محاصره بنی‌هاشم در شعب ابیطالب
محاصره بنی‌هاشم در شعب ابیطالب، محاصره اقتصادی و اجتماعی پیامبر(ص) به همراه بنی‌هاشم در شعب ابیطالب توسط قُرَیش. این محاصره سه سال طول کشید و با معجزه الهی از طریق خورده‌شدن پیمان‌نامه توسط موریانه به پایان رسید.
«خویشان ما (قبیلۀ قریش) بر این شدند که پیامبر ما را بکشند و نسل ما را براندازند. دربارۀ ما تصمیم گرفتند و ستم‌ها رواداشتند. خواروبار از ما قطع کردند و آب گوارا از ما بازگرفتند و ما را در جایگاه بیم و هراس نشاندند و جاسوس‌ها بر ما گماشتند و ما را ناچار ساختند تا در میان کوهی ناهموار پناه جوییم و بدین اکتفا نکرده جنگ علیه ما افروختند و پیمان‌نامه در میان خود علیه ما نوشتند بدین مضمون که با ما هم خوراک نشوند و با ما آب ننوشند و با ما وصلت و ازدواج نکنند و خرید و فروش ننمایند و از آنان در امان نباشیم تا اینکه محمد(ص) را در اختیار آنان نهیم تا اینکه وی را بکشند و جسدش را مثله[=قطعه قطعه] کنند. جز در موسم حج و عمره ما بنی هاشم از امنیت برخوردار نبودیم. اما مشیت خداوند دربارۀ ما چنین قرار گرفت که ما با تمام وجود از آن حضرت دفاع کنیم. و پروانه وار شمع وجودش را طواف نماییم و با شمشیرهای خود شب و روز از او حمایت کنیم. مومنانمان به انگیزۀ نیل به پاداش پروردگار و کافرانمان به منظور دفاع از حریم قوم و تبار از وجود مقدس وی حمایت می‌کردند.»
چرایی و زمینه محاصره
در اواخر سال ششم بعثت سران قریش از نفوذ و پیشرفت سریع آیین اسلام ناراحت و در فکر چاره و راه‌حلی شدند.[۱] اسلام‌آوردنِ افرادی مانند حمزه، تمایل جوانان قریش به اسلام و آزادی عملی که در حبشه نصیب مسلمانان شده بود، بر ناراحتی سران قریش افزوده بود. از این‌رو جلسه‌ای تشکیل دادند و عهدنامه‌ای به خط منصور بن عکرمه و امضای هیئت عالی قریش نوشتند و در داخل کعبه آویزان کردند و سوگند یاد کردند که قریش، تا دم مرگ طبق موازین آن عمل کند:
مفاد پیمان‌نامه
- هرگونه خریدوفروش با هواداران محمد(ص) تحریم می‌شود.
- ارتباط و معاشرت با آنان ممنوع می‌گردد.
- زن دادن به مسلمانان یا زن گرفتن از آنان ممنوع است.
- پیمان‌نامه فقط در صورتی لغو خواهد شد که محمد(ص) را برای کشتن به آنان تسلیم کنند.
متن پیمان به امضای تمامی بانفوذان قریش جز مطعم بن عدی[۲] رسید و به اجرا گذاشته شد.[۳] پس ار این پیمان، هر کس به شهر مکه وارد می‌شد، حق نداشت با بنی‌هاشم معامله کند و اگر کسی چنین کاری انجام می‌داد اموالش را مصادره می‌کردند.[۴]
وضعیت بنی‌هاشم در زمان محاصره
ابوطالب، بنی‌هاشم را دعوت کرد و حمایت از پیامبر را بر عهده آنان گذاشت. وی دستور داد بنی‌هاشم از محیط مکه به شعب ابیطالب (دره‌ای در اطراف مکه) منتقل شوند و در آنجا سکنا گزینند. همه بنی‌هاشم به جز ابولهب و فرزندانش دعوت او را اجابت کردند.[۵] او افرادی را در اطراف شعب گماشت تا از شعب حراست کنند.[۶] ابوطالب از ترس اینکه مبادا نیمه‌شب پیامبر(ص) را بکشند، هنگام خواب پیامبر، رختخواب خود را در یک طرف او می‌انداخت و محل خواب یکی از فرزندانش را در طرف دیگر او قرار می‌داد.[۷]
محاصره شعب سه سال طول کشید فشار و سختگیری‌ها به حدی رسید که نالۀ فرزندان بنی‌هاشم به گوش مشرکان مکه می‌رسید[۸] جاسوسان قریش در تمام راه مراقب بودند مبادا کسی خواروباری به شعب ابیطالب ببرد. ولی علی‌رغم این کنترل حکیم بن حزام[۹] برادرزادۀ خدیجه، ابوالعاص بن ربیع[۱۰] و هشام بن عمر نیمه‌شب‌ها مقداری گندم و خرما بر شتری حمل کرده تا نزدیکی شعب می‌آوردند سپس آن را رها می‌کردند.[۱۱] مسلمانان فقط در مواقع موسم حج می‌توانستند برای خرید یا دعوت و تبلیغ از شعب خارج شوند.[۱۲] به گفتۀ ابن‌سعد محاصره بنی‌هاشم در محرم سال هفتم بعثت اتفاق افتاد[۱۳] و در سال دهم بعثت پایان یافت.[۱۴]
امام علی در نامه‌ای به معاویه به محاصره اقتصادی بنی‌هاشم در شعب ابیطالب و وضعیت مسلمانان در دوره محاصره اشاره کرده است.[۱۵]
راهبرد مسلمانان در مقابله با محاصره
- مصرف و خرج ثروت و دارایی حضرت خدیجه برای تامین نیازمندی‌های مالی مسلمانان.[۱۶] به گزارش یعقوبی در این مدت از محل دارایی‌های خدیجه گذران کردند.[۱۷]
- وجوب انفاق و زکات به عنوان فریضه مالی مسلمانان[۱۸]
- رساندن مواد غدایی به‌وسیله برخی مشرکان قریش به علت روابط خویشاوندی [۱۹]
- نقض مخفیانه تحریم‌ها توسط برخی از مسلمانان از جمله امام علی(ع)[۲۰]
- مراقبت دائمی از جان پیامبر(ص)
صبر و استقامت
- نزول قصص قرآنی و دعوت به صبر، استقامت و توکل[۲۱]
- پایداری حضرت ابوطالب در حمایت از پیامبر(ص) و دعوت دیگران به صبر و استقامت[۲۲]
- صبر و استقامت پیامبر(ص) در برابر تهدیدهای قریش[۲۳]
پدیدآمدن احساس هم‌بستگی اجتماعی در مقابله با فشار روانی قریش در اثر حضور در شعب ابیطالب[۲۴] تمرین و تجربه صبر و پایداری برای مؤمنان در اثر حضور در شعب ابی طالب[۲۵] پدیدآمدن اختلاف در تداوم تحریم‌ها در میان برخی سران قریش را از ثمرات پایداری مؤمنان می‌دانند.[۲۶]
پایان محاصره
در سال دهم بعثت شبی ابوجهل، حکیم بن حزام را که برای خدیجه بار گندم می‌برد مانع شد. دیگران مداخله کردند و به سرزنش ابوجهل برخاستند. به تدریج گروهی از کرده خود پشیمان شدند و به طرفداری از بنی‌هاشم برخاستند که چرا بنی‌مخزوم در نعمت به سر ببرند و پسران هاشم و عبدالمطلب در سختی بمانند. از این رو جمعی از شرکت‌کنندگان در پیمان، تصمیم گرفتند آن را پاره کنند. به گزارش ابن‌هشام از ابن‌اسحاق چون به سراغ پیمان‌نامه رفتند دیدند موریانه آن را خورده و تنها جمله «باسمک اللهم» از آن باقی مانده است.
