آیه ۱۳ سوره صف
 آیه نصر من الله و فتح قریب در حرم امام حسین(ع) | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره صف |
| شماره آیه | ۱۳ |
| جزء | ۲۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | وعده یاری خداوند و پیروزی بر دشمنان |
| درباره | ایمان و جهاد در راه خدا |
آیه ۱۳ سوره صَف یا آیه نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ مؤمنان را به یاری از جانب خداوند و پیروزی بر دشمنان در آینده نزدیک بشارت می‌دهد. خداوند در آیات قبل، ایمان و جهاد را تجارتی پرسود قلمداد کرده و به ثمرات اخروی آن اشاره می‌کند و سپس در این آیه به ثمرات دنیوی آن می‌پردازد. گفته شده دلیل وعده پاداش دنیوی در کنار پاداش اخروی، علاقه انسان به پاداش‌های نزدیک است و کسب منفعت نزدیک را بر آینده دور ترجیح می‌دهد.
برخی از مفسران، پیروزی وعده داده شده را غلبه مسلمانان بر کفار قریش و فتح مکه قلمداد کرده‌اند؛ چنانکه از وعده فتح ایران و روم نیز سخن به میان آمده است؛ اما عده‌ای آن را در مورد کل فتوحات اسلامی دانسته‌اند. گفته شده وعده الهی شامل همه مؤمنان در طول تاریخ می‌شود و فتح مکه یکی از مصادیق آن است. مفسران شیعه با اشاره به روایتی، مراد از فتح وعده داده شده را پیروزی قائم(عج) دانسته‌اند.
جمله «نصر من الله و فتح قریب» در اتفاقات و مناسبت‌های مختلف از سوی شیعیان مورد استفاده قرار گرفته و تبدیل به شعار شده است؛ چنانکه در آثار و معماری آنها نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
معرفی و ترجمه آیه
آیه نصر من الله و فتح قریب از آیات مشهور سوره صف است[۱] که همه مؤمنان[۲] یا صحابه[۳] را به نصرت خداوند و پیروزی بر دشمنان بشارت می‌دهد. به باور مکارم شیرازی از مفسران معاصر یکی از اهداف مهم سوره صف، دعوت مؤمنان به ایمان و جهاد در راه خداست[۴] و این آیه که مرتبط با آیات قبل دانسته شده[۵] به ثمره ایمان و جهاد در دنیا اشاره کرده[۶] و مؤمنان را به یاری کردن دین به وسیله جهاد[۷] و مبارزه با دنیای شرک و کفر[۸] ترغیب می‌کند.
وَ أُخْرَیٰ تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ.
گفت: «و (نعمت) دیگری که آن را دوست دارید به شما می‌بخشد، و آن یاری خداوند و پیروزی نزدیک است؛ و مؤمنان را بشارت ده (به این پیروزی بزرگ)!.»
آیه ۱۳ سوره صف
تفسیر
خداوند در آیات قبل از تجارتی پرسود سخن به میان آورده که همراه با نجات از عذاب الهی است و آن ایمان به خدا و پیامبر(ص) و جهاد در راه خداست.[۹] خداوند در ادامه به بهای این معامله اشاره کرده است که دو مورد آن پاداش اخروی(آمرزش گناهان و ورود به بهشت) و دو مورد دیگر آن که در این آیه مطرح شده، مربوط به پاداش دنیوی است[۱۰] که ثواب آخرت را نیز به همراه دارد.[۱۱] یکی از آنها یاری از جانب خداوند و دیگری پیروزی بر دشمنان در آینده نزدیک و فتح سرزمین‌های آنها است.[۱۲] گفته شده این دو، پاداش اضافه‌ای است که در راستای نعمت آخرت به مؤمنان اعطا خواهد شد.[۱۳]
اختصاص نداشتن پاداش‌ها به آخرت، دلگرمی و امید دادن به رزمندگان برای آینده‌ای روشن،[۱۴] قطعی بودن یاری خداوند در صورت جهاد[۱۵] و همچنین پیروزی کامل در صورت استقامت[۱۶] از جمله برداشت‌های مفسران از این آیه است.
