کِتابُ علی یا الجامِعَه کتابی حدیثی است که به‌املای پیامبر(ص) و به‌قلم امام علی(ع) نوشته شده است. این کتاب از ودایع امامت است که بر امام‌‌بودن صاحب آن دلالت دارد. براساس احادیث، در الجامعه تمامی احکام شرعی، حتی جزئی‌ترین آنها، بیان شده است. اخلاق، عقاید، قصص انبیا و روایات باطنی از دیگر مباحث این کتاب دانسته شده است.
در روایات آمده که این کتاب را کسانی غیر از اهل‌بیت هم دیده‌اند؛ ازجمله محمد بن مسلم، زُراره بن اَعْین و منصور عباسی. مهدی مهریزی کتابی به‌نام «کتاب علی» با موضوع الجامعه نوشته است.
معرفی و اهمیت
بر اساس احادیث شیعه، کتاب الجامعه، کتابی است که به‌املای پیامبر(ص) و به دست امام علی(ع) نوشته شده است.[۱] در روایات، عنوان‌های دیگری مانند «صحیفه»[۲] و «کتاب علی»[۳] به کار رفته که برخی پژوهشگران معتقدند همگی مربوط به یک کتاب‌اند؛ چراکه در این روایت‌ها، ویژگی‌های یکسانی برای این عناوین ذکر شده است.[۴] در مقابل، آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) معتقد است کتابُ علی با الجامعه تفاوت دارد.[۵]
الجامعه، نشانه امام
برپایه برخی روایات، الجامعه از جملهٔ ودایع امامت است که بر امام‌‌بودن دارنده آن دلالت دارد.[۶] آقا بزرگ تهرانی بر این باور است که کتاب علی(ع) همچون دیگر ودایع امامت، نزد امامان شیعه دست‌به‌دست می‌گشته و اکنون نزد امام مهدی(عج) است.[۷]
محتوای کتاب
براساس روایات متعدد، تمامی احکام مربوط به حلال‌ها و حرام‌ها، حتی امور جزئی مانند دیه خراش، در کتاب جامعه ذکر شده است.[۸] برخی از محققان احتمال داده‌اند که این کتاب به دلیل فراگیریِ تمام احکام، «الجامعه» نامیده شده است.[۹] سید حسین مدرسی طباطبایی، از محققان شیعه در قرن پانزدهم، در کتاب میراث مکتوب شیعه با استناد به روایت‌های متعدد، محتوای کتاب علی را شامل مباحث ذیل دانسته است: احکام فروع دین (شامل نماز، حج، جهاد، نکاح و طلاق، قضا و شهادات، حدود و دیات) اخلاق، عقاید و فضایل، قصص انبیا و روایات باطنی.[۱۰]
ویژگی‌ها
در روایت‌هایی، اندازه کتاب علی(ع) به این شکل بیان شده که طول آن هفتاد ذِراع (تقریباً ۳۵ متر)[۱۱] و عرض آن به‌ضخامت ران شتر است[۱۲] که از گستردگی و حجم زیاد آن حکایت دارد؛[۱۳] اما در بعضی از روایت‌ها آمده است که این کتاب کوچک بوده و در غلاف شمشیر جای می‌گرفته است.[۱۴] برخی از محققان با استناد به روایت‌های دیگر، این کتاب کوچک را، نه همه کتاب، که بخشی از کتاب دانسته‌اند.[۱۵] سیدمحمدکاظم طباطبایی (متولد ۱۳۴۴ش)، معتقد است این کتاب کوچک، کتاب دیگری غیر از کتاب علی(ع) بوده است.[۱۶]
گزارش‌کنندگان
بر اساس تحقیق مجید معارف (متولد ۱۳۳۲ش)، بیش از چهل نفر، اصل وجود کتاب جامعه را روایت کرده‌اند.[۱۷] براساس برخی روایت‌ها، شماری از اصحاب ائمه، مانند محمد بن مسلم[۱۸]، زُراره بن اَعْین[۱۹]، ابوبصیر مرادی[۲۰]، عبدالملک بن اَعین[۲۱] و مُعَتَّب[۲۲] و برخی از دشمنان آنها مانند منصور عباسی کتاب جامعه را دیده‌اند.[۲۳] به‌گفته سید محمدکاظم طباطبایی، در کتاب وسایل الشیعه هشتاد روایت، از کتاب علی(ع) نقل شده است.[۲۴]
دیدگاه اهل‌سنّت
به گفته برخی محققان، بر خلاف گزارش‌های شیعی که میان کتاب جفر و جامعه و محتوای آن دو تفکیک کرده‌اند، در گزارش‌های اهل‌سنت چنین تفکیکی وجود ندارد. در مواردی از گزارش‌های اهل‌سنت هم که این دو کتاب به‌طور جداگانه ذکر شده‌‌اند، محتوای آن دو، یک چیز معرفی شده است.[۲۵] سید میر شریف جرجانی، از عالمان حَنَفی‌مذهب قرن هشتم، معتقد است کتاب جامعه، به‌صورت رمزی، به‌روش علم حروف نوشته شده است.[۲۶] حاجی خلیفه، جفر را علم به لوحِ قضا، و جامعه را علم به لوحِ قَدَر معرفی کرده است.[۲۷]
