ریاضَت یا ریاضَتِ نَفس تحمل سختی‌ها، ترک غرایز و انجام عبادات برای پاک کردن روح است که در برخی متون عرفانی، از آن به عنوان جهاد اکبر نام برده شده و اسلام به آن توصیه کرده است. کم‌خوری، شب‌زنده‌داری، کم‌گویی و خلوت‌گزیدن از ارکان ریاضت دانسته می‌شود.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
بخشش، شجاعت، غیرت و خضوع در برابر حق از نتایج ریاضت شمرده شده است. در اسلام از شیوه‌های نامشروع ریاضت مانند رَهبانیت نهی شده است.
ملاصدرا، شروع ریاضت پیش از کامل کردن معرفت و عمل کامل به عبادات شرعی را گمراه‌کننده دانسته است.
مفهوم‌شناسی
ریاضت از ریشه رَوض به معنای رام ساختن و تربیت کردن اسب سواری آمده است. [۱] طریحی در مجمع البحرین منظور از ریاضت را بازداشتن نفس حیوانی از شهوت و غضب و نفس ناطقه انسانی از آلوده شدن به رذائل اخلاقی دانسته است. [۲] ریاضت یا ریاضت نفس، به معنای تحمل سختی‌ها، ترک غرایز و انجام عبادات برای تزکیه و پاک کردن روح است[۳] که در آیات قرآن کریم و روایات معصومان به آن سفارش شده است.[۴]
ریاضت، در آثار عرفانی، به معانی گوناگون آمده است؛[۵] از جمله تمرین دادن نفس برای آنکه گفتار و کردار و نیت خود را برای خدا خالص کند.[۶] ریاضت همچنین جهاد اکبر دانسته شده، و ارکان آن، کم‌خوری، شب‌زنده‌داری، کم‌گویی و خلوت معرفی شده است.[۷]
اثرات و نتایج
از بین رفتن بخل، حسد، تکبر، حرص به دنیا، از نتایج ریاضت دانسته شده است؛[۸] همچنین دستیابی به صفات پسندیده‌ای مانند بخشش، شجاعت، غیرت، خضوع در برابر حق و فروتنی.[۹]
برخی از آیات قرآن کریم، ناظر به معنای ریاضت دانسته شده است؛[۱۰] از جمله آیه ۴۰ و ۴۱ سوره نازعات که بر اساس آن، کسی که از مقام پروردگار بترسد و خود را از هوای نفس بازدارد، بهشت جایگاه اوست.[۱۱] از امام علی(ع) هم نقل شده است که هر کس نفس خود را ریاضت مداوم دهد، سود می‌برد.[۱۲]
موارد منع‌شده
ریاضت با شیوه‌های غیرمشروع، مورد نهی قرار گرفته[۱۳] و از همین رو رهبانیت، به‌معنای ترک دنیا[۱۴] منع شده است.[۱۵]
ملاصدرا، شروع ریاضت پیش از کامل کردن معرفت و عمل کامل به عبادات شرعی را گمراه‌کننده دانسته،[۱۶] و بر همین اساس، معتقد است که تا وقتی در عبادات شرعی کوتاهی شود، جایی برای عبادات حکیمانه و ریاضت‌های سلوکی نیست؛ چرا که منجر به هلاکت خود و هلاک کردن دیگران می‌شود.[۱۷] وَ إِنَّما هِي نَفْسِي أَرُوْضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ.من نفس سركش را با تقوا تمرين مى‌دهم و رام مى‌سازم، تا در آن روز بزرگ و خوفناك با ايمنى وارد صحنه قيامت شود و در آن‌جا كه همه مى‌لغزند او ثابت و بى تزلزل بماند
فرازی از نامه امام علی (ع) به عثمان بن حنیف در باره ریاضت نفس:
«وَ إِنَّما هِي نَفْسِي أَرُوْضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ.»
من نفس سركش را با تقوا تمرين مى‌دهم و رام مى‌سازم، تا در آن روز بزرگ و خوفناک با ایمنى وارد صحنه قیامت شود و در آن‌جا كه همه مى‌لغزند او ثابت و بى تزلزل بماند.
*منبع: نهج البلاغه، نامه ۴۵
پانویس
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۸.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج۲، ص۲۵۱.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۷۶۷.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۴۰؛ گوهرین، شرح اصطلاحات تصوف، ۱۳۸۰ش، ج۶، ص۱۴۲-۱۴۳.
- ↑ القاسانی، شرح منازل السائرین، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۸.
- ↑ موسوی تبریزی، مقدمه‌ای بر عرفان عملی، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۷.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ نصیرالدین طوسی، أوصاف الأشراف، ۱۳۶۹ش، ص۳۵.
- ↑ سوره نازعات، آیه ۴۰ و ۴۱؛ بر اساس ترجمه مکارم شیرازی.
- ↑ من استدامَ ریاضةَ نفسه انتفعَ (آمدی، غرر الحکم، ۱۴۱۰ق، ص۶۰۸، ح۶۶۰).
- ↑ گلپایگانی، إرشاد السائل، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۷.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۳۷۶۰.
- ↑ مجموعه نویسندگان،، فرهنگ فقه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ صدرالدین شیرازی، کسر أصنام الجاهلية، ۱۳۸۱ش، ص۳۵.
- ↑ صدرالدین شیرازی، کسر أصنام الجاهلية، ۱۳۸۱ش، ص۳۸.
منابع
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم ودرر الکلم، تصحیح مهدی رجایی، قم، دار الکتاب الإسلامی، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۹۰ش.
- خاتمی، روح الله، آینه مکارم: شرح دعای مکارم الاخلاق امام سجاد(ع)، تهران، زلال، ۱۳۶۸ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر اصنام الجاهلية، تصحیح و تحقیق و مقدمه محسن جهانگیری، با اشراف سید محمد خامنه‌ای، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بی تا، بی جا، بی نا.
- فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، المحقق: يوسف الشيخ محمد، الناشر: المكتبة العصريّة، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- القاسانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، تحقیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، ۱۳۸۵ش/۱۴۲۷ق.
- گلپایگانی، محمدرضا، إرشاد السائل، بیروت، دار الصفوة، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- گوهرین، صادق، شرح اصطلاحات تصوف، تهران، زوار، ۱۳۸۰ش.
- مجموعه نویسندگان، فرهنگ فقه: مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی، ج۴، قم،مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۹ش.
- موسوی تبریزی، محسن، مقدمه‌ای بر عرفان عملی و طهارت نفس و شناخت انسان کامل، تهران، موسسه فرهنگی نور علی نور، ۱۳۸۷ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، أوصاف الأشراف، تصحیح و تنظیم و تحقیق مهدی شمسالدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، تهیه تنظیم محمد جعفر آشتیانی، جعفر امامی، ناشر: مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، قم ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام