مؤمن الطاق
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمّد بن علی بن نعمان بی‌أبی طریفة بجلی کوفی |
| لقب | مؤمن طاق، طاقی، احول |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات | (۱۶۰ق یا پس ۱۸۰ق) |
| علت وفات | پس از امام صادق (ع) |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) |
| فعالیت‌ها | نقل روایت • مناظره |
| مشایخ | ابوعبیده حذاء • سلّام بن مستنیر |
| شاگردان | حسن بن محبوب • ابان بن عثمان و... |
| آثار | الاحتجاج فی إمامة أمیرالمؤمنین(ع) • نظراتش بر رد خوارج • مناظرات با أبی حنیفة • الإمامة • المعرفة • الرد علی المعتزلة فی إمامة المفضول • الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشة • إثبات الوصیة • کتاب افعل لا تفعل |
محمّد بن علی بن نعمان بی‌أبی طریفة بجلی کوفی(درگذشت ۱۶۰ یا پس ۱۸۰ق) ملقب به مؤمن الطاق، از اصحاب امام صادق(ع) و متکلمان شیعه در قرن دوم قمری. وی در کلام و فقه تبحر داشت و با مخالفان شیعه مانند ابوحنیفه مناظره می‌کرد. برخی مخالفان، عقائد غیر توحیدی و فرقه نعمانیه را به او نسبت داده‌اند. علمای شیعه با رد این اتهامات وی را مدح و توثیق کرده‌اند. وی روایاتی را بی‌واسطه از امام صادق(ع) و با واسطه از امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) نقل کرده است.
زندگینامه
از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست اما تاریخ درگذشتش را سال ۱۶۰ق یا پس از ۱۸۰ق دانسته‌اند.[۱] نام پدرش علی است اما گاهی به اعتبار انتساب به جدش نعمان، او را محمد بن نعمان نیز می‌گفتند.[۲] کنیه وی ابو جعفر است[۳] و القابش، اَحوَل[۴] و طاقی و صاحب طاق[۵] و شاه طاق[۶] است. این لقب بدین‌خاطر بود که وی در طاق المحامل کوفه دکان صرافی داشت. البته از آن جهت که در کار صرافی خبرگی داشت و می‌توانست پول اصل را از تقلبی تشخیص دهد به او شیطان طاق می‌گفتند.[۷] گفته شده است چون در مناظره‌ای بر ابوحنیفه پیروز شد، ابوحنیفه نخستین کسی بود که او را شیطان طاق نامید. و چون هشام بن حکم این را شنید، نخستین کسی بود که او را مؤمن طاق نامید.[۸]
جایگاه علمی
مناظره مؤمن طاق با ابوحنیفه
ابوحنیفه: آیا به رجعت اعتقاد داری؟
مؤمن طاق: بلی.
پس پانصد اشرفی به من قرض بده که در رجعت برگشتم به تو پس می‌دهم.
قبول دارم به شرط اینکه برای من ضامنی بیاور که وقتی به دنیا برمی‌گردی به شکل انسان برگردی. می‌ترسم که رجعت تو به شکل غیر انسانی باشد و من تو را نشناسم و نتوانم وجهم را از تو دریافت کنم.»[۹]
تبحر در کلام
مؤمن الطاق متکلمی حاذق بود[۱۰] و از قدرت بالایی در مناظره برخوردار بود آنقدر که امام صادق او را برای انجام مناظرات کلامی به مناظرات می‌فرستاد. در متون کلامی مناظرات وی با ابوحنیفه [۱۱]، زید بن علی بن حسین[۱۲]، ابن ابی خدره[۱۳]، ضحاک شادی از خوارج[۱۴] و ابن ابی العوجاء و...[۱۵] ثبت شده است.[۱۶]
جایگاه حدیثی
مؤمن الطاق از اصحاب امام صادق(ع)[۱۷] و امام کاظم(ع)[۱۸] است. وی از امام صادق(ع) هم بدون واسطه[۱۹] و هم با واسطه، نقل روایت کرده است.[۲۰]. او از امام سجاد(ع)[۲۱] و امام باقر(ع)با واسطه [۲۲] حدیث نقل کرده است.
مجموعه روایاتی که نام وی در سند آنهاست کمتر از ۳۰ روایت است.[۲۳] محتوای این روایات در زمینه اعتقادات (امامت و فضائل امام علی(ع))[۲۴] فقه[۲۵] و اخلاق[۲۶] است. امام صادق در وصیتشان به وی، توصیه‌هایی در زمینه تقیه[۲۷] محبت اهل بیت، پرهیز از مراء، جدال[۲۸] و... به او نمودند.
رجالیان شیعه مؤمن طاق را مدح و توثیق کرده‌اند.[۲۹] کشی دو روایت در نکوهش او نقل کرده است اما آیت‌الله خوئی معتقد است که آنها علاوه بر ضعف سندی، دلالتی بر ذم مؤمن طاق ندارند.[۳۰]
بنابر برخی احادیث از محبوب‌ترین اشخاص در نزد امام جعفر صادق(ع) به شمار می‌آمد.[۳۱]
توانایی‌های شعری
مرزبانی در کتاب الشعرا قصیده‌ای را از مؤمنِ طاق نقل می‌کند که برخی از ابیات آن چنین است:
از سروده‌های وی:
آثار
- کتاب الاحتجاج فی إمامة أمیرالمؤمنین(ع).
- کتاب نظراتش بر رد خوارج.
- مناظرات با أبی حنیفة و مرجئة.[۳۴]
- کتاب الإمامة.
