علی بن عیسی اربلی
| محدّث، مورّخ، ادیب و شاعر شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالحسن علی بن عیسی هَکّاری |
| لقب | بهاءالدین اِرْبِلی |
| تاریخ تولد | بین سال‌های ۶۲۰ تا ۶۲۵ قمری |
| زادگاه | اربیل، شمال عراق |
| تاریخ وفات | سال ۶۹۲ یا ۶۹۳ قمری |
| محل دفن | بغداد |
| شهر وفات | بغداد |
| خویشاوندان سرشناس | ابن‌جِجْنی، حاکم اربل (پدر) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید ابن طاووس • عبدالحمید بن فخار موسوی • ابن ساعی بغدادی • محمد بن یوسف گنجی شافعی و ... |
| شاگردان | علی بن یوسف حلی • علامه حلی • احمد بن عثمان نصیبی (فقیه مالکی) • عبدالرزاق بن فوطی و ... |
| محل تحصیل | اربل • بغداد |
| تألیفات | کشف الغمة فی معرفة الائمه • التذکره الفخریه • رسالة الطیف • دیوان شعر و ... |
علی بن عیسی هَکّاری(۶۲۰ یا ۶۲۵-۶۹۲ق)، مشهور به بهاءالدین اِرْبِلی محدّث، مورّخ، ادیب و شاعر شیعه قرن هفتم و نویسنده کتاب کشف الغمة فی معرفة الائمة در شرح حال پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع). سید ابن طاووس از استادان و علامه حلّی از شاگردان اویند.
زندگی
بهاءالدین اِرْبِلی در اربیل در شمال عراق زاده شد و همانجا پرورش یافت.[۱] ابن‌حبیب حلبی (درگذشته ۷۷۹ق) تاریخ ولادت او را ۶۲۵ق دانسته است.[۲] پدر بهاءالدین، فخرالدین عیسی (درگذشت ۶۶۴ق)، معروف به ابن جِجْنی، حاکم اربل و نواحی آن بود.[۳]
اربلی بنابر مشهور در ۶۹۲[۴] یا ۶۹۳ق[۵] در بغداد درگذشت. البته ابن عماد حنبلی [۶] سال درگذشت او را ۶۸۳ق دانسته است. او در خانه مسکونی خود، معروف به کارپردازخانه واقع در غرب بغداد به خاک سپرده شد. امروزه اثری از آن خانه بر جای نمانده است.[۷]
مذهب
به نوشته افندی اصفهانی، میرداماد در شرعة التسمیه درباره اربلی تعبیری آورده که یکی از شاگردان وی آن را دالّ بر امامی نبودن اربلی از نظر میرداماد دانسته و او را زیدی مذهب خوانده است.[۸] به نظر افندی شاید منشأ این اشتباه آن باشد که یکی از دانشمندان زیدیه نیز کتابی به نام کشف الغمه تألیف کرده است.[۹][۱۰] در منابع کهن نیز به امامی بودن اربلی اشاره شده است.[۱۱]
اساتید
اربلی نزد شماری از علمای اهل‌سنت و شیعه دانش آموخت و از بسیاری اجازه روایت دریافت کرد.[۱۲] برخی از آنان عبارت‌اند از:
- رضی‌الدین علی بن طاوس (درگذشت ۶۶۴ق) که اربلی با وی مباحثات علمی داشت.
