تَزکیه یا تهذیب نفس به معنای پاک و اصلاح کردن نفس از آلودگی‌ها، دوری آن از عیب و نقص، رشد دادن و نوعی مبالغه در تطهیر است. در قرآن و روایت تاکید بسیاری بر تزکیه شده و آن را، هدفِ فرستادن پیامبران، راه رسیدن به تقوا و رسیدن به سعادت بیان نموده‌اند. به عقیده عالمان عرفان و اخلاق نیز، یکی از راه‌های رسیدن به خدا تزکیه نفس است.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
اطاعت از دستورات خداوند، پیامبران و امامان، دوری از گناه، محاسبه، مشارطه و مراقبه نفس از عوامل تحقق تزکیه نفس دانسته شده است. همچنین برخی موانع تزکیه نفس عبارت است از: شیطان، تکبر، شرک، شراب‌خواری، کفر، هوای نفس، گناه و ضعف اراده.
تزکیه نفس در دیگر ادیان از جمله مسحیت و یهودیت و برخی ادیان غیرابراهیمی مورد سفارش قرار گرفته است.
تعریف
تزکیه یا تهذیب نفس[۱] از اصطلاحات اخلاقی به معنای دوری کردن از عیب و نقص، پاک و اصلاح کردن نفس از آلودگی‌ها[۲] و جایگزین نمودن صفات پسندیده، جهتِ رسیدن به سعادت است.[۳] برخی آن را به معنای رشد دادن نفس و پاک دانستن آن و شهادت به این پاکی دانسته‌اند.[۴] همچنین مفسران «تزکیه» را به افزایش تقوا در انسان معنا کرده‌اند.[۵]
به عقیده فیض کاشانی تزکیه را می‌توان نوعی مبالغه در تطهیر (پاک کردن خود از گناهان) دانست.[۶] اما برخی از مفسران شیعه از جمله علامه طباطبایی «تطهیر» را پاک شدن نفس از ناپاکی‌ها و «تزکیه» را رشد دادن نفس می‌داند.[۷] مطهری الاهی دان شیعه حفظ آزادی نفس از نظر اخلاق و معنویت به معنای اسیر نساختن وجدان و عقل را همان تزکیه نفس و تقوا در زبان دین دانسته است. [۸]میبدی در تفسیر آیه۱۷۴ سوره بقره تزکیه را به تزکیه در دنیا و آخرت تقسیم کرده و می‌گوید: تزکیه دنیا آن باشد که بنده را توفیق طاعت دهد و در آنچه صلاح وی در آنست و بصیرت وی به آن افزاید ارشاد کند و تزکیة عُقْبی آنست که وی را ثواب دهد و به سعادت اَبَد رساند و این همه از کافران ممنوع است.[۹]
جایگاه
تزکیه در فرهنگ اسلامی، از مفاهیم مورد اهمیت بوده که در قرآن کریم و روایات معصومان مورد تأکید قرار گرفته است.[۱۰] در قرآن از واژه تزکیه استفاده نشده اما واژگان هم ریشۀ تزکیه بسیار به کار رفته است.[۱۱][یادداشت ۱] به عقیده برخی واژگان هم‌ریشه این واژه ۲۵ بار در قرآن تکرار شده است.[۱۲]
از نظر ابوالفتوح رازی و دیگر مفسران با تکیه به آیات قرآن، هدف از بعثت پیامبران[۱۳] تزکیه نفوس، رشد و تعالی دادن آن و دوری از گناه و شرک[۱۴] و عواقب آن است.[۱۵] همچنین در قرآن تزکیه، تنها راه رستگاری و جاودان شدن در بهشت معرفی شده است.[۱۶]مکارم شیرازی مفسر قرآن در توجیه تقدم و تأخر تزکیه و تعلیم در آیات قرآن بر این باور است که هدف نهایى، تربیت انسان و تزکیه نفوس و تکامل روح و جان است و تلاوت آیات قرآن و تعلیم علم و حکمت، همه براى رسیدن به آن هدفِ بزرگ است؛ بنابراین اینها همه مقدّمه‌اند و تزکیه، هدف و مقصد به شمار می‌آید و اگر در دو آیه ۱۵۱ سوره بقره و آیه ۲ سوره جمعه، تزکیه پیش از تعلیم کتاب و حکمت ذکر شده، تنها براى نشان دادن اهمّیّت