انیس المؤمنین (کتاب)

انیس المؤمنین

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمد بن اسحاق حموی (متوفای ۹۳۸ق)
موضوع	پیامبر اکرم و دوازده امام
سبک	تاریخی
زبان	فارسی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	بنیاد بعثت
تاریخ نشر	۱۳۶۳ ش

أنیسُ المؤمنین کتابی به زبان فارسی، اثر محمد بن اسحاق حموی درباره زندگانی پیامبر اکرم و دوازده امام. این کتاب در سال ۹۳۸ق یعنی اوایل حکومت صفویه نوشته شده است. حموی نخست در مقدمه به زندگانی پیامبر(ص) پرداخته و سپس ابواب دوازده‌گانه‌ای را به زندگانی دوازده امام اختصاص داده است. از ویژگی‌های این کتاب، وجود تحلیل و نقد برخی اخبار و روایت‌های تاریخی و دینی است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: محمد بن اسحاق حموی

محمد بن اسحاق حموی چندان شناخته شده نیست. لقب وی فاضل‏‌الدین و از عالمان دینی شیعی امامی روزگار صفوی است. حموی از عالمان آگاه شیعه و در عین حال متعصب در مذهب بوده که به رغم نقد برخی دیدگاه‏‌های مشهور تاریخی، به اصول مذهب و باورهای عمومی کاملاً پای‏بند بوده و با تعابیر تندی از خلفا یاد می‌‏کند. وی از شاگردان محقق کرکی است. اثر دیگر حموی منهج الفاضلین فی معرفة الائمة الکاملین به زبان فارسی است. که موضوع اصلی آن، امامت امامان شیعه و بطلان امامت غیر آنان است و مؤلف از آن در کتاب انیس المؤمنین یاد می‌‏کند. سومین اثر او منهج النجاة درباره معجزات ائمه است. این دو اثر چاپ نشده‌اند.

درباره کتاب

انیس المؤمنین بر خلاف آثار مربوط به زندگانی ائمه به اوضاع اجتماعی و سیاسی روزگار ایشان نیز نگاهی افکنده و فضای دوران هر امام را تا حدودی به تصویر کشیده است؛ قیام‏‌هایی که در زمان امام رخ داده است از قیام مختار و شوذب خارجی و سنباد و مقنّع و بابک خرمدین تا حرکت احمد بن نصر علیه معتزله که ضمنا نشان دهنده احاطه مؤلف به موضوعات تاریخی است. حموی که به اقتضای زمان خود با رواج ابومسلم‌نامه‌‏ها و گرایش مردم و نویسندگان به این موضوع مخالف بوده، فصلی را به شرح حال و مطاعن ابومسلم اختصاص داده و در ردّ ابومسلم‏‌نامه ‏و مختارنامه‏‌ها سخن گفته است.

روش تألیف

کتاب انیس المؤمنین، از دانش تاریخی و اطلاعاتِ متنوعِ حموی و روش تحلیلی و نقادانه او حکایت دارد. او برخلاف غالب مؤلفان شیعه معاصر خود به شهرت مطالب اکتفا و از تحلیل خودداری نمی‌‏کند هرچند برخی تحلیل‌های او، کلامی است و نه تاریخی؛ مثلا وی پس از نقل مکاتبه ابوسلمه خلال با امام صادق(ع) می‌نویسد:

راقم حروف گوید که ابوسلمه خلال عارف به مرتبه امام جعفر صادق(ع) نبود که اگر عارف بود نامه به دیگری نمی‌‏فرستاد.

محتوای کتاب

مؤلف پس از مقدمه‏‌ای طولانی در زندگی پیامبر(ص) و حوادث دوران آن حضرت، طی ۱۲باب به زندگی ائمه (ع) پرداخته و جز حضرت زهرا (س) شرح حال همه معصومین را آورده است. حجم مطالب هر باب تقریباً یکی است، مگر باب اول که درباره حضرت علی (ع) با تفصیل بیشتری پرداخته و همچنین باب ششم که مؤلف به بحث ابومسلم پرداخته است.آغاز کتاب اشاره به خلقت نور پیامبر(ص) به عنوان نخستین مخلوق الهی است و این که این نور در اصلابِ نیاکان پیامبر از آدم به امانت نهاده شد تا به عبدالمطلب رسید و سپس به دو بخش تقسیم شد و از آن نور عبدالله و ابوطالب متولد شدند و پیامبر از عبدالله و علی بن ابی طالب از ابوطالب پدید آمدند. حدیث نبوی که «انا و علیٌ من نورٍ واحد»( من و علی از یک نور هستیم) تأیید و تصدیق این ماجرا است. پایان بخش کتاب خاتمه‌ای درباره مختصری از علائم ظهور امام زمان(ع) است مانند طلوع ستاره‌ای از مشرق و پیدا شدن آتشی در مغرب و ظاهر شدن سرخی‌ای در آسمان و فراگیرشدنش در تمام افق.

