حق فرزند: تفاوت میان نسخه‌ها
Rezai.mosavi (بحث | مشارکت‌ها) |
Rezai.mosavi (بحث | مشارکت‌ها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{اخلاق-عمودی}} | {{اخلاق-عمودی}} | ||
'''حق | '''حق فرزند''' وظایفی است که فرزندان بر عهدهٔ پدر و مادر خویش دارند. در آموزه‌های دینی و اخلاقی فرزند امانتی نزد والدین قلمداد شده و بر رعایت حق فرزندان سفارش نموده‌اند.<br> | ||
در منابع دینی برای فرزندان حقوقی نام برده شده که برخی مربوط به قبل، یا هنگام تولد فرزند، و برخی مربوط به دوران کودکی، جوانی و بزرگسالی وی است؛ از جمله: انتخاب مادری شایسته و مشخص بودن نسَب فرزند، حق حیات، حق تربیت و مهرورزی، حق پرورش جسمی سالم، حق آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی، حق [[نفقه]] و تأمین امور زندگی و نیز پشتیبانی مالی ممکن و تلاش در امر [[ازدواج]] آنها. | |||
==اهمیت حق فرزند== | |||
{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = {{حدیث|وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ نَّحْنُ نَرْ‌زُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْئًا کَبِیرً‌ا|ترجمه=و از بیم تنگدستى فرزندان خود را مکشید. ماییم که به آنها و شما روزى مى‌بخشیم. آرى، کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small>[[سوره اسراء|سورهٔ اسراء]]، [[آیه ۳۱ سوره اسراء|آیهٔ ٣١]]، ترجمه [[محمدمهدی فولادوند|فولادوند]]. </small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ecfcf4| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = وسط}} | |||
در منابع دینی بر موضوع [[فرزندآوری]]<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۳۳ و ۳۳۴، حدیث ۱، ۲، ۳ و ۴.</ref> و رعایت حق فرزندان سفارش شده<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.</ref> و پدر و مادر را در برابر آنها مسئول دانسته‌اند.<ref>شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۷۱؛ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۶، ص۱۵۲؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، دارالفکر، ج۳، ص۱۶۳.</ref> | |||
[[ابوحامد غزالی]] فرزند را امانتی نزد والدین دانسته و یکی از حقوق وی را تربیت صحیح او معرفی نموده است؛ از این‌رو نقش والدین را در خوشبختی یا بدبختی فرزند مؤثر شمرده و آنها را در ثواب و عقاب او شریک می‌داند.<ref>غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۳، ص۷۲.</ref> | |||
[[قرآن|قرآن کریم]] حق حیات را از جمله حقوق طبیعی فرزند می‌شمرد<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۹۷.</ref> و از کشتن فرزندان<ref> رجوع کنید به سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۳۷؛ سورهٔ ممتحنه، آیهٔ ۱۲؛ سورهٔ تکویر، آیهٔ۸ و ۹.</ref> به‌سبب ترس از تنگ‌دستی و ناتوانی در رفع نیازهای مادّی آنها نهی کرده است.<ref>سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۵۱؛ سوره اسراء، آیهٔ ۳۱.</ref> همچنین در قرآن به موضوع تربیت و حق فرزند در این‌باره اشاره گردیده است.<ref>مغنیه، تفسیر کاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۹.</ref> | |||
در برخی کتاب‌های اخلاقی پس از توصیه به تقویت خوی [[حیا]] در کودک، به آداب غذاخوردن، لباس پوشیدن، دوست‌یابی، فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری [[قرآن]] و [[حدیث]] و اشعارِ نیک و احوال نیکان می‌پردازند. در ادامه هم به آدابی دیگر، چون نشست و برخاست و صحبت کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از [[بلوغ]] (یعنی توجه به اقامه [[نماز]] و [[روزه]] و یادگیری برخی تکالیف و احکام شرعیِ مورد نیاز) توجه داده‌اند.<ref>مسکویه، تهذیب الأخلاق، ۱۳۹۸ق، ص۶۸-۷۵؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۲، ص۲۱۷-۲۱۸ و ج۳، ص۷۲-۷۴.</ref> | |||
== | ==حقوق مربوط به قبل و هنگام تولد فرزند== | ||
در روایات، به مصادیق متعددی از حقوق فرزند، مربوط به پیش از ولادت و هنگام تولد او پرداخته شده است؛ از جمله: | |||
=== | ===انتخاب مادری شایسته و مشخص بودن نسَب فرزند=== | ||
در [[حدیث|احادیث معصومان]]، انتخاب مادری شایسته برای فرزند، از جمله حقوق وی عنوان شده است؛<ref>مجلسی، بحارالاانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۲۳۶.</ref> زیرا فرزند، بسیاری از صفات و ویژگی‌های اخلاقی خویش را از والدینش به ارث می‌برد و چه بسا تغییر این صفات، در مراحل بعدی تربیت او، بسیار دشوار باشد.<ref>رجوع کنید به فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ج۱، ص۵۹-۹۰؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۵۴؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۷؛ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۱، ص۶۳۳؛ سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۰۳ و ۵۰۵.</ref> همچنین درباره زمان، مکان و کیفیت انعقاد نطفه در رحم مادر نیز سفارش‌هایی شده است.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۰۹-۲۱۲.</ref> | |||
در | |||
مشخص بودن نَسَب فرزند نیز در شمار حقوق فرزند عنوان می‌شود؛ از این‌رو، در چند حدیث، حکمت مُجاز نبودن چند شوهر برای یک زن،<ref>شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۹۵.</ref> لزوم [[عده|عدّه]] زنان بعد از [[طلاق]]<ref>رجوع کنید به سورهٔ بقره، آیات ۲۲۶، ۲۲۸، ۲۳۴ و سورهٔ طلاق، آیات ۱ و ۴.</ref> و تحریم [[زنا]]،<ref>سورهٔ اسراء، آیهٔ ۳۲ و سورهٔ فرقان، آیه ۶۸.</ref> معلوم شدن نسب فرزند دانسته شده است.<ref>رجوع کنید به کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۶۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۹۳.</ref> | |||
=== | ===حقوق فرزند پس از انعقاد نطفه=== | ||
همینکه انعقاد نطفه در رحم مادر صورت گرفت، فرزند از حقوقی برخوردار می‌شود؛ از جمله: [[حرمت]] سقط جنین<ref>مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۹، ص۱۷۷؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۴۱.</ref> و تأخیر در اجرای [[حد شرعی|حدود شرعی]] دربارهٔ زن باردار، به منظور پرهیز از آسیب‌رسانی به جنین موجود در رحم وی.<ref>محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۱۶.</ref> همچنین در روایات، برای سلامت جسمی و روحی جنین، به والدین توصیه‌های بهداشتی و اخلاقی شده است؛ از آن جمله: تأکید بر حفظ سلامت جسمی و روانی مادر در هنگام بارداری،<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/04/28/2540288/توصیه-های-کاربردی-به-خانم-های-باردار-آثار-انس-مادر-با-قرآن-و-نماز-شب-در-شخصیت-و-ظاهر-کودک «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»]، خبرگزاری تسنیم.</ref> توجه به چگونگی تغذیه او<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۳؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۴.</ref> و پرهیز زنان باردار از [[گناه]] و کارهای ناپسند.<ref>[https://www.mashreghnews.ir/news/1222370/خط-قرمزهای-قرآن-و-حدیث-برای-مادران-باردار «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»]، وبگاه مشرق.</ref> به علاوه، جنین از حقوق مالی خاصی نیز برخوردار است که استقرار آنها منوط به ولادت اوست.<ref>مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۳۵، ص۹۷.</ref> | |||
== | ===حقوق فرزند پس از ولادت=== | ||
{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[حضرت علی (ع)]]: {{حدیث|حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآن. |ترجمه=حق فرزند بر پدر آن است که او را نام نیکو نهد و نیکش ادب آموزد و قرآنش تعلیم دهد.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small>[[نهج البلاغه]]، حکمت ۳۹۹، ترجمه [[سید جعفر شهیدی|دکتر شهیدی]].</small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = وسط}} | |||
آدابی که به هنگام تولد نوزاد توصیه شده در شمار حقوق فرزندان قلمداد شده است،<ref>[https://hadith.net/post/45221/حقوق-نوزاد/ «حقوق نوزاد»]، حدیث نت.</ref> برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
*[[تحنیک|تَحنیک]] (کام‌برداری نوزاد) با خرما، آب باران، آب [[فرات]]، یا [[تربت|تربت امام حسین(ع)]]؛<ref>مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۳۸۴.</ref> | |||
*[[اذان]] گفتن در گوش راست و [[اقامه]] گفتن در گوش چپ وی؛<ref>کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴.</ref> | |||
*تراشیدن موی سر نوزاد و [[صدقه]] دادن به اندازه وزنِ موی او؛<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۹.</ref> | |||
*قربانی کردن ([[عقیقه|عَقیقه]]) و [[اطعام|اِطعام]] دیگران از گوشت قربانی؛<ref>کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۸.</ref> | |||
*انتخاب نامی نیک برای وی در روز هفتم تولد؛<ref> کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۸ و ۴۸.</ref> | |||
