آیه

آیه عبارت، جمله یا جملات تشکیل‌دهنده قرآن است که با ترتیب خاصی از یکدیگر تفکیک شده‌اند و سوره‌های‌ قرآن را به وجود آورده‌اند. در قرآن کریم، کلمه آیه به همین معنا استفاده شده و آیات قرآن، «‌بیّنات‌» یعنی آشکار و واضح دانسته شده‌اند.

دانشمندان علوم قرآنی، مباحث مختلفی را درباره آیات قرآن مطرح کرده‌اند؛ از جمله تعداد آیات، توقیفی بودن آیات، تناسب یا عدم تناسب ترتیب آیات قرآن.

قرآن کریم آیه را به هر موجودی که نشانه وجود و صفات خداوند باشد یا به معجزات ارائه شده از سوی انبیاء هم اطلاق کرده است. در کاربرد این معنا، قرآن کریم آیات و نشانه‌های خداوند را به آفاقی و انفسی تقسیم نموده که اولی به معنای نشانه‌های بیرون از وجود انسان، و انفسی به معنای نشانه‌های درون وجود انسان است که او را به سوی خداوند رهنمون می‌شود.

معنای لغوی

زَرکَشی آیه را به معنای نشانه و راغب آن را به «‌شیء واضح و روشن‌» معنی کرده است. در کتاب لسان العرب آیه به معنای معجزه و نشانه آمده است. مقصود از هر آيه در قرآن کریم، قطعه‌اى از آن است كه در سوره‌اى واقع شده و شروع و پايانى دارد و از چند جمله يا كلمه يا حرف تشكيل شده و حدود آن از طريق پيامبر(ص) تعيين شده است. در قرآن كريم نيز آيه به اين معنا به كار رفته است. به عبارت دیگر معنای «‌آیه‌» در اصطلاح (که آن هم نشأت گرفته از معنای «نشان» و «علامت» است) عبارت است از کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن که سوره از آن‌ها تشکیل می‌یابد و هر کدام از این بخش‌ها یک علامت است که همانند علائم طبیعی به خدای سبحان و یا بخشی از معارف اعتقادی، احکام عملی، و یا اصول اخلاقی که منظور خداوند است دلالت می‌کند. محمد حسین طباطبایی مفسر بزرگ شیعی بر این باور است که چون تعداد آیات قرآن مستند به روایت(نص) متواتر و یا خبر واحد قابل اعتمادی نیست که بتواند معیار تشخیص دقیق تعداد آیات قرآن باشد؛ بر همین اساس الزامی برای عمل به هیچ یک از این اخبار نیست، در نتیجه اگر دلالت برخی از آنها روشن بود قابل اعتماد است در غیر این صورت محقق اندیشمند می‌تواند نظرش به هر چه رسید بدان عمل کند.

آیه در قرآن

واژه آیه به صورت مفرد در دو آیه(۴۱ سوره آل‌عمران و ۱۰ سوره مریم) و تثنیه (آیتَین) در آیه۱۲ سوره اسرا و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است. که معنی اصلی آن در اینجا نیز نشان و علامت است و گاهی نیز به معانی: علامت (بقره:۲۴۸)، عبرت (یونس:۹۲)، معجزه (بقره:۱۲)، امر عجیب و شگفت (مؤمنون:۵۰)، برهان و دلیل (روم:۲۲)، به کار رفته است.

معرفت آیات قرآنی، توقیفی بوده و شناخت آن، جز با علم الهی ممکن نیست، چرا که بعضی از حروف و کلمات مانند «‌المص‌»(آیه ۱ سوره اعراف) آیه است، ولی برخی دیگر مثل «‌المر‌»(بخشی از آیه ۱ سوره رعد) آیه نیست.

نخستین و آخرین آیه نازل شدهٔ قرآن

صحیح‌ترین و رایج‌ترین اقوال این است که اولین آیات فرود آمده بر پیامبر گرامی اسلام(ص)، ۵ آیه نخست سوره علق است. ولی درباره آخرین آیه یا آیات، اختلاف نظر زیادی وجود دارد.

یکی از اقوال این است که آخرین آیه نازل شده، آیه اکمال است: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ [مائده:3] (...امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‌] آيينى برگزيدم...) که در بازگشت پیامبر(ص) از حجة الوداع در غدیر خم نازل شد؛ زیرا سوره مائده، احکامی را دربردارد که پایان جنگ‌ها و نیز کمال و استقرار اسلام را می‌رساند؛ به ویژه که این آیه از پایان کار رسالت خبر می‌دهد؛ بنابراین مناسب است که واپسین آیه، از واپسین سوره (مائده) باشد.