- جلال‌الدین عبدالحمید بن فخار موسوی
- تاج‌الدین علی بن انجب معروف به ابن ساعی بغدادی (درگذشت ۶۷۴ق)
- محمد بن یوسف گنجی شافعی (درگذشت ۶۵۷ق)[۱۳]
شاگردان
جمعی نیز نزد او کشف الغمّة را قرائت کرده‌اند.[۱۶]
فعالیت
اربلی در زمان حکومت تاج الدین بن صَلایا در اربل به دبیری پرداخت و کاتب وی بود و پس از سقوط اربیل به دست مغولان [۱۷] به گفته خود در رجب ۶۶۰ به بغداد رفت و در زمان علاءالدین عطاملک جوینی (حاکم بغداد در آن زمان) در دیوان انشا به دبیری پرداخت.[۱۸]
همراهی با جوینی
اربلی در بغداد از اطرافیان عطاملک جوینی[۱۹] و در سفر و حضر همراه او بود و در منزلی مشرف بر دجله و معروف به «دیوان شرابی» اقامت داشت و بیشترین آثار خود را در همین زمان تألیف کرد و در ۶۷۸ق تعمیر مسجدی معروف به جامع باب السیف را عهده‌دار گشت.[۲۰]
در سال ۶۸۰ق به سعایت دشمنان، اباقاخان مغول، پسر هلاکوخان، (حکومت ۶۶۳ـ۶۸۰) به جوینی بدبین شد و دستور داد که جوینی و برخی همراهانش، از جمله اربلی، را به اردوی او در همدان ببرند؛ ولی پیش از آنکه آنان به همدان برسند در گردنه اسدآباد خبر فوت خان مغول منتشر شد و پس از وی تکودار احمد، برادر اباقاخان، ایلخان شد و جوینی مجدداً به حکومت بغداد گماشته شد و اربلی همچنان با او بود تا اینکه جوینی در ۶۸۱ق درگذشت.[۲۱]
در ۶۸۷ق سعدالدوله یهودی موصلی ـ وزیر ارغون‌خان ـ مسلمانان را آزار می‌داد، و اربلی نیز مدتی از کار برکنار شد تا اینکه سعدالدوله در ۶۹۰ق به قتل رسید.[۲۲] اربلی سال‌های آخر عمر خود را خانه‌نشین شد و به تألیف پرداخت.[۲۳]
وزارت و صدارت
درباره وزارت اربلی اختلاف است؛ برخی او را صاحب وزارت و صدارت خوانده و یکی از سیاستمداران زمان خویش دانسته‌اند.[۲۴] ابوالحسن شعرانی وزیر بودن او را با چنان علم و فضل بعید ندانسته است.[۲۵] برخی هم احتمال داده‌اند که علی بن عیسی وزیر ـ معروف به ابن جراح (درگذشته ۳۳۴ق) ـ شخص دیگری بوده و وزارت «مقتدر» و «قادر» عباسی را عهده‌دار بوده است.[۲۶]
شهرت علمی
اربلی را از مشاهیر علم نحو و عربیت،[۲۷] شاعر و کاتب دیوان،[۲۸] مورّخ، ادیب و فقیه،[۲۹] محدّثی صدوق، ثقه و مذکور در سند اجازات[۳۰] دانسته‌اند. به گفته فضل بن روزبهان شافعی، اربلی ـ به اتفاق جمیع امامیه ـ از بزرگان علما و در نقل مطالب امین است.[۳۱]
اربلی در نوجوانی شعر می‌سروده[۳۲] و در بیشتر ابواب و فنون شعر عرب طبع‌آزمایی کرده است.[۳۳] اربلی علاوه بر اینکه قصائدی در مدح اهل‌بیت(ع) سروده، از راویان شعر حضرت علی(ع) نیز بوده است.[۳۴] او ابیاتی بالبداهه سروده و نیز در نشست‌های ادبی با جوینی، ابن صلایا و دیگران شرکت می‌کرد.[۳۵]
فرزندان
اربلی فرزندی به نام محمد بن علی و با لقب ابوالفتح داشته که به گفته ابن شاکر کتبی و صفدی پس از فوت پدر در حالت فقر از دنیا رفت.[۳۶][۳۷] او و فرزندش عیسی کشف الغمّه را روایت کرده است.[۳۸]
تالیفات
- کشف الغمّه فی معرفه الائمّه در شرح حال پیامبر اسلام(ص)، حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمه(س) و امامان شیعه است.
- التذکره الفخریه: بیشتر به اشعار معاصران و نوپردازان نظر دارد. به گفته ابن فوطی[۳۹] تاریخ تألیف کتاب ۶۷۱ق بوده است. اربلی در این کتاب غنا و اصوات مغنّیان را بررسی کرده و در هر باب مقدمه‌ای به اسلوب ترسّل و مسجّع آورده که از ویژگی‌های نثر آن دوران حکایت دارد[۴۰] اربلی آن را به درخواست فخرالدین منوچهر بن ابی‌الکرم همدانی نایب عطاملک جوینی تألیف کرده است[۴۱]
- رسالة الطیف، این کتاب دربرگیرنده اخبار و اشعار شاعران جاهلی، اسلام و برخی معاصران مؤلف، و نیز خود او است که بخشی از این ابیات در دیگر کتاب‌ها یافت نمی‌شود.[۴۲] [یادداشت ۱]
- دیوان شعر[۴۳]
- المقامات الاربع که شامل مقامه‌های بغدادیه، دمشقیه، حلبیه و مصریه است.[۴۴]
- چند رساله.[۴۵]
- جلوة العشاق و خلوة المشتاق.[۴۶]
- نزهة الاخبار فی ابتداء الدنیا و قدر القوی الجبار.