آن است و گرنه هر یک از تزکیه و تعلیم در دیگرى اثر مى‌گذارد، یعنى تا مرحله اى از تزکیه نفس نباشد انسان به دنبال علم نمی‌رود و تا علم نباشد مراتب بالاتر تزکیه حاصل نمى شود؛ بنابراین تعلیم و تزکیه در یکدیگر تأثیر متقابل دارند و ممکن است تنوّع آیات در این زمینه براى توجّه دادن به این امر باشد. [۱۷] در بسیاری از روایات تزکیه همراه با طهارت نفس از صفات ممدوح، هم رتبه با تعقل و به عنوان وسیله‌ای برای قرار گرفتن در مسیر درست و اطاعت پذیری از خداوند بیان شده است.[۱۸]
برخی از عالمان عرفان از جمله ابو حامد محمد غزالی، رسیدن به کمال سعادت و پیمودن سیر و سلوک را بر تزکیه استوار می‌دانند. آنان تزکیه را مقدمه شناخت نفس و شناخت نفس را مقدمه شناخت حق دانسته و معتقدند: «تا نفس انسان تزکیه نشود، معرفت خدا بدست نمی‌آید.»[۱۹]
عوامل تزکیه
در روایات، راه رسیدن به تزکیه، اطاعت از دستورات خداوند و پیمودن راه حق بیان شده است.[۲۰] عوامل دیگری برای تزکیه بیان شده که به برخی از آن اشاره می‌شود:
- بر اساس آیه ۲۱ سوره نور، یکی از بزرگترین عوامل تزکیه نفس، اراده و کمک خداوند است.[۲۱] به همین سبب، یکی از صفاتی که به خداوند نسبت داده شده «تزکیه کننده» است.[۲۲]
- سید عبدالاعلی سبزواری در کتاب مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن معتقد است پیامبران الهی و امامان معصوم و اولیای الهی نیز از عوامل تزکیه نفس بندگان هستند. به عقیده وی پیامبران و امامان شیعه، به دلیل ارتباط با خدا و دارا بودن موهبت‌الهی و فطرت پاک، در راهنمایی نمودن دیگران برای رسیدن به تزکیه نفس دارای آمادگی بیشتری هستند.[۲۳] پیامبران و امامان، با بیان آیات و احکام الهی و فضائل اخلاقی، مردم را از امور ناپسند دور و به سوی تزکیه نفس، هدایت می‌کنند.[۲۴]
- به گفته عالمان اخلاق، بندگان خود نیز نقش به‌سزایی در تزکیه نفس دارند.[۲۵] علمای اخلاق برای رسیدن به تزکیه مراحلی چون تقوا، توبه، بازنگشتن به گناه(مشارطه)، محاسبه نفس، مراقبت بر انجام تکالیف‌الهی، عتاب و عقاب کردن نفس در صورت بازگشت به گناه(معاتبه، معاقبه)،[۲۶] خالی کردن نفس از صفات زشت(تخلیه) و پرکردن با صفات پسندیده(تحلیه) و انجام دستورات دینی(تجلیه)، بر شمرده‌اند.[۲۷]
همچنین گروهی از عالمان شیعه، خواندن نماز و بخشش مال در راه خدا را برای تزکیه نفس بسیار توصیه کرده‌اند.[۲۸]
موانع تزکیه
به عقیده مفسران در قرآن، تکبر، بخل[۲۹] کشتن انسان، شراب خواری، شرک و کفر به عنوان موانع تزکیه‌نفس بیان شده است.[۳۰]
همچنین برخی شیطان، هوای نفس، وابستگی به دنیا، دور شدن از خدا، گناه و ضعف اراده را به عنوان موانع تزکیه نفس برشمرده‌اند.[۳۱]
تزکیه در ادیان
در دیگر ادیان الهی مانند یهودیت، مسیحیت، زرتشت و صابئین نیز بر مسئله تزکیه توجه و به آن سفارش نموده‌اند.[۳۲]
به گفته گروهی، در ادیان‌غیر ابراهیمی که بیشتر ادیان شرقی را شامل می‌شود، از قبیل بودیسم[۳۳]، هندوئیسم[۳۴]، سیکهه[۳۵] و جینه[۳۶] نیز برای صفای درون و رشد و تعالی نفس اهمیت خاص قائلند. لازم به ذکر است در سیکهه ریاضت کشیدن ممنوع است.
