آیه خلق عظیم
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | خلق عظیم |
| واقع در سوره | سوره قلم |
| شماره آیه | ۴ |
| جزء | ۲۹ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اخلاق |
| درباره | پیامبر(ص) |
| آیات مرتبط | آیه ۱۵۹سوره آل‌عمران، آیه ۲۱ احزاب |
آیه خُلُق عظیم آیه ۴ سوره قلم که اخلاق پیامبر(ص) را عظیم توصیف می‌کند. مفسران دین اسلام، عالی‌ترین اخلاق انسانی، صبر، حلم، سخاوت و مدارا را از مصادیق خلق عظیم دانسته‌اند. عده‌ای گفته‌اند خلق عظیم، نشان از عظمت روح پیامبر(ص) دارد. علامه طباطبایی و مرتضی مطهری این آیه را ناظر بر اخلاق اجتماعی پیامبر می‌دانند.
امام علی(ع) خلق عظیم پیامبر را ایمان و امام محمد باقر(ع) آن را دین عظیم اسلام تفسیر می‌کند. عایشه همسر پیامبر(ص) در این باره گفته است کسی را که خدا مدح فرموده به اینکه او بر خلق بزرگی است دیگر بعد از این مدح مدحی نیست.
جایگاه
آیه ۴ سوره قلم در توصیف حضرت محمد(ص) می‌گوید ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ٤﴾ [قلم:4] به راستی‌که تو صاحب اخلاق عظیم و برجسته‌ای هستی.[۱] شیخ طوسی در ذیل این آیه می‌گوید کسی که خداوند او را به خلق عظیم بستاید، بالاتر از آن نمی‌توان مدحی کرد.[۲] به‌گفته مغنیه مفسر لبنانی خداوند جز پیامبر(ص) هیچ‌کدام از پیامبرانش را با این ویژگی توصیف نکرده؛[۳] و بلکه هیچ کس از آفریدگانش را چنین ستایشی نکرده است.[۴] مفسران در ذیل این آیه بحث مفصلی را در اهمیت و جایگاه اخلاق در دین مطرح می‌کنند.[۵]
شأن نزول
در شأن نزول این آیه گفته شده پیامبر(ص)، هنگام راه رفتن، عبایی از پارچۀ نجرانی بر تن داشت و در راه فردی از پشت، گوشه آن را گرفت و به شدت کشید، به طوری که لباس به گردن پیامبر(ص) پیچیده شد. آن فرد به پیامبر(ص) گفت ای محمد مستمری مرا از بیت المال بده. پیامبر(ص) برگشت نگاهی به آن عرب کرد و در حالتی که لبخندی بر لبانش نقش بسته بود بی‌درنگ فرمان داد مقرری او را از بیت‌المال پرداختند. آنگاه این آیه نازل شد.[۶]
بنابر حدیثی از امام صادق(ع) [۷] خداوند پیامبر خود را تربیت کرد و پس از تربیت پیامبر به ادب الهی او را با وصف خلق عظیم توصیف کرد و به خاطر همین خلق عظیم بود که که امر دین و امت را به او واگذار کرد تا بندگان خدا را راهنمایی و تربیت کند.[۸]
خلق عظیم چیست؟
«خُلُق» از مادّه «خلقت» به معنای صفاتی است که از انسان جدا نمی‌شود.[۹] گفته‌اند خلق عظیم به این معناست که پیامبر(ص) بر دین اسلام است. عظیم نامیده شد.[۱۰] در حدیثی از امام علی(ع) خلق عظیم همان ایمان است که بر چهار رکن صبر، یقین، عدل و جود استوار شده است.[۱۱] طبرسی از عایشه در تفسیر خلق عظیم نقل کرده است که اخلاق پیغمبر(ص) دربردارنده ده آیه اول سوره مؤمنون است؛ و کسی را که خدا مدح فرموده به اینکه او بر خلق بزرگی است دیگر بعد از این مدح مدحی نیست.[۱۲] تفسیر دیگر نیز آن است که خلق عظیم، یک خلق ویژه و نیروی فوق‌العاده و غیر قابل توصیف در وجود پیامبر(ص) است که او را در اخذ پیام‌های الهی مستعد می‌کند.[۱۳]
در بیان عالمان دینی نیز حُسن خلق پیامبر(ص) را مصداق خلق عظیم وی دانسته‌اند که عقل آدمی پی به منتهای آن نمی‌برد،[۱۴] زیرا به بزرگی خُلقْ راه‌یافتن، کار هر متخلِّق نیست؛ بلکه مختص پیامبری است که همه خُلقیات خاصه انبیای پیشین در وی اجتماع یافته است.[۱۵]
اخلاق اجتماعی پیامبر
برخی هم‌چون طبرسی صاحب مجمع البیان گفته‌اند خلق عظیم، صبر بر حق و بخشش وسیع و تدبیر امور بر مقتضای عقل است. و نیز کوشش در یاری مؤمنان و ترک حسد و حرص و دیگر صفات مذموم. بعضی گفته‌اند چون مکارم اخلاق در پیامبر(ص) جمع بود خلق او عظیم نامیده شد.[۱۶] علامه طباطبایی معتقد است این آیه خلق پیامبر(ص) را بزرگ می‌شمارد، اما با در نظر گرفتن جایگاه آیه، به اخلاق اجتماعی پیامبر(ص) نظر دارد؛ اخلاقی که مربوط به معاشرت است، از قبیل استواری بر حق، صبر در مقابل آزار مردم و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا و تواضع.[۱۷] مرتضی مطهری نیز این آیه را بیشتر ناظر به اخلاق اجتماعی پیغمبر می‌داند و معتقد است اخلاقی را که ناشی از عظمت روح باشد می‌گویند اخلاق عظیم؛ مانند استقامت، تحمل شداید، صبر، حلم و گذشت. خدا به سبب عکس‌العمل‌هایی که پیغمبر(ص) در مقابل کفار و مشرکین از خود بروز می‌داد پیغمبر را به خلق عظیم یاد کرد.[۱۸] ملا فتح‌الله کاشانی مفسر شیعه نیز همین معنا را آورده است که پیامبر(ص) قوم خود را تحمل می‌کرد به گونه‌ای که کسی را قوه تحمل آن نبود.[۱۹]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۳۷۱.
- ↑ طوسی، التبيان، دار احیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۷۵.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۳۸۷.
- ↑ دیلمی، إرشاد القلوب، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ ایازی، تفسیرپژوهی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۸.
- ↑ دیلمی، إرشاد القلوب، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ کلینی، الکافی، چاپ اسلامیه، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ منتظری، اسلام دین فطرت، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ مکارم شیرازی، لغات در تفسیر نمونه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۰۰.
- ↑ شعیری، جامع الأخبار، نجف، ج۱، ص۳۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۰۰.
- ↑ کریم‌پور قراملکی، «جستاری در معناشناسی و گستره «خلق عظیم» در قرآن کریم»، ص۲۷۲.
- ↑ نراقی، جامع السعاده، ج۱، ص۲۷۴؛ مازندرانی، شرح اصول کافی، ج۱، ص۲۹۱- ج۸، ص۳۱۰
- ↑ جوادی آملی، مبادی اخلاق در قرآن، ص۱۵۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۰۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۶۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار. ۱۳۹۰ش، ج۲۷. ص۵۸۳.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، تهران، ج۹، ص۳۶۹.
منابع
- ایازی، محمدعلی، تفسیرپژوهی ابوالفتوح رازی، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۴ش.
- دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- شعیری، محمدبن محمد، جامع الأخبار، نجف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- کاشانی، ملا فتح‌الله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
- کریم‌پور قراملکی، علی، محمدجواد اسکندرلو، «جستاری در معناشناسی و گستره «خلق عظیم» در قرآن کریم»، دوفصلنامه تفسیر پژوهی، شماره ۱۲، سال هفتم، ۱۳۹۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران. دار الکتب الاسلامیه. ۱۴۰۷ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، لغات در تفسیر نمونه، قم، امام علی بن ابی طالب علیه‌السلام، ۱۳۸۷ش.
- منتظری، حسینعلی، اسلام دین فطرت، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