*[[ختنه|ختنهٔ]] پسران در هفت روز اول تولد.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۴.</ref> | |||
*سوراخ کردن گوش نوزاد؛<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۹.</ref>{{یاد| هر چند ممکن است فلسفه و حکمت استحباب سوراخ کردن گوش نوزاد(خواه پسر یا دختر) قابل فهم باشد؛ ولی این انتظار که بتوان دلیل قانع کننده‌ای برای همه اقامه شود دور از ذهن است. [[محمدحسن نجفی|صاحب جواهر]] تصریح دارد که برای استحباب این کار روایت داریم و هرگونه تردید و [[وسوسه]] و مانند آن اجتهاد در برابر نص( روایت) است که قابل قبول نیست. «فما وقع من بعض العامة من الوسوسة فی ذلک باعتبار ما فیه من الإیذاء ، والتألیم اجتهاد فی مقابلة النص.» نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۲۶۳. }} | |||
=== | ===پرورش جسمی فرزند=== | ||
{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = {{حدیث|وَالْوَالِدَاتُ یُرْ‌ضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَ‌ادَ أَن یُتِمَّ الرَّ‌ضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِ‌زْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُ‌وفِ|ترجمه=و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند. [این حکم] براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند. و خوراک و پوشاک آنان [=مادران]، به طور شایسته، بر عهده پدر است.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small> [[سوره بقره|سورهٔ بقره]]، [[آیه رضاع|آیهٔ ۲۳۳]]، ترجمه [[محمدمهدی فولادوند|فولادوند]]. </small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ecfcf4| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = وسط}} | |||
از جمله حقوق فرزند، موضوع رشد جسمی سالم و تغذیه با شیر مادر است؛ روایاتی وجود دارد که شیر را بهترین غذا برای نوزاد دانسته‌اند.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴.</ref> در برخی آیات قرآن بر شیردهی به عنوان غریزه‌ای مادرانه تأکید شده<ref> رجوع کنید به سورهٔ حج، آیهٔ ۲؛ سورهٔ قصص آیهٔ ۷.</ref> و در چند آیه مدت شیردهی دو سال تمام ذکر شده است.<ref>سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳؛ سورهٔ لقمان آیهٔ ۱۴؛ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۷.</ref> | |||
البته به والدین اجازه داده شده با رضایت و مشورت یکدیگر، مدت زمان شیردهی را کاهش دهند،<ref>سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳.</ref> یا شیردهی نوزاد را به دایه بسپارند.<ref>سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳؛ سورهٔ طلاق، آیهٔ ۶.</ref> البته توصیه شده که در خصوصیات و صفات زنی که نوزاد را شیر می‌دهد، به‌سبب انتقال آن صفات از طریق شیر به نوزاد، دقت شود.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۴.</ref> | |||
در [[ | ==حقوق مربوط به دوران کودکی و جوانی== | ||
===حق تربیت و نگهداری=== | |||
{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[امام علی (ع)]]: {{حدیث|إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْه|ترجمه=قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است که در آن پاشیده شود.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small>[[نهج البلاغه]]، نامهٔ ۳۱، ترجمه [[سید جعفر شهیدی|شهیدی]].</small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = وسط}} | |||
تربیت به عنوان حقی بشری از حقوق اساسی فرزند محسوب شده است.<ref>وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۳.</ref> در روایات اسلامی نیز به این موضوع توجه داده‌اند<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۱۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.</ref> و آن را بهترین هدیه پدر به فرزند و برتر از [[صدقه]] دادن معرفی کرده‌اند؛<ref>ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۲۷.</ref> چراکه وجود فرزند از پدر و مادر است و در هر صورت اعمال وی ناشی از نحوه تربیت آنها است.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.</ref>در احادیث معصومان فرزندِ صالح [[رزق|رزقی]] از جانب خداوند معرفی شده است.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲.</ref> | |||