روایات گوناگونی در مورد تفسیر آیه در کتب تفسیری با رویکرد روایی نقل شده است.[۱۷] در تفسیر آیه به پیمان عقبه اشاره شده که پیامبر(ص) پس از بیان دو شرط ایمان به خدا و جهاد، پاداش آن را بهشت معرفی کرد که با استقبال مردم مدینه مواجه شد.[۱۸]
اشاره به علاقه‌مندی مؤمنان
برخی از مفسران در چرایی اعطای پاداش دنیوی در کنار پاداش اخروی و اشاره به علاقه‌مندی مؤمنان نسبت به آن آورده‌اند، تبع انسان به‌گونه‌ای است که علاقه بیشتری به پاداش‌های نزدیک دنیوی نسبت به پاداش اخروی دارد[۱۹] و آن را نقد پنداشته[۲۰] و به آن اظهار علاقه قلبی می‌کند[۲۱] و به نوعی زمان فوری برای کسب منفعت را بر آینده ترجیح می‌دهد؛[۲۲] بنابراین خداوند پس از ذکر نعمت اخروی به نعمتی از دنیا اشاره می‌کند که مورد علاقه مؤمنان بوده[۲۳] و مشتاق به دست آوردن آن هستند.[۲۴]
پیشرفت در دنیا و غلبه بر دشمنان نیز از جمله دلایل علاقه‌مندی دانسته شده که برای عظمت اسلام و یا برای منافع شخصی و کسب غنائم از کفار به دنبال آن هستند.[۲۵] به باور برخی محققان، جمله «اخری تحبونها» به نوعی علاقه به دنیا را نیز توبیخ می‌کند.[۲۶]
مصادیق نصرت الهی و فتح قریب
گفته شده که نصرت الهی و پیروزی وعده داده شده در این آیه به طور مکرر در میدان‌های نبرد برای مسلمانان محقق شد؛[۲۷] بنابراین این آیه را دلیل بر حقانیت پیامبر(ص) در خبر دادن از آینده دانسته‌اند.[۲۸]
احتمالات گوناگونی در مورد مصداق نصرت الهی و فتح در آینده نزدیک برای مؤمنان مطرح شده است.[۲۹] عده‌ای آن را پیروزی مسلمانان بر کفار[۳۰] قریش[۳۱] و فتح مکه تفسیر کرده‌اند[۳۲] که مسلمانان به اجبار از آن رانده شدند؛[۳۳] چنانکه فتح ایران و روم نیز از جمله مصادیق آن دانسته شده است؛[۳۴] اما عده‌ای علاوه بر ذکر احتمالات مذکور، آیه را در مورد فتح قسمت‌های زیادی از بلاد مشرکین و کفار[۳۵] و یا کل فتوحات اسلامی[۳۶] در سرزمین‌های کفار[۳۷] تفسیر کرده‌اند.
به باور برخی محققان این جمله معنای وسیع و گسترده‌ای داشته و مخاطب آیه تنها اصحاب پیامبر نبودند و شامل همه مؤمنان در طول تاریخ می‌شود و فتح مکه یکی از مصادیق بارز تحقق این آیه دانسته شده است.[۳۸] بنابراین همه فتوحات مسلمانان در دنیا را شامل می‌شود.[۳۹] عده‌ای از مفسران با اشاره به روایتی که در کتاب تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده[۴۰] منظور از پیروزی وعده داده شده را فتح قائم(عج) عنوان کرده‌اند.[۴۱]
در چگونگی نصرت الهی گفته شده خداوند با ارسال ملائکه و یا القا رعب و وحشت در دل کفار و همچنین آرامش و اطمینان در قلوب مؤمنان، به یاری آنها می‌شتابد.[۴۲]
بشارت به مؤمنان
در انتهای آیه از پیامبر(ص) خواسته شده تا به مؤمنان بشارت دهد؛[۴۳] اما در اینکه به چه چیزی بشارت دهد، نظرات مختلفی ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- بشارت به مؤمنان برای تجارت پر سود[۴۴] و پاداش اخروی و دنیویِ[۴۵] بهشت و پیروزی بر دشمنان.[۴۶]
- مژده مجموع پاداش‌هایی که خداوند در دنیا و آخرت می‌دهد.[۴۷]
- بشارت مبنی بر رضایت الهی.[۴۸]
- بشارت بر پیروزی مؤمنان.[۴۹]
- بشارت به کل خیر برای مؤمنان.[۵۰]
تبدیل به شعار شیعیان
گفته شده جمله «نصر من الله و فتح قریب» در میان شیعیان، تبدیل به شعار شده است و مردم از آن در مناسبت‌های مختلف استفاده کرده و حتی بر روی پرچم می‌نویسند؛[۵۱] چنانکه این جمله در برخی از عملیات‌های ایران علیه رژیم بعث عراق چون عملیات ثامن الائمه که به رفع حصر آبادان منجر شد به عنوان رمز عملیات انتخاب گردید و حتی نام عملیات آزادسازی غرب دزفول، فتح المبین گذاشته شد.[۵۲]
این عبارت از عبارات قرآنی است که بر روی آثار و معماری ایرانیان مسلمان نقش بسته است.[۵۳] گفته شده که مسلمانان با توجه به این عبارت و نگارش آن بر روی آثار، همواره نیروی امید به آینده و توکل بر خدا را در خود تقویت کرده‌اند.[۵۴]
پانویس
- ↑ «صف؛ سوره‌ای که به جهادگران اشاره می‌کند»، الکوثر.
- ↑ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۵۷.
