دفتری، فرهاد، «نصیرالدین طوسی و اسماعیلیان دوره الموت» در مجموعه مقالات استاد بشر، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۱ش.
- ↑ ایزدی و احمدپناه، «مذهب خواجه نصیر الدین طوسی و تأثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری»، ص۳۶.
- ↑ نعمة، فلاسفة الشیعة، ۱۹۸۷م، ص۵۳۵.
- ↑ لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۷۰۲.
- ↑ ابراهیمی دینانی، «سخنرانی در سرای اهل قلم»، ص۱۱
- ↑ نگاه کنید به: خسروپناه، «خواجه نصیر مؤسس کلام فلسفی» [۱] و الاعسم و عمادی، «خواجه نصیر مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه» [۲]
- ↑ مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ج۲، ص۵۷.
- ↑ معصومی همدانی، استاد بشر، ۱۳۹۱ش، ص۱۲.
- ↑ نگاه کنید: فرحات، اندیشه‌های فلسفی و کلامی خواجه نصیرالدین طوسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۷.
- ↑ ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۲، ص۱۴۹.
- ↑ طهرانی، آغابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۳۸۹ق، ج۳۷، ص۳۹۲.
- ↑ سایت گنجور، رضاقلی خان هدایت، تذکرة ریاض‌العارفینhttps://ganjoor.net/rhedayat/riazolarefin/rowze2/sh95
- ↑ خمینی، روح‌الله، شرح اربعین حدیث، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ خمینی، روح‌الله، شرح اربعین حدیث، ج۱، ص۶۶۱.
- ↑ «پنجم اسفند؛ روز مهندسی، یادبود خواجه نصیرالدین طوسی»، وبگاه آفتاب آنلاین.
- ↑ مطهری، یادداشتها، ج۱۵، ص۲۰۵.https://lms.motahari.ir/book-page/151/یادداشتها،%20ج15?page=204
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۲۳۸.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۳۰۲.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۲۴۱و۲۴۲.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۲۴۹.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۲۵۲تا۲۵۷.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۲۵۷تا۲۶۱.
- ↑ http://manuscript.um.ac.ir/pages/71398-%D8%A7%D9%84.html
- ↑ فرحات، اندیشه‌های فلسفی و کلامی خواجه نصیرالدین طوسی، ۱۳۸۹ش، ص۷۱
- ↑ نصیرالدین طوسی، شرح اشارات، ج۲، ص۱۴۶.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، مقدمه مصحح، ص۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، مقدمه محقق، ص۷۱.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۴۲۰.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۴۲۰.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، مقدمه مصحح، ص۵.
- ↑ مدرسی رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ۱۳۵۴ش، ص۹.
یادداشت
- ↑ کمال‌الدین محمد حاسب از دانشوران نامی در ریاضیات و شاگرد افضل‌الدین کاشانی
- ↑ فریدالدین داماد نیشابوری از شاگردان امام فخر رازی
- ↑ زیج معرب کلمه زیگ به معنای کتابی است که منجمان احوال و حرکات افلاک و کواکب را از آن معلوم کنند. و نیز نام علمی است در اصول احکام علم نجوم و هیئت که تقویم از آن استخراج کنند. دهخدا، لغت نامه، ذیل زیج
منابع
- متقی، حسین، «کتابشناسی اصول هندسه اقلیدس، با تأکید بر تحریر خواجه نصیرالدین طوسی» در خواجه‌پژوهشی، تهران خانه کتاب، ۱۳۹۰ش.
- آژند، یعقوب، «کارکرد دو سویه کتابخانه در دوره مغولان ایران کتاب‌آرایی و کتابداری»، تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، ش۳۸، بهار۱۳۸۱ش.
- آق سرائی، محمود بن محمود، مسامرة الاخبار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ش.
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، «سخنرانی در سرای اهل قلم»، روزنامه جام جم، ۶ بهمن ۱۳۸۹، صفحه ۱۱
- ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم، منهاج السنة النبویة في نقض کلام الشیعة القدریة، السعودیة، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر، هجر للطباعة والنشر والتوزیع والاعلان، ۱۹۹۷م.
- الاعسم، عبدالامیر و عبدالرسول عمادی، «خواجه نصیر مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه»، فرهنگ، ش۶۱و۶۲، سال ۱۳۸۶.
- الامین، حسن، الاسماعیلیون و المغول و نصیرالدین الطوسی، قم، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
- امین، سید حسن، «خواجه نصیرالدین طوسی و نقش او در گسترش تشیع و حفظ آثار اسلامی»، ترجمه مهدی زندیه، شیعه‌شناسی، ش۵، بهار ۱۳۸۳ش.
- امین، سیدمحسن، اعیان‌الشیعة، تحقیق حسن الامین، بیروت، دار التعارف، ۱۹۸۶م.
- ایزدی، حسین و مطهره‌سادات احمدپناه، «مذهب خواجه نصیر الدین طوسی و تأثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری»، تاریخ اسلام، ش۴۱و۴۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- بخش فلسفه و کلام دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، «آغاز وانجام»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، نشر مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، «خواجه نصیر مؤسس کلام فلسفی»، در پایگاه مؤسسه حکمت و فلسفه ایران
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، دهاقانی (اسماعیلیان)، ۱۳۹۰ق.
- دفتری، فرهاد، «نصیرالدین طوسی و اسماعیلیان دوره الموت»، ترجمه فاطمه رحیمی، در مجموعه مقالات استاد بشر: پژوهش‌هایی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۱ش.
- رمضانی، حسن، مروری بر آثار و تألیفات علامه حسن‌زاده آملی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی، ۱۳۷۴ش.
- زیدان، جرجی، تاریخ التمدّن الاسلامی، مصر، ۱۹۱۴م.
- صالحی، راضیه و محمدحسن ادریسی، «خواجه نصیرالدین طوسی و فتح بغداد»، تاریخ اسلام، ش۳۶، مهر ۱۳۸۷ش.
- صدرایی خویی، علی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، به‌کوشش سیدمحمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۲ش/۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- فرحات، هانی، اندیشه‌های فلسفی و کلامی خواجه نصیرالدین طوسی، ترجمه غلامرضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۹ش.
- کتبی، محمد بن شاکر، فوات الوفیات، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۴م.
- لاهیجی، فیاض، گوهر مراد، تهران، سایه، ۱۳۸۳ش.
- مدرسی رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴ش.
- معصومی همدانی، حسین، استاد بشر: پژوهش‌هایی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۱ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، اسفار، ناشر: دار إحياء التراث العربي، با حاشیه علامه طباطبایی، بیروت، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
- نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد بن الحسن، تجرید الاعتقاد، تهران: مکتب الاعلام الاسلامی-مرکز النشر، ۱۴۰۷ق.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، تهران، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تنسوخ‌نامه ایلخانی، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
- نعمة، عبدالله، فلاسفة الشیعة حیاتهم و آراؤهم، بیروت، دار الفکر اللبنانی، ۱۹۸۷م.
- ویده‌مان، آیلهارد، «خواجه نصیرالدین طوسی»، ترجمه سارا حاج‌حسینی، در مجموعه مقالات استاد بشر: پژوهش‌هایی در زندگی، روزگار، فلسفه و علم خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۱ش.
پیوند به بیرون