کوتاه‌ترین و بلندترین آیه

با صرف نظر از حروف مقطّعه، کوتاه‌ترین آیه از جهت تعداد کلمات، ﴿مُدْهَامَّتَانِ ۝٦٤﴾ [رحمن:64] و از جهت تعداد حروف، ﴿وَالْفَجْرِ ۝١﴾ [فجر:1] و ﴿وَالْعَصْرِ ۝١﴾ [عصر:1] و مانند آن دو است.

بلندترین آیه قرآن، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ﴾ [بقره:282]... است که به آیه دَین معروف شده و تقریبا یک صفحه کامل قرآن را تشکیل می‌دهد.

اقسام آیات

آیات قرآن را از جهات مختلف دسته بندی کرده‌اند. برخی از این تقسیم بندی‌ها عبارند از:

محکم و متشابه

در قرآن، آیات به دو دسته محکمات و متشابهات تقسیم شده‌اند.علامه طباطبایی می‌گوید:

محکمات آیاتی است که معنای آن‌ها روشن است و با معنای غیر خودش اشتباه نمی‌شود. به این دسته آیات باید ایمان داشت و به آن‌ها عمل کرد. متشابهات، آیاتی هستند که ظاهرشان مقصود نیست و مراد واقعی آن‌ها را که تأویل‌شان است، جز خدا کسی نمی‌داند. البتّه به نظر دانشمندان شیعه، تأویل آیات متشابه را پیامبر(ص) و امامان(علیهم السلام) نیز می‌دانند.

به نظر علاّمه طباطبایی، بنابر همان آیه، آیات متشابه به محکمات برمی‌گردند؛ و از روایات به دست می‌آید که متشابه در رساندن مدلول خود استقلال ندارد و به واسطه ارجاع آن به محکمات روشن می‌شود؛ بنابراین در قرآن، آیه‌ای که هیچ گونه دسترس به مقصود واقعی‌اش نباشد، وجود ندارد.

بیش‌ترین آیات متشابه، در خصوص صفات و افعال خدا است و با ارجاع این آیات به محکمات، آن‌‌ها نیز از صفت محکم برخوردار می‌شوند؛ عدد آیات متشابه از دویست تجاوز نمی‌کند.

تقسیمات دیگر

دانشمندان علوم قرآنی دسته بندی‌های متعددی برای آیات ذکر کرده‌اند مانند: آیات الاحکام ، آیات ناسخ و منسوخ، آیات عام و خاص، مُجمَل و مُبَیَّن، مطلق و مُقیَّد، منطوق و مفهوم.

آیات مشهور

بعضی از آیات قرآن به دلایل مختلف به نام و عنوان خاصی مشهور شده‌اند که تعداد این آیات بیش از صد آیه است و درباره خواندن یا حفظ کردن یا نوشتن و با خود همراه داشتن برخی از آنها، احادیث یا اقوالی در میان مردم رایج است، برخی مستند و برخی غیر مستند است.

بعضی از آیات که نام ویژه دارند، بدین قرارند:

1. آیة الکرسی (بقره /۲/۲۵۵-۲۵۷)
2. آیة النور (نور/۲۴/۳۵)
3. آیة الشهادة (آل عمران /۳/۱۸)
4. آیة الافْک (نور/۲۴/ ۱۲)
5. آیة الامانة (احزاب /۳۳/۷۲)
6. آیة الملک (آل عمران / ۳/۲۶)
7. آیه مباهله (آل عمران / ۳/۶۱)
8. آیه تطهیر (احزاب /۳۳/۳۳)
9. آیة السیف (توبه /۹/۵)
10. آیه تبلیغ (مائده/۵، ۶۷)
11. آیه ولایت (مائده/۵، ۵۵)
12. آیه حجاب (نور/۲۴، ۳۱)
13. آیه اکمال (مائده، ۵)
14. آیه ابتلای ابراهیم (بقره:۲، ۱۲۴)
15. آیه صادقین (۱۱۹ توبه/۹)
16. آیه ليلة المبيت (۲۰۷ بقره/۲)
17. آیه خیر البریه (۷ بینه /۹۸)