در مشرب‌های فکری همچون کنفسیوس،[۳۷] [یادداشت ۲] تائوئیسم[۳۸] و شینتو[۳۹] نیز بسیار بر مسئله تزکیه، هرچند با نام‌های دیگری تأکید و توصیه شده است. این مسئله در کنفسیوس با مسائل اخلاقی و در تائوئیسم با ریاضت و دوری از دنیا تأکید دارد.[۴۰]
پانویس
- ↑ جوادی آملی، «اهمیت تهذیب نفس»، ص۱.
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۸؛ فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۳۵۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۹، ص۳۷۷.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۴۰۰؛ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۸۵ش، ص۷۵-۷۸؛ نجم رازی، مرصاد العباد من المبدا الی المعاد، ۱۳۵۲ق، ص۱۷۳-۱۷۴؛ شمس‌الدین آملی، نفائس الفنون، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۱۲.
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۱۷؛ معلوف، المنجد فی‌اللغه، ۱۹۹۶م، ص۶۱۶؛ ابن منظور، لسان‌العرب، ۱۴۰۸ق، ج۶،ص۶۴.
- ↑ صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم(صدرا)، ۱۳۷۰ش، ج۷، ص۳۹۱.
- ↑ فیض‌کاشانی، تفسیرالصافی، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۳۷۱؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۹۲.
- ↑ ابن‌عاشور، التحریر والتنویر، ۱۹۹۷م، ج۱۱، ص۲۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۹، ص۳۷۷.
- ↑ مطهری، آزادی معنوی، ص۱۷.https://lms.motahari.ir/advance-search?searchText=تزکیه&isSameWord=true&
- ↑ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۷۲؛ ۳- سورة آل عمران مدنیة، ۱۴ - النوبة الثانیة. https://ganjoor.net/meybodi/kashfol-asrar/s003/sh41
- ↑ قهرمانیان و حسینی زاده، «تحلیل و معناشناسی تزکیه و تهذیب در آیات قرآن با تاکید بر المیزان»، ص۱۱.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۸۵؛ ص۵۳۳؛ سجستانی، غریب‌القرآن، ۱۳۸۲ق، ص۶۰؛ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۳۲۲-۳۲۳.
- ↑ قهرمانیان و حسینی زاده، «تحلیل و معناشناسی تزکیه و تهذیب در آیات قرآن با تاکید بر المیزان»، ص۱۱.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹؛ ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۷۳؛ واعظ کاشفی، مواهب علیه یا تفسیر حسینی، ۱۳۱۷ش، ج۱، ص۳۶.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره ال‌عمران، آیه۷۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۳۳۰.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹-۱۷۴؛ سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره طه، آیه۷۵-۷۶؛ اشکوری، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۱۶؛فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ سوره طه، آیه۷۶؛ سوره اعلی، آیه ۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۷، ص۲۰.
- ↑ ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۵؛ حلی، الالفین، ۱۴۰۹ق، ص۳۲۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۵۸؛ لیثی، عیون‌المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۴۲۸، حدیث۷۲۶۳.