آثار منسوب
- اربعین، مشتمل بر چهل حدیث مختصر.[۴۷]
- حدائق البیان فی شرح التبیان فی المعانی و البیان.[۴۸]
- برهة من الدهر.[۴۹]
پانویس
- ↑ فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۶۶۱.
- ↑ ابن‌حبیب، تذکره النبیه، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ ابن فُوَطی، تلخیص مجمع الآداب، ۱۹۶۵، ج۴، ص۲۷۴ـ ۲۷۵.
- ↑ بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ستون ۷۱۴؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۰۷؛ زرکلی، ج۴، ص۳۱۸
- ↑ ابن فوطی، الحوادث الجامعه، ص۴۸۰؛ حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۲، ص۱۹۵، پانویس۱.
- ↑ ابن عماد، ج۵، ص۳۸۳.
- ↑ بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص۱۸.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج ۴، ص۱۶۹.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج ۴، ص۱۶۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۴۷
- ↑ صفدی، ج۲۱، ص۳۷۹.
- ↑ بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص۱۸ـ۱۹؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۶۶ـ۱۶۸؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۶ـ۴۴۷.
- ↑ بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه، ج۱، ص۱۴، ۱۰۸، ۳۴۷، ۳۶۳ـ۳۶۴، ج۲، ص۷۵، ۳۷۲، ج۳، ص۴۳، ۲۶۵؛ قمی، ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۶.
- ↑ حلی، العدد لقویة، ۱۴۰۸ ق، ص۷.
- ↑ حرّعاملی، امل الا´مل، ج۲، ص۸، ۲۶، ۶۱، ۶۳، ۱۴۷، ۱۶۴، ۲۸۸؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۷ـ۴۴۸؛ بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص۱۹ـ۲۰
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۱۹؛ امین، ج۳، ص۱۳۵
- ↑ رشیدالدین فضل‌الله، ج۲، ص۷۱۶
- ↑ ابن شاکر کتبی، ج۳، ص۵۷؛ صفدی، ج۲۱، ص۳۷۹؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه، ص۳۴۱
- ↑ بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۴۷
- ↑ بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، ص۸۵۸۶، مقدمه جبوری، ص۱۴؛ وصّاف حضره، ص۱۰۴؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه، ص۲۷۷-۲۷۸، ۳۶۶
- ↑ وصّاف حضره، ص۱۰۴ـ۱۰۵؛ بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۸ـ۹
- ↑ علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۶؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، ص۴۵۴
- ↑ بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۶، ۱۳؛ فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۶۶۲.
- ↑ صفدی، ج۲۱، ص۳۷۸؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۶۶؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۱۸؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۶
- ↑ بهاءالدین اربلی، کشف الغمه ترجمه فارسی، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۱۱
- ↑ خوانساری، ج۴، ص۳۴۱؛ قمی، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۵؛ زرکلی، ج۴، ص۳۱۷؛ مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۱، ص۱۰۲
- ↑ صدر، ص۱۳۰
- ↑ صفدی، ج۲۱، ص۳۷۹
- ↑ ابن حبیب، تذکره النبیه، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۴۳؛ مجلسی، ج۱، ص۱۰، ۲۹
- ↑ شوشتری، ج۱، ص۲۹
- ↑ بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۲۴۶
- ↑ بهاءالدین اربلی، کشف الغمه، مقدمه جبوری، ص۲۴؛ بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱؛ بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۱۱۱، ۱۶۶، ۲۴۶ ـ۲۴۷، ۳۸۸، ۴۲۱ـ۴۲۴؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۴ـ۴۴۵
- ↑ امینی، الغدیر، ج۲، ص۲۶
- ↑ اربلی، التذکره الفخریه، ص۸۵ ـ۸۶؛ بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۱۵۳ـ۱۵۴، ۱۶۱ـ۱۶۲، ۱۶۶، ۲۰۴، ۲۴۲، ۳۸۰، ۳۸۹
- ↑ ج۳، ص۵۸
- ↑ صفدی ج۲۱، ص۳۷۹
- ↑ حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۲۱۲و۲۸۸
- ↑ مجمع الاداب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۳، ص۴۱۹
- ↑ مقدمه، ص۱۳
- ↑ ابن فوطی، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۳، ص۴۱۹ـ۴۲۰
- ↑ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۰۷؛ کحّاله، ج۷، ص۱۶۳.