ابواب کتاب

۱) باب اوّل در احوال امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب

• بعضی از دلایل امامت امیر المؤمنین
• برخی از وقایع زمان ابوبکر بن ابی قحافه
• وقایع زمان عمر بن الخطاب
• وصیت عمر بن خطاب به شورا برای نصب جانشین
• وقایع زمان عثمان بن عفان
• در ذکر بیعت مردم با علی(ع)
• در بیان جنگ جمل
• در بیان جنگ صفین
• در بیان جنگ نهروان
• در شهادت امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)
• اولاد و ازواج امیر المؤمنین(ع)
• در فضیلت زیارت امیر المؤمنین
• در ذکر مدت حیات علی(ع)
• ذکر کنیه و القاب علی(ع)

۲) باب دوم در احوال امام حسن(ع)

• شِمّه‏‌ای از فضایل امام حسن(ع)
• در ذکر وقایع زمان حسن(ع)
• شهادت امام حسن(ع)
• در ذکر اولاد حسن بن علی(ع)
• در فضیلت زیارت امام حسن

۳) باب سوم در احوال امام حسین(ع)

• بعضی از معجزات حسین بن علی(ع)
• وقایع زمان امام حسین(ع)
• ذکر اولاد امام حسین(ع)
• ذکر فضیلت امام حسین(ع)

۴) باب چهارم در احوال امام سجاد(ع)

• شمه‌‏ای از فضایل حضرت علی بن الحسین(ع)
• ذکر وقایع زمان امام زین‌العابدین
• خروج سلیمان بن صرد خزاعی
• قیام مختار بن ابوعبید ثقفی
• قیام صالح بن مسرح و شبیب بن یزید
• شهادت امام زین العابدین(ع)

۵) باب پنجم در احوال امام باقر(ع)

• شمه‌ای از معجزات امام محمد باقر(ع)
• بعضی از وقایع زمان محمد بن علی(ع)
• رد فدک به بنی فاطمه
• قیام شوذب یشکری
• شهادت امام محمد باقر(ع)

۶) باب ششم در احوال امام صادق(ع)

• مختصری از فضایل جعفر بن محمّد(ع)
• حوادث زمان امام جعفر صادق(ع)
• خروج ابو مسلم مروزی
• نسب و مولد ابومسلم مروزی
• در سبب رسیدن ابو مسلم به خدمت محمد بن علی بن عبد اللّه بن عباس
• نزاع بین نصر سَیّار و جدیع بن علی ازدی
• نامه فرستادن ابو سلمه خلال به امام جعفر صادق(ع)
• کشتن ابومسلم، ابو سلمه خلال را
• کشتن ابومسلم، سلیمان بن کثیر خزاعی را
• تصمیم ابومسلم به بیعت گرفتن از مردم به جهت خود
• نامه فرستادن ابو مسلم به امام جعفر صادق (ع)
• کشته‌شدن ابومسلم
• فتوای محقق کرکی در لعن ابومسلم
• ذکر خروج سَنباد مجوسی
• ذکر فضیلت زیارت امام زین العابدین و امام محمّد باقر و امام جعفر صادق(ع)

۷) باب هفتم در احوال امام کاظم(ع)

• بعضی از فضایل امام موسی کاظم(ع)
• بعضی از وقایع زمان امام موسی کاظم(ع)
• خروج مُقَنَّع( هاشم بن حکیم پیشوای سپید جامگان درگذشت: ۷۷۹م.)
• شهادت امام موسی کاظم(ع)
• فضیلت زیارت امام موسی کاظم(ع)

۸) باب هشتم در احوال امام رضا (ع)

• شمه‏‌ای از معجزات و فضایل امام رضا(ع)
• اتفاقات زمان امام رضا(ع)
• وفات امام رضا(ع)
• در فضیلت زیارت امام رضا(ع)

۹) باب نهم در احوال امام جواد(ع)

• شمه‏‌ای از فضل و کمال محمد بن علی(ع)
• واقعات زمان امام محمد تقی(ع)
• قیام بابک خرمدین
• شهادت امام محمد تقی(ع)

۱۰) باب دهم در احوال امام هادی (ع)

• بعضی از کرامات امام علی النقی(ع)
• ذکر وقایع زمان علی بن محمد(ع)
• قیام احمد بن نصر بن مالک بن هیثم خزاعی
• شهادت امام علی النقی(ع)

۱۱) باب یازدهم در احوال امام حسن عسکری (ع)

• شمه‏‌ای از فضل و کمال امام حسن عسکری(ع)
• وقایع زمان امام حسن عسکری(ع)
• شهادت امام حسن عسکری(ع)

۱۲) باب دوازدهم در احوال امام زمان (عج)

• ولادت حضرت صاحب الزمان(ع)
• در وقایع زمان امام زمان(ع)
• مختصری از علامات ظهور امام زمان(عج).

منابع کتاب‏

چنانکه میرهاشم محدث، مصحح کتاب اشاره کرده است، مؤلف از منابعی چون امالی و فقیه و عیون الاخبار شیخ صدوق، مجالس شیخ مفید، نهج الحق علامه حلی، کشف الغمة اربلی، روضه کافی، حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانی، ملل و نحل شهرستانی، تاریخ طبری و مروج الذهب بهره برده است. مصحح تلاش کرده منابع مؤلف را در پاورقی استخراج کند.

این کتاب مورد توجه و استفاده عالمان بعدی مانند مجلسی در بحارالانوار و میرلوحی در کفایة المهتدی قرار گرفته است.

نسخه‌ها و چاپ

میرهاشم محدث محقق کتاب، این اثر را بر اساس دو نسخه خطی به چاپ رسانده که هر دو متعلق به کتابخانه پدرش محدّث ارموی است. هر دو نسخه کتاب، به اندازه یک صفحه از آغازشان افتاده است ولی از آخر کامل‌اند و هیچ‌‏یک از دو نسخه تاریخ کتابت ندارند. شباهت فراوان دو نسخه نشان می‌‏دهد که یکی از روی دیگری رونویس شده است.
این کتاب در سال ۱۳۶۳ش در تهران توسط بنیاد بعثت به چاپ رسید.

منابع

• حموی، محمد بن اسحاق‏، أنیس المؤمنین‏، تحقیق میرهاشم محدث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۶۳ش.
• کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه ای علوم اسلامی نور.