- ↑ غزالی، الاربعین، دارالکتب العلمیه، ص۱۰۷؛ غزالی، میزان‌العمل، ۱۴۰۳ق، ص۱۷؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۴۶۳-۴۶۴؛ نجم‌رازی، مرصاد العباد، ۱۳۵۲ق، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۷، ص۸۸؛ برقی، المحاسن، ۱۴۱۶ق، ص۱۹۷.
- ↑ سوره نور، آیه ۲۱.
- ↑ الکفعمی، البلد الامین، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۳؛ الکفعمی، المقام الأسنی، بی‌تا، ص۹۵؛ المناوی القاهری، فیض القدیر، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۹۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۹۰-۹۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۴، ص۳۷۲؛ واعظ کاشفی، مواهب علیه، ۱۳۱۷ش، ج۸، ص۲۷۷.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۹.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹؛ سوره آل‌عمران، آیه۱۴۶-۱۶۴؛ سوره نازعات، آیه۱۷-۱۸؛ سوره جمعه، آیه۲؛ سبزواری، مواهب الرحمن، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۷۶؛ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ۱۹۹۷م، ج۱، ص۱۹۴؛ مراغی، تفسیر المراغی، دارالفکر، ج۱۱، ص۱۶-۱۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۹۵.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۸۵ش، ص۶۲۱؛ محیطی، صراط سلوک، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۴.
- ↑ مدنی‌شیرازی، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۵۲؛ مصباح، اخلاق در قرآن،، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۸۵ش، ص۶۲۱؛ محیطی، صراط سلوک، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۴.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه‌الاسلامیه، ص۲۳۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ص۲۸۵؛ کفعمی، جنة الامان، ۱۳۴۹ق، ص۲۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۳، ص۴؛ ج۹۲، ص۳۲۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۳۰۷-۳۰۸؛ کاشانی، منهج‌الصادقین، ۱۳۳۶ق، ج۴، ص۴۶۰-۴۶۲؛ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۲۴-۲۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۹، ص۳۸۴.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۹؛ سوره نجم، آیه ۳۲؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۰ش، ج۳، ص۹۱؛ ج۹، ص۲۷۲؛ ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۳۹۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۳۳۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۱۰؛ امینی، خودسازی و تزکیه نفس، ۱۳۶۷ش، ص۲۶-۲۰۴؛ واعظ کاشفی، مواهب علیه، ۱۳۱۷ش، ج۴، ص۴۱۹؛ جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۵؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۷۷۹؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۳ق، ج۸، ص۱۱۲؛ ابن بابویه، خصال صدوق، انتشارات جاویدان، ص۲۵؛ غزالی، میزان العمل، ۱۴۰۳ق، ص۲۰-۲۱؛ امینی، خودسازی و تزکیه نفس، ۱۳۶۷ش، ص۱۶۷؛ غزالی، الاربعین فی اصول‌الدین، دارالکتب العلمیه، ۱۰۷-۱۸۱؛ فیض کاشانی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۹.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۶۳-۱۱۵-۲۰۵.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۴۱.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۳۶.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۴۵.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۳۷.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۴۱.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش،ص۵۲.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۵۴.
- ↑ شهرستانی، الملل والنحل، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۱۸۲-۱۸۵؛ بی‌ناس، تاریخ جامع ادیان، ۱۳۷۳ش، ص۱۸۰، قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۱۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۵۹؛ زحیلی، التفسیر المنیر، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹؛ طبری، جامع‌البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱۷، ص۱۶.
یادداشت
- ↑ به عنوان نمونه: «قد افلح من زکّها» شمس:آیه۹ و««یزکّیهم و یعلّمهم الکتاب» جمعه:آیه۲
- ↑ مشهورترین فیلسوف چین (؟ ۵۵۱ - ؟۴۷۹ ق . م .) و پایه گذار یک سیستم اخلاقی مستحسن بر اساس صمیمیت نسبت به سنن ملی و قومی و خانوادگی است . این دانشمند درچین به مقام رهبر دینی رسید. چینیان کنفوسیوس را راهنما و آموزگار و روشنفکر می شناسند.دهخدا، لغتنامه، ذیل کنفوسیوس .