در روایات پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نیز برخی عنوان‌ها و نام‌های خاص به بعضی از آیات اطلاق شده است. مانند: کریم‌ترین آیه[با ارزش‌ترین آیه] (بسم الله الرحمن الرحیم)؛ محکم‌ترین آیه، آیه ۹۰سوره نحل،جامع‌ترین آیه، آیات ۷و ۸ سوره زلزله حزن انگیزترین آیه، آیه ۱۲۳ سوره نساء «...مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ...» هر كس بدى كند، در برابر آن كيفر مى‌بيند. امید بخش‌ترین آیه قرآن آیه ۱۱۴ سوره هود إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ و نیز آیه ۴۸ سوره نساء إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ

از باب نمونه، پیامبر(ص) فرمود: عظیم‌ترین آیه، آیه الکرسی است.

﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ ۝٢٥٥﴾ [بقره:255]

از امام علی(ع) نقل شده که امیدوار کننده‌ترین آیه قرآن، این آیه است:

﴿وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى ۝٥﴾ [ضحی:5]ترجمه: و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی.

ترتیب آیات

درباره نظم وترتیب آیات میان قرآن پژوهان دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: بیش‌تر محقّقان اهل سنت و شیعه برآنند که جایگاه آیات در سوره‌ها، با هدایت پیامبر(ص) به وسیله جبرئیل و دستور حضرت به اصحاب معین می‌شد؛ بنابراین، ترتیب موجود توقیفی است؛ یعنی تغییر آن جایز نیست.

در مقابل عدّه‌ای دیگر معتقدند که ممکن است آیات قرآن در زمان پیامبر مرتّب شده باشد؛ امّا پس از وی، ذوق، سلیقه و اجتهاد اصحاب در نظم و ترتیب موجود نقش داشته است. به نظر علاّمه طباطبایی، روایات جمع اوّل قرآن (زمان ابوبکر) مؤید این است که اجتهاد اصحاب در ترتیب آیات دخالت داشته است؛ و اگر بپذیریم که همه آیات به دستور حضرت مرتب شده، بدان معنا نیست که آن چه را اصحاب منظّم و مرتّب کرده‌اند، همان ترتیب زمان رسول خدا(ص) است... و اجماعی که بر وحدت ترتیب فعلی با ترتیب زمان پیامبر ادّعا شده، اجماع منقول است و نمی‌توان بر آن تکیه کرد.

تعداد آیات

در شمار آیات قرآن اختلاف است. یکی از عوامل این اختلاف آن است که پیامبر(ص) هنگام تلاوت، در انتهای هر آیه وقف می‌کرد و روشن می‌شد که آن جا پایان آیه است؛ سپس برای تکمیل و ارتباط سخن، آن را به آیه بعد وصل می‌کرد و شنونده گاهی می‌پنداشت که در آن جا فاصله و وقفی نیست و دو آیه را یکی می‌شمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب‌های گوناگونی در این باره پدید آمد که عبارتند از:

• مکتب کوفی: ۶۲۳۶ آیه است که قرائت حفص از عاصم، از امام علی(ع) گرفته شده است.
• مدنی: (دو عدد دارد) ۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ آیه،
• بصری: ۶۲۰۴ آیه،
• شامی: ۶۲۲۵ آیه،

عدد کوفی چون به حضرت علی(ع) منسوب است، نزد دانشمندان علوم قرآن و تفسیر به واقعیت نزدیک‌تر و از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. عدد آیات در مصحف شریف براساس مکتب کوفی است.

به نظر علامه طباطبایی، عددهایی که گفته‌اند، نصِّ متواتر یا خبر واحد معتبری که بتوان بر آن تکیه کرد، ندارد؛ بنابراین، اعتقاد به هیچ کدام لازم نیست؛ بلکه می‌توان هر کدام را با تحقیق پذیرفت یا رد کرد.

تناسب آیات

مناسبت میان دسته‌ای از آیات یک سوره یا به معنای وَحدتِ سیاق است که مورد توافق مفسران است، و یا مقصود مناسبت میان مجموع آیات یک سوره است که هدف یا اهداف متعدّدی را تعقیب می‌کند و پس از رسیدن به آن، سوره به پایان می‌رسد. کوتاهی و بلندی سوره‌ها نیز به این سبب برمی گردد.

