وجوهات شرعی

وجوهات شرعی پول یا مال‌هایی که تحت عناوینی مانند خمس، زکات، کفارات، رد مظالم، نذورات و موقوفات توسط مکلفان پرداخت می‌شود. بعضی معتقدند خمس و زکات باید به حاکم شرع یا نماینده و وکیل او پرداخت شود.

مفهوم‌شناسی

وجوهات جمع وجوه به معنای پول‌هاست. در لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ سخن آمده است که یکی از معانی عرفی وجوهات؛ خمس، زکات و رد مظالمی است که به برخی از مجتهدان پرداخت می‌شود. برخی وجوهات را وجوهات بِرِّیّه (پول‌هایی که به خاطر احسان و نیکوکاری به دیگران پرداخت می‌شود،) دانسته‌اند.

فقها از اصطلاح «وجوهات شرعی» در موضوعات مختلف فقهی استفاده کرده‌اند. عده‌ای با اشاره به اینکه در فقه به تعریف «وجوهات شرعیه» پرداخته نشده است، آن را اصطلاح فقهی ندانسته، بلکه اصطلاح عُرفی(اصطلاحی که در میان مردم رایج است) می‌دانند. و معنای عرفی آن را همه پول‌هایی دانسته‌اند که به خاطر احکام شرع توسط مکلفان پرداخت می‌شود.

مصادیق

تعدادی از نویسندگان، وجوهات شرعیه را تنها شامل واجبات شرعی(خمس و زکات) دانسته اما عده‌ای دیگر آن را شامل همه درآمد‌های دینی مانند خمس، زکات و صدقات واجبه و مستحبه دانسته‌اند. همچنین برخی موقوفات و هدایای مالی و تعدادی نیز انفال را تحت عنوان وجوه شرعیه آورده‌اند. محمدحسین نائینی در وکالتی که به مهدی بهبهانی برای اجازه گرفتن وجوه شرعیه داده، حق امام، مجهول المالک، زکات، نذرها، مطلق صدقات، کفارات و اُجرت عبادات را از وجوه شرعیه برشمرده است.

برخی معتقدند که وجوهات شرعیه شامل موارد زیر می‌شود:

1. فدیه: مالی که به دلیل انجام ندادن برخی از وظایف دینی بر برخی از مکلفان واجب می‌شود. برای نمونه کسی که توانایی روزه گرفتن را ندارد باید به ازای هر روزه یک مد طعام به فقیر بپردازد.
2. کفاره: جریمه‌ای است که به دلیل انجام دادن برخی از کارهای حرام یا انجام ندادن بعضی واجبات برعهده مکلفان قرار داده شده است. مانند کفاره روزه نگرفتن، قتل، شکستن قسم، ظِهار و...
3. خراج: حق مالی که دولت اسلامی بر زمین‌های خاص وضع کرده است.
4. خمس: پرداخت یک پنجم مازاد درآمد سالانه و برخی موارد دیگر مانند معدن و گنج با شروطی که در فقه آمده است.
5. زکات: پرداخت مقدار معینی از برخی اموال خاص با نصاب خاص و به میزان معین.
6. زکات فطره: مال یا پولی که پرداخت آن بر مکلفان در هنگام غروب شب عید فطر هر سال واجب می‌شود.
7. جزیه: مالی که دولت اسلامی هر ساله از برخی اهل ذمه دریافت می‌کند.
8. عُشر: به مالی گفته می‌شود که از بازرگانان غیرمسلمان برای تجارت در سرزمین اسلامی گرفته می‌شود.

وجوهات شرعیه به چه کسی باید پرداخت شود؟

فقهای شیعه معتقدند در زمان امام معصوم، تنها او می‌تواند در این وجوه تصرف کند و در زمان غیبت فقهای عادل و جامع الشرایط اجازه تصرف در این وجوه شرعیه را دارند. اما به باور اهل سنت، هر حاکمی با هر گونه ویژگی اخلاقی و علمی، چون صرفا حاکم اسلامی است اختیار تصرف در وجوه شرعیه را دارد.

مطهری محقق مجتهد شیعه درباره اهمیت جایگاه وجوهات و این که در واقع این وجوهات حق امام زمان است که در عصر غیبت فقهیان واجد شرایط به اذن او دریافت می‌کنند؛ نقل می‌کند که در سال‌های اول مرجعیت مرحوم آیت الله بروجردی یکی از بازاری‌های متدین روی یک تکه کاغذ پاره‏‌ای حواله‏‌ای ( که ارزش مالی زیادی هم داشت) نوشته بود و با واسطه‌ای برای آیت الله بروجردی فرستاده بود آن شخص حواله را آورد و به دست ایشان داد ولی مرحوم بروجردی آن را پرت کرد آن طرف و به او گفت دیگر از این وجوهات نگیری... ایشان به آن بازاری گفت تو به کی داری پول می‌دهی؟ تو خیال می‌کنی به من داری پول‏ می‌دهی؟ تو پول امام زمان را داری می‌دهی. تو با این کارت به امام زمان داری بی‌‏احترامی می‌کنی. در یک کاغذ پاره حواله می‏‌نویسی؟! بر طبق نظر آیت‌الله خامنه‌ای ، هرچند امر وجوهات راجع به ولی‌امر مسلمین است، ولی مقلدين هر يک از مراجع تقليد، می‌توانند در پرداخت سهمين به استناد فتواى مراجع تقلید خود عمل کنند و برائت ذمّه حاصل می‌‏شود.

برخی از مراجع تقلید به تعدادی از افراد مُعتَمد اجازه‌ای می‌دهند تا از طرف آنها خمس و زکات از مقلدان دریافت کنند.

جستارهای وابسته

• خمس
• زکات
• رد مظالم