- ↑ مغنیه، التفسیر المبین، قم، ص۷۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۸۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۲۶۰.
- ↑ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۱۱، ص۱۵۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۲۳.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۳۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۵۹۷؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۳۱۸-۳۱۹؛ حسینی شیرازی، تقریب القرآن، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۰۸.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۱۷؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۱۸۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۸۷-۹۰؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۱۵۵.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۳۲؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۵۹۷؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۳۰۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۲۳؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۵۹۷؛ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۵۷.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۱۳۹.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۶۲۱.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۱۳۹.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۳۶۸.
- ↑ قطب، فی ظلال القرآن، ۱۴۲۵ق، ج۸، ص۸۷.
- ↑ بروجردی، تفسیر جامع، ۱۳۶۶ش، ج۷، ص۱۳۵؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۳۶.
- ↑ ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ۱۳۹۸ق، ج۵، ص۱۹۹.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۳۳۶.
- ↑ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۳، ص۲۳۷؛ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۵۷.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۱۷؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۰۹؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۳، ص۲۳۷؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۱۵۵.
- ↑ میرزا خسروانی، تفسیر خسروی، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۲۷۸؛ ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ۱۳۹۸ق، ج۵، ص۱۹۹.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۲، ص۵۲۱.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۳۲؛ حقی بروسوی، روح البیان، بیروت، ج۹، ص۵۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۹۱.
- ↑ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۹۱.
- ↑ حسینی شیرازی، تقریب القرآن، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۰۸.
- ↑ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۸۹؛ حقی بروسوی، روح البیان، بیروت، ج۹، ص۵۱۰.
- ↑ ابن‌ابی زمنین، تفسیر ابن‌ابی زمنین، ۱۴۲۴ق، ص۴۱۴؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۳۱۹؛ بروجردی، تفسیر جامع، ۱۳۶۶ش، ج۷، ص۱۳۵.
- ↑ مغنیه، التفسیر المبین، قم، ص۷۴۰
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۸، ص۸۹؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۸۹؛ حقی بروسوی، روح البیان، بیروت، ج۹، ص۵۱۰؛ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۸۰.
- ↑ حسینی شیرازی، تقریب القرآن، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۰۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۲۳؛ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۱۵۵؛ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۵۶۶؛ ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ۱۳۹۸ق، ج۵، ص۱۹۹.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۲، ص۵۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۹۱.
- ↑ حسینی شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۱۵۵
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۶.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۱۸؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۳۶۸؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۳، ص۲۳۷؛ ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ۱۳۹۸ق، ج۵، ص۱۹۹.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۲، ص۵۲۱.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۳۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۸۷-۹۰.
- ↑ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۸۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۴۲۳؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۱۰؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۱۸۸؛ سبزواری نجفی، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۵۵۷.
- ↑ تفسیر ابن ابی زمنین، ۴۱۴؛ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۱۷؛ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۸۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۲۶۰؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۱۲، ص۵۲۱؛ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۱۱، ص۱۵۱.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۸، ص۸۹.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۱۷.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۵۶۶.
- ↑ «صف؛ سوره‌ای که به جهادگران اشاره می‌کند»، الکوثر.
- ↑ «عملیات فتح المبین»، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
- ↑ آقایی و حسینی، «بررسی عبارت نصر من الله و فتح قریب در آثار هنری دوره اسلامی».
- ↑ آقایی و حسینی، «بررسی عبارت نصر من الله و فتح قریب در آثار هنری دوره اسلامی».
منابع
- آقایی، سمانه، سیده مریم حسینی، «بررسی عبارت نصر من الله و فتح قریب در آثار هنری دوره اسلامی»، کنفرانس بین المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست؛ افق های آینده، نگاه به گذشته، ۱۳۹۴ش.
- ابن‌ابی زمنین، محمد بن عبدالله، تفسیر ابن ابی زمنین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق بنیاد بعثت، قم، موسسه البعثه، ۱۴۱۶ق.
- بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدر، ۱۳۶۶ش.
- بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- ثقفی تهرانی، محمد، تفسیر روان جاوید، تهران، انتشارات برهان، چاپ سوم، ۱۳۹۸ق.
- حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، تهران، انتشارات میقات، ۱۳۶۳ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دارالعلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تقریب القرآن إلی الأذهان، بیروت، دارالعلوم، ۱۴۲۴ق.
- حسینی همدانی، سید محمد، انوار درخشان، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران،کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق.
- حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- سبزواری نجفی، محمد، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- «صف؛ سوره‌ای که به جهادگران اشاره می‌کند»، الکوثر، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۶ آبان ۱۴۰۲ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- «عملیات فتح المبین»، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تاریخ بازدید: ۲۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، چاپ سی و پنجم، ۱۴۲۵ق.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، قم، بنیاد بعثت، چاپ سوم، بی‌تا.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
- میرزا خسروانی، علی‌رضا، تفسیر خسروی، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۰ش.