آن دسته از قرآن پژوهان که ترتیب آیات را توقیفی(نیازمند بیان شارع) می‌دانند بر لزوم کشف این مناسبت تأکید می‌کنند. از میان همه مفسران مسلمان، آنکه بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، طبرسی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، ربط و مناسبت آن را با سوره قبلی بیان داشته است و در طی تفسیر هر آیه ذیل عنوان «‌النظم‌» به شرح پیوند معنوی آن با آیات قبل و بعد پرداخته است. از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، از زمخشری در الکشّاف، فخررازی در التفسیر الکبیر، آلوسی در روح المعانی، محمّدرشیدرضا در تفسیر المنار و شیخ محمود شلتوت در تفسیر القرآن الکریم و محمدحسین طباطبایی در المیزان می‌توان نام برد.

برخی دیگر از مفسّران، با آن که معتقد به وجود تناسب میان آیاتند، می‌گویند:

قرآن کتابی فنّی و درسی نیست تا دارای فصول و نظام تألیفی خاصّی باشد؛ شناخت مناسبت آیات خوب است؛ امّا این مناسبت باید براساس ارتباط میان اجزایی باشد که اوّل و آخرش به هم ربط دارد؛ بنابراین نباید ربط‌های نادرستی را به کلام خدا نسبت داد. به گفته علامه طباطبایی، چه بسا ممکن است چند آیه به صورت جمله‌ای معترضه که بیان گر مطلب دیگری باشد، میان دو آیه هم سیاق فاصله شوند؛ بنابراین نیازی به تکلّف و زحمت برای یافتن ارتباط و تناسب آیات نیست و دلیلی بر لزوم این تناسب وجود ندارد، مگر در سوره هایی که یک جا نازل شده، یا آیاتی که ارتباطشان روشن است.

معنای دیگر آیه

برای آیه معنای عامی نیز بیان شده و آن این که آیات الهی اموری هستند که به وجود آفریدگار، قدرت، حکمت، عظمت و سایر صفات علیای او گواهی می‌دهند. از این‌رو، در مورد همه آفریدگان به کار می‌رود. قرآن کریم در موارد زیادی پس از ذکر پدیده‌های جهان آفرینش می‌فرماید: (إِنَّ فی ذلک لآیات) ; «‌به راستی که در آن (پدیده‌های شگفت انگیز جهان) نشانه هایی [برای خدا و صفات او] است.

نکته قابل توجه این که در قرآن کلمه «‌معجزه‌» استعمال نشده است و به جای آن اصطلاح «‌آیه» و «‌بَیِّنه‌» به کار رفته استو اصطلاح «‌معجزه‌» را غالباً متکلمان به کار برده‌اند.

وجه تناسب بین معنای اصطلاحی و لغوی آیه این است که آیات قرآنی از یک سو معجزه است، چون کسی نمی‌تواند همانند آن را بیاورد و از جهتی علامت صدق آورنده آن، مایه عبرت برای اهل ذکر، حاوی برهان و دلیل بر محتوای خود که هدایت و علم برای انسان‌ها، و نیز بیان گر قدرت، علم، حکمت و سایر صفات الهی است.

آیه بودن چیزی به اعتبارها و جهات گوناگون فرق کرده و قابل شدت و ضعف است؛ مثلاً بخشی از قرآن به اعتبار عجز بشر از آوردن مثل آن، آیه خداست. احکام و تکالیف الهی به اعتبار حصول تقوا و تقرّب به سبب آنها، آیات خداوند هستند. موجودات عینی به اعتبار این که وجود و خصوصیات وجودیشان، به وجود و خصوصیات وجودی خداوند دلالت می‌کند، آیات خداوند می‌باشند. انبیا و اولیای الهی به جهت این که در قول و عمل، مردم را به خدا دعوت می‌کنند باز از آیات الهی هستند ; مثلا از امام صادق(ع) و امام رضا(ع) درباره آیه: (وَعلامات وبِالنَّجمِ هُمْ یهْتَدُون) سؤال شده که فرمود: مراد از «‌نجم‌» رسول خدا (ص) و مراد از «‌علامات‌» ائمه(ع) می‌باشند. امور خارق العاده و معجزات انبیا نیز به خصوص «‌آیه» نامیده می‌شوند، زیرا هم دلالت روشن تری به قدرت و عظمت الهی دارند و هم نشانه صدقِ انبیاء در دعوی نبوت هستند.

آیات تشریعی و تکوینی

آیات الهی را ابتدا می‌توان به دو بخش «‌تشریعی‌» و «‌تکوینی‌» تقسیم کرد آیات تشریعی عمدتاً، قرآن کریم و دیگر کتاب‌های آسمانی است.البته برخی از آیات قرآنی بیانگر آیات تکوینی نیز هستند. و برخی دربردارنده معارف اعتقادی، احکام عملی و یا اخلاقیات بوده که مایه تقرب به سوی خداست.