- کتاب المعرفة.
- کتاب الرد علی المعتزلة فی إمامة المفضول.
- کتاب الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشة.
- کتاب إثبات الوصیة.
- کتاب افعل لا تفعل[۳۵] او در این کتاب به مهمترین فرق و مکاتب اسلامی زمان خویش اشاره نموده است؛ قدریة و خوارج و عامة (عموم اهل سنت) و شیعة. او تنها شیعه را فرقه نجات یافته (فرقه ناجیه) و حق می‌داند. نجاشی آن را نزد احمد بن حسین بن عبید الله غضایری دیده است و گفته است که برخی متأخران در آن دست برده و احادیثی دال بر تناقض اقوال صحابه و فساد آنها را در آن افزودهاند.[۳۶]
شایعات درباره وی
برخی او را سرسلسله فرقه نعمانیه یا شیطانیه دانسته‌اند و برخی عقاید غیرتوحیدی را به او نسبت داده‌اند.[۳۷] از جمله:
شهرستانی عقاید مشبهه و غیر توحیدی را به وی نسبت می‌دهد.[۴۰] ابن حزم معتقد است که وی در کتاب الامامه گفته است آیه ۴۰ سوره توبه در قرآن نیست.[۴۱]
اما علمای شیعه این نسبت‌ها را رد می‌کنند؛ نجاشی گفته است چیزهایی به وی نسبت می‌دهند که درست نیست.[۴۲] مامقانی نیز انتساب او به طبرستان و ارتباطش با شیطانیه را رد می‌کند. محسن امین گفته است ابن حزم که نام ایشان را نمی‌داند چگونه احوال او را می‌شناسد.[۴۳] او همچینن معتقد است که فرقه شیطانیه در زمان خود نویسنده هم وجود خارجی نداشته است و مومن الطاق از این تهمتها مبرا است.[۴۴]
مطالعه بیشتر
سیری در زندگی مؤمن طاق؛ شاگرد ممتاز امام محمد باقر و امام صادق: نویسنده: محمدرضا عطایی، ناشر: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی الشمس، ۱۳۷۶ش.
پانویس
- ↑ شفیعی، مکتب حدیثی شیعه در کوفه، ص۱۷۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ص۱۶۳؛ حلی، رجال، ص۲۲۹.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵؛ ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ الکنی و الالقاب، ج۲، ص ۱۴.
- ↑ نجاشی، ص۳۲۵؛ مرزبانی، شعراء الشیعه، ص۸۶. به نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۴.
- ↑ طوسی،رجال، ص۲۹۶.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ نجاشی، ص۳۲۵؛ کشی، ج۲، ص۴۲۲.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶.
- ↑ کشی، ص۱۸۶-۱۸۷؛ قمی، سفینة البحار، ج۳، ص۵۶۷، ج۸، ص۱۲.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ کشی، ص۱۸۸.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۴۰۰.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۵-۶۸.
- ↑ طوسی، رجال، ص۲۹۶.
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۴۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱؛ کلینی، کافی، ج۳، ۳۸؛ ج۵، ص۴۵۷.
- ↑ کلینی، کافی، ج۳، ص۳۲۲؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۹۶؛ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۷، ص۴۴۸، ج۸، ص۱۴۵، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۵۲.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ خوئی، ج۲۱، ص۹۱؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۰۲.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ۱۷۶، ج۸، ص۲۵۶؛ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ص۴۰، ج۳، ص۱۳، ۳۸،۵۰۹، ج۵، ص۳۰۵، ۴۵۷، ص۴۹۲؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۳، ۳۲۲.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۴، ۱۸۶.
- ↑ تحف العقول، ص۳۰۹
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۴۳.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۹-۴۰.
- ↑ کشی، ص۱۸۵؛ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ مرزبانی، شعراء الشیعه، ص۸۶. به نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۴.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات ج ۴ص۷۸.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۳؛ ابن غضائری، ص۱۲۴.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۸-۲۱۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۹۳.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ ابن حزم، الفصل، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۰.
منابع
- اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه مع اضافات و تحقیقات جدیده، المجمع العالمی لاهل البیت، الطبعة الرابعه، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م.
- ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، تعلیق: احمد شمس الدین، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۶ق.
- اشعری، ابوالحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، فرانس شتاینر، آلمان- ویسبادن، ۱۴۰۰ق.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- بغدادی، عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، دارالجیل-دار الآفاق، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
- مفید، الإختصاص، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، رجال، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، الفهرست، المکتبة المرتضویة، نجف. بی‌تا.
- حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، رجال العلامة الحلی، مصحح: بحرالعلوم، محمدصادق، دارالذخائر، نجف، ۱۴۱۱ق.
- ابن داود حلی، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۷ق.
- قمی، عباس، سفینة البحار، اسوه، قم، ۱۴۱۴ق.
- واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال(لابن الغضائری)، مصحح: حسینی، محمد رضا،دار الحدیث، قم،۱۳۶۴ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح الرجال فی علم الرجال، جهان، تهران، ۱۳۵۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری علی اکبر و محمد آخوندی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۰۷ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، إختیار معرفة الرجال، محقق / مصحح: طوسی، محمد بن الحسن / مصطفوی، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- شفیعی، سعید، مکتب حدیثی شیعه در کوفه (تا پایان قرن سوّم هجری)، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۸۹.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، مصحح: موسوی جزائری، طیب، دارالکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مصحح: غفاری، علی اکبر، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴/۱۳۶۳ق.
پیوند به بیرون