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، خصال صدوق، ترجمه مدرس گیلانی، بی‌جا، انتشارات جاویدان، بی‌تا
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۲ش.
- ابن‌فارس، أحمد بن فارس بن زکریا أبوالحسین، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۹ق، ۱۹۷۹م.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق علی شیری، بیروت،دار احیاءالتراث‌العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌‌اثیر، مبارک بن محمد الجزری، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
- ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر المعروف بالتفسیر ابن‌عاشور، تونس، الدارالتونسیه، ۱۹۹۷م.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
- اشکوری، محمدبن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، نشر داد، ۱۳۷۳ش.
- الطبری، محمد بن عبد الرحمن بن محمد بن عبد الله الإیجی الشیرازی الشافعی و محمد عبد الله الغزنوی، جامع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح صدقی جمیل و عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالفکر، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق- ۱۴۲۴ق.
- امینی، ابراهیم، خودسازی و تزکیه نفس، قم، انتشارات شفق، ۱۳۶۷ش.
- برقی، احمدبن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح و تعلیق سید مهدی رجائی، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
- بی‌ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳ش.
- التهانوی، محمدبن علی بن القاضی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، مقدمه د.رفیق العجم و تحقیق د.علی دحروج، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، انتشارات طه، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، قم، نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، «اهمیت تذهیب نفس»، در مجله مکاتبه و اندیشه، قم، نهاد رهبری، بهار ۱۳۷۹ش.
- حرالعاملی، الشیخ محمدبن‌الحسن، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت(ع) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ق.
- حلی، حسن بن یوسف، الالفین فی امامه مولانا امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، قم، موسسه دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان الداودی، دمشق-بیروت، الدارالشامیه-دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
- زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج، بیروت، دارالفکرالمعاصر، ۱۴۱۸ق.
- زمخشری، محمود‌بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض تنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۵ق.
- السبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمن، دفتر آیةالله سبزواری، ۱۴۱۴ق.
- سجستانی، محمدبن عزیز، غریب القرآن المسمی بنزهه القلوب، بیروت، ناشر محمدعلی صبیح، ۱۳۸۲ق؛ ۱۹۶۲م.
- شمس‌الدین آملی، محمدبن محمود، نفائس الفنون فی عرایس العیون، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تصحیح: عنایت‌الله مسترحمی، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۸۱ش.
- الشهرستانی، أبوالفتح محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق احمد فهمی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم(صدرا)، تصحیح: محمد خواجوی، قم، نشر بیدار، ۱۳۷۰ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تصحیح: محمدباقر موسوی، مشهد، نشر المرتضی، بی‌تا.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، نشر شریف رضی، ۱۳۷۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح: هاشم رسولی محلاتی و فضل‌اللّه یزدی طباطبایی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛ دارالمعرفه ۱۴۰۶ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، تفسیر جوامع الجامع، بیروت، دارالاضوا، ۱۴۰۵ق.
- طوسی، محمدبن حسن، مصباح المتهجد، تهران، المکتبه‌الاسلامیه، بی‌تا.
- غزالی، محمدبن محمد، الاربعین فی اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- غزالی، محمدبن محمد، میزان العمل، محقق سلمان دنیا، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق، ۱۹۸۳م؛ مصر-قاهره، دارالمعارف، ۱۹۶۴م.
- غزالی، محمدبن محمد، احیاء علوم الدین و معه المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۶ق.
- فخررازی، محمدبن عمر، تفسیر الفخر الرازی المشتهر بالتفسیر الکبیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۳ق.،
- فراهیدی، خلیل‌بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تحقیق: علی‌اکبر غفاری، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق؛ ۱۹۸۳م.
- فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق.
- قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه(منشورات محمدعلی بیضون)، ۱۴۱۷ق.
- قهرمانیان، مریم، سید علی حسینی زاده، «تحلیل و معناشناسی تزکیه و تذهیب در آیات قرآن با تاکید بر المیزان»، مجله مطالعات تفسیری، قم، نهاد رهبری، ۱۳۹۰ش.
- الکفعمی، الشیخ تقی‌الدین ابراهیم‌بن علی‌بن‌الحسن‌بن محمد‌العاملی، المقام الأسنی فی تفسیر‌الأسماء‌الحسنی، به کوشش فارس‌الحسون، بی‌جا، موسسة قائم‌آل محمد(عج)، بی‌تا.
- الکفعمی، الشیخ تقی‌الدین ابراهیم‌بن علی‌بن‌الحسن‌بن محمد‌العاملی، جنه الامان‌الواقیه و جنه‌الایمان‌الباقیه المشتهر بالمصباح، نجف-عراق، دارالکتب العلیمه، منشورات محمدعلی بیضون، ۱۳۴۹ق.
- الکفعمی، الشیخ تقی‌الدین ابراهیم‌بن علی‌بن‌الحسن‌بن محمد‌العاملی، البلد الامین و الدرع الحصین، بیروت-لبنان، موسسه‌الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
- کاشانی، فتح‌الله‌بن شکرالله، تفسیر کبیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۳۶ق.
- لیثی، علی‌بن محمد، عیون المواعظ و الحکم، تحقیق شیخ حسین حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
- مجلسی، محمدباقر‌بن محمدتقی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محیطی، علی، صراط سلوک، قم، انتشارات قائم‌آل‌محمد، ۱۳۹۲ش.
- مدنی‌شیرازی، سیدعلی خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- مراغی، احمدمصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- مصباح، محمدتقی، اخلاق در قرآن، به کوشش اسکندری، قم، مؤسسه امام خمینی(قدس سره)، ۱۳۷۶ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- معلوف، لویس، المنجد فی اللغه، بیروت، دارالمشرق، ۱۹۹۶م.
- مکارم شیرازی، ناصر و دیگر نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.
- المناوی القاهری، زین‌الدین محمد، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عده الابرار(تفسیر خواجه‌عبدالله انصاری)، تهران، امیرکبیر، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، ۱۳۷۱ش.
- نجم‌رازی، نجم الدین عبداللّه بن محمد، مرصاد العباد من المبد الی المعاد، محمدامین ریاحی، تهران، انتشارات مجلس،۱۳۵۲ق.
- نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، انتشارات طوبای محبت، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- نراقی، مهدی، جامع السعادات، تصحیح محمد کلانتر و مقدمه محمدرضا مظفر، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- نعمةالله ولی، سید نور الدین، رساله‌های حضرت سیدنورالدین شاه نعمت الله ولی، تهران، چاپ جواد نوربخش، ۱۳۵۵ش.
- واعظ کاشفی، حسین بن علی سبزواری، مواهب علیه یا تفسیر حسینی، تهران، چاپ محمدرضا جلالی نائینی، ۱۳۱۷ش.
پیوند به بیرون
- دایرة المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام
- عوامل تهذیب نفس در نگاه ملاصدرا، محمدرضا حسینی، مجله حکمت صدرایی، زمستان ۱۳۹۶ش.
- تزکیه نفس، اولین اندرهیل، مجله حکمت و معرفت، آبان ۱۳۹۳ش.
- روش‌های تزکیه نفس از نظر ملاصدرا، قربانی، مجله معرفت، مرداد ۱۳۸۷ش.
- تحلیل و معناشناسی تزکیه و تذهیب در آیات قرآن با تاکید بر المیزان، قهرمانیان، حسینی زاده، مجله مطالعات تفسیری، زمستان ۱۳۹۰ش.