آیات تکوینی خداوند امور عینی و خارجی هستند که به وجود خارجی‌شان، بر وحدت خداوند در خلق و اتصاف او به صفات کمال و تنزّه از نقص و نیاز دلالت می‌کنند که این دسته از آیات الهی باز به دو دسته تقسیم می‌شود: عادی و خارق العاده، آیات تکوینی عادی شامل همه پدیده‌های جهان می‌شود، ولی خارق العاده دربردارنده امور خارج از عادات و معجزات پیامبران است.

آیات آفاقی و انفسی

برای شناخت خداوند معمولاً دو راه وجود دارد:

1. مطالعه در نشانه‌های خدا که جسم و جان انسان است و به آن، آیات اَنفُسی می‌گویند،
2. مطالعه در آیاتی که در بیرون وجود او قرار دارد و به آن، آیات آفاقی گفته می‌شود.

در قرآن و روایات، به مطالعه وتدبّر در هردو دسته، به ویژه آیات انفسی تأکید فراوان شده است؛ چنان که خدای سبحان می‌فرماید: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ﴾ [فصلت:53] ترجمه: به زودى نشانه‌هاى خود را در افقها[ى گوناگون‌] و در دل‌هايشان بديشان خواهيم نمود، تا برايشان روشن گردد كه او خود حق است...

درباره موارد و مصادیق آیات آفاقی و انفسی، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است.؛ مانند آسمان‌ها، زمین و نظمی که در دریاها، صحراها، گیاهان، حیوانات و موجودات آسمانی است که تامل در آن‌ها، رهگشاست و سالک را به وحدت حق، آشنا می‌کند.

آیات انفسی نیز آیاتی است که در وجود خود انسان قرار دارد، اعم از پیچیدگی‌های اعضا و قوای انسان و یا سیر در تجرد نفس و شگفتی‌های آن. جوادی آملی مفسر شیعی در باره این دو گونه آیات می‌گوید: منظور از «آفاق» یعنی بیرون و منظور از «أنفس» یعنی درون، و بدون سیر در درون راهی برای رسیدن به آیات انفسی وجود ندارد زیرا مفاهیم و الفاظ همه در حوزه آیات افاقی هستند. وی براین باور است که تنها کسی که خودش را در مشهد و محضر «الله» حاضر می‌یابد، از آیات أنفسی بهره دارد. هر چه بیرون از گوهر ذات ماست، جزء آیات آفاقی است؛ به همین جهت ما برای در و دیوار آیات آفاقی هستیم در و دیوار هم برای ما آیات آفاقی هستند. در روایات نیز به اهمیت معرفت آفاقی و به ویژه انفسی توجه و تأکید بیشتری شده است. پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «‌من عرف نفسه فقد عرف ربه ; هر کس خود را شناخت خدایش را شناخته است‌»

امام علی(ع) در بیانی دیگر از طریق آیات آفاقی به وجود خدا، دلیل اقامه کرده است: «‌پس اندیشه کن در آفتاب و ماه، و درخت و گیاه، و آب و سنگ، و اختلاف شب و روز، و جوشش دریاها، و فراوانی کوه‌ها، و بلندای قلّه‌ها، و گوناگونی لغت‌ها، و تفاوت زبان‌ها، که نشانه‌های روشن پروردگارند.پس وای بر آن کس که تقدیر کننده را نپذیرد، و تدبیر کننده را انکار کند! گمان کردند که آنها چون گیاهانند و زارعی ندارند، و اختلاف صورت‌هایشان را سازنده‌ای نیست، بر آنچه ادعا می‌کنند حجت و دلیلی ندارند، آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده باشد ».

توجه و تمسک به آیات آفاقی و انفسی در فلسفه و عرفان نیز مورد بحث واقع شده است.فیلسوفان مسلمان مانند ملاصدرا و ملا هادی سبزواری به تحلیل ارتباط میان آفاق و انفس پرداخته و مشترکات آن دو را تبیین کرده‌اند. حکیم سبزواری به پیروی از صدرالمتألهین برای هریک از آفاق و انفس دو عرش و دو کرسی معنوی و صوری برشمرده است.

پیوند به بیرون

در این نوشتار از مقالات زیر بهره گرفته شده است:

• دایره المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه موضوعی قرآن کریم