تک‌نگاری‌ها
مهدی مهریزی کتابی با عنوان «کتاب علی» در موضوع کتاب علی(ع) نوشته که انتشارات صحیفه خِرَد آن را در سال ۱۳۹۰ش، در ۲۲۰ صفحه منتشر کرده است.[۲۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۴۲-۱۴۶؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۳-۱۵۵.
- ↑ اهوازی، الزهد، ۱۴۰۲ق، ص۳۹؛ اشعری، النوادر، ۱۴۰۸ق، ص۷۹؛ برقی، محاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۰۷ و ۲۷۳.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۵-۳۰۶.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۱۰۲-۱۰۳؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۸-۴۱۹.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۴۲-۱۴۶؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۷.
- ↑ مدرسی طباطبایی، میراث مکتوب شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۲-۳۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۹؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص ۴۱۹.
- ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۲۷۱.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۷.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۷-۱۸؛ نسائی، السنن الکبری، ۱۴۲۱ق، ج۸، ص۵۶.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۷.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ج۱، ص۶۵-۶۶.
- ↑ معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۷۴ش، ص۴۳-۴۵.
- ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۲۷۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۹۴.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۴۳.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۳.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ الجندی، الامام جعفر الصادق، ۱۳۹۷ق، ص۲۰۰.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۶۹.
- ↑ بهاردوست، «جفر و جامعه»، ص۴۷۷.
- ↑ جرجانی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۶، ص۲۲.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج ۱، ستون ۵۹۱.
- ↑ مهریزی، کتاب علی، ۱۳۹۰ش.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق
- اشعری، احمد بن محمد بن عیسی، النوادر، قم، مدرسه امام مهدی(عج) ۱۴۰۸ق.
- الجندی، عبدالحلیم، الامام جعفر الصادق، قاهره، المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة، ۱۳۹۷ق.
- اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، قم، المطبعة العلمیة، ۱۴۰۲ق.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دار الکتب العلمیه، ۱۳۷۱ق.
- بهاردوست، علیرضا، «جفر و جامعه»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- جرجانی، میر سید شریف، شرح المواقف، قم، الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بغداد، مکتبة المثنی، ۱۹۴۱م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مدرسی طباطبایی، حسین، میراث مکتوب شیعه، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۶ش.
- معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، مؤسسه فرهنگی و هنری ضریح، ۱۳۷۴ش.
- مهریزی، مهدی، کتاب علی، قم، صحیفه خرد، ۱۳۹۰ش.
- نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
پیوند به بیرون