در نقل دیگری آمده است خداوند به پیامبر خبر داد که موریانه، پیمان‌نامه را خورده و تنها جمله «باسمک اللهم» از آن باقی مانده است. پیامبر ابوطالب را از آن باخبر ساخت.[۲۷] ابن‌هشام می‌نویسد گروهی از اهل علم گفته‌اند:
ابوطالب به انجمن قریش رفت و گفت: برادرزاده‌ام می‌گوید موریانه پیمان نامه‌ای را که نوشته اید خورده و تنها نام خدا را باقی گذاشته؛ ببینید اگر سخن او راست است محاصره ما را بشکنید و اگر دروغ می‌گوید او را به شما خواهم سپرد. چون به سراغ نامه رفتند دیدند موریانه همه آن را جز نام خدا خورده است.
مقایسه تحریم‌های اقتصادی ایران با محاصره بنی‌هاشم
محمدحسین رجبی دوانی، تاریخ‌پژوه، معتقد است شرایط جمهوری اسلامی ایران در وضعیت تحریم از سوی آمریکا و کشورهای غربی با شرایط تحریم اقتصادی بنی‌هاشم متفاوت است. چرا که ایران صاحب حکومت و قدرت نظامی و سیطره بر ناحیه مشخص است اما در زمان پیامبر(ص) اینگونه نبود است. تأثیرات تحریم شعب ابیطالب به حدی بود که فشارهای سنگین و گرسنگی شدید را تحمل می‌کردند ولی وضعیت ایران در تحریم‌های اقتصادی اینگونه نیست و دشمنان این کشور به بی‌فایده بودن این تحریم‌ها اقرار کرده‌اند. تحریم های دشمنان ایران موجب تقویت روحیه خودباوری و تکیه به سرمایه‌های درون کشور شده است اما در شعب ابیطالب اینگونه نبوده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۳۴۱.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۲.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۸۴-۸۶؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۱۰.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۱-۷۲.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرةالنبویه، ج۱، ص۳۵۰ به نقل از سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۳۴۲.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ج۱۴، ص۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۳.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۴.
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، بخش ۲، ص ۸۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، دارالهادی، ج۳ ص۱۹۶.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، نشر دارصادر، ج۲، ص۳۱.
- ↑ قاسم‌زاده و احمدوند، «واکاوی محاصرۀ اقتصادی و اجتماعی پیامبر اکرم(ص) و پیروانش در شعب ابیطالب»، ص۶۳.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بدار الفکر، ج۳، ص۸۸ .
- ↑ اسکافی، المعیار و الموازنة، ۱۴۰۲ق، ص۸۹.
- ↑ سیدحسین‌زاده یزدی و شریف‌زاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، ص۱۱.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دار الفکر، ج۳، ص۸۴.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دار الفکر، ج۳، ص۸۴.
- ↑ زرگری‌نژاد، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۱-۲۸۲..
- ↑ سیدحسین‌زاده یزدی و شریف‌زاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، ص۱۱.
- ↑ سیدحسین‌زاده یزدی و شریف‌زاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، ص۱۱.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ رجبی دوانی، «ایران امروز در موقعیت شعب ابیطالب یا بدر و خیبر؟.»، ص۳۶.
منابع
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت،دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- اسکافی، محمد بن عبدالله، المعیار و الموازنة فی فضائل الإمام أمیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع) و بیان أفضلیته علی جمیع العالمین بعد الأنبیاء و المرسلین، تحقیق محمدباقر محمودی، ۱۴۰۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ نهم، ۱۳۸۷ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- سیدحسین‌زاده یزدی سعید و محمدجواد شریف‌زاده، «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»، اقتصاد اسلامی، شماره۶۲، ۱۳۹۵ش.
- شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری (زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام)، ترجمه عزیز الله عطاردی، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اوّل، ۱۳۹۰ق.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، نشر دار صادر. بی‌تا.
- قاسم‌زاده، افتخار و فاطمه احمدوند، «واکاوی محاصرۀ اقتصادی و اجتماعی پیامبر اکرم(ص) و پیروانش در شعب ابیطالب»، تاریخ و سیره اهل‌بیت، شماره۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