- ↑ حرّعاملی، امل الامل، ج۲، ص۱۹۵؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، قسم ۱، ص۶۷.
- ↑ ابن شاکر کتبی، ج۳، ص۵۷، آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۲، ص۸؛ زرکلی، ج۴، ص۳۱۸
- ↑ حرّعاملی، امل الا´مل، ج۲، ص۱۹۵
- ↑ کحّاله، ج۷، ص۱۶۳
- ↑ محدّث، ج۲، ص۱۱۵۸
- ↑ ظاهراً انتساب این کتاب به اربلی اشتباه است، بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، مقدمه، ص۲۲
- ↑ بغدادی، ایضاح المکنون؛ ج۱، ستون ۱۸۰
یادداشت
- ↑ مؤلف در این کتاب راه طیف الخیال اثر سید مرتضی را پیموده و به برخی ابیات بُحتری و ابوتمّام اشاره کرده است.(مقدمه جبوری، ص۳۲ـ۳۵.)
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه: الانوار الساطعه فی المائه السابعه، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
- ابن حبیب، تذکره النبیه فی ایام المنصور و بنیه، چاپ محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۷۶ـ۱۹۸۶.
- ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
- ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
- ابن فُوَطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، چاپ مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۵۱.
- ابن فُوَطی، تلخیص مجمع الاداب فی معجم الالقاب، جزء۴، قسم ۳، چاپ مصطفی جواد، دمشق، ۱۹۶۵.
- اربلی، علی بن عیسی بهاءالدین، التذکره الفخریه، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بغداد، ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
- اربلی، علی بن عیسی بهاءالدین، با ترجمه فارسی به نام ترجمه المناقب، از علی بن حسین زوارئی، با مقدمه ابوالحسن شعرانی، چاپ ابراهیم میانجی، قم، ۱۳۶۴ش.
- اربلی، علی بن عیسی بهاءالدین، رساله الطیف، چاپ عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
- اربلی، علی بن عیسی بهاءالدین، کشف الغمّه فی معرفه الائمّه، چاپ هاشم رسولی محلاّ تی، بیروت، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، ج۲، بیروت، ۱۳۹۷/۱۹۷۷، ج۵، بیروت، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
- بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۳، بیروت، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- بغدادی، اسماعیل، هدیه العارفین، ج۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۵، بیروت، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- تبریزی، محمدعلی مدرس، ریحانه الادب، تهران، ۱۳۶۹ش.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، ج۲، قم، ۱۳۶۲ش.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
- خوانساری، محمد باقربن زین العابدین، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
- رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، چاپ بهمن کریمی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۸۰.
- شوشتری، نورالله بن شریف الدین، احقاق الحق و ازهاق الباطل، چاپ مرعشی نجفی، ج۱، قم، (تاریخ مقدمه ۱۳۷۷).
- صدر، حسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، عراق، بی‌تا، چاپ افست تهران، بی‌تا.
- صفدی، خلیل بن ایبک، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲۱، چاپ محمد حجیری، اشتوتگارت، ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، ج۳، بیروت، ۱۹۸۹.
- قمی، عباس، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ش.
- قمی، عباس، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم، بی‌تا.
- کحّاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- محدث، جلال‌الدین، تعلیقات نقض، تهران، ۱۳۵۸ش.
- وصّاف حضره، عبدالله بن فضل الله، تاریخ وصاف، چاپ سنگی بمبئی، ۱۲۶۹.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- علی بن عیسی اربلی اندیشه قم
- با مفاخر اسلام آشنا شویم-قرن هفتم هجری/ بهاءالدین اربلی