درباره اصول کلی تربیت فرزند نیز توصیه‌هایی شده است؛ از جمله اینکه والدین باید توجه داشته باشند که فرزندان در سنین پایین‌تر تربیت‌پذیرترند و در صورت انحراف در این دوران، تربیت بعدی آنان سخت خواهد بود.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.</ref> همچنین برخی روایات توجه والدین را به این مطلب جلب می‌کنند که در این کار، به‌سبب احسان یا [[توهین]] به فرزندان، [[ثواب]] یا [[عقاب]] خواهند شد؛<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.</ref> بنابراین، باید تشویق آنان و پرهیز از تنبیه نامعقول آنها را در نظر داشته باشند.<ref>حلّی، عدّة الداعی، مکتبة الوجدانی، ص۷۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۹۷؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۷.</ref> | |||
[[مجتهد|فقیهان]]، در تعریف واژه [[حضانت]] (نگهداری)، کلمه تربیت را به‌کار برده‌اند،<ref>موسوی عاملی، نهایة المرام، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۶۰.</ref> که نشان از توجه آنان به تربیت روحی و جسمی و مادی و معنوی فرزند، بطور هم‌زمان است.<ref>وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۵.</ref> آنگونه که از کلام فقیهان بر می‌آید، در حضانت کودک آنچه اصل است، رعایت مصلحت کودک است.<ref>فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، ص۵-۷.</ref> | |||
=== | ===دوستی و مهربانی با فرزند=== | ||
والدین به دوست داشتن فرزندان و مهربانی و احترام آنها سفارش شده‌اند.<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ص۱۲۱۱؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.</ref> نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین شمرده شده است،<ref>علی بن موسی الرضا(ع)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۶ق، ص۳۳۶.</ref> تا جایی که تخلف از این فرامین موجب تخلف از سنّت پیامبر شناخته شده<ref>ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۱۶.</ref> و عامل به آنها مشمول رحمت الهی و شایسته [[بهشت]] معرفی گشته است.<ref> بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۴-۷۵؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۶، ۴۹-۵۰.</ref> | |||
سیرهٔ [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] نیز از خوش‌رفتاری ایشان با کودکان حتی در حالت [[نماز]] حکایت دارد.<ref>بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۶۴؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۸.</ref> [[سلام]] کردن به فرزندان،<ref> ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۲۰.</ref> بوسیدن و بوییدن آنها،<ref> بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۴-۷۵.</ref> بر زانوی خود نشاندن و [[دعا|دعای]] خیر برای آنان<ref>بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۶.</ref> از ویژگی‌های رفتاری پیامبر گزارش شده است. دربارهٔ رفتار [[امامان شیعه]] با فرزندان نیز چنین توصیفاتی مشاهده می‌شود.<ref>عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۱۶۶.</ref> | |||
در | |||
===آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی=== | |||
در منابع دینی برخی فرامین عملی نیز برای تربیت فرزندان داده شده که ناظر بر آموزش امور دینی و برخی مهارت‌های اجتماعی ایشان است؛ از جمله: یاری کردنِ فرزندان در کارهای نیک،<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۰.</ref> راهنمایی او نسبت به شناخت [[خدا]] و کمک به او در اطاعت از پروردگار.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.</ref> واداشتن و تشویق ایشان به [[نماز]] از هفت سالگی،<ref>ابوداوود، سنن ابی‌داوود، ۱۴۱۰ق،، ج۱، ص۱۱۹.</ref> آموزش [[قرآن]] و معارف [[دین]] برای مصون‌ماندن آنان از انحرافات اعتقادی<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.</ref> و نیز شنا و تیراندازی<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.</ref> و خواندن و نوشتن. | |||
=== | |||
===رعایت عدالت در برخورد با فرزندان=== | ===رعایت عدالت در برخورد با فرزندان=== | ||
رعایت [[عدالت]] در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده<ref>بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۳، ص۱۳۴.</ref> و اعتراض پیامبر(ص) به پدری که فقط یکی از دو فرزندش را در حضور هر دوی آنها بوسید، گزارش شده است.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.</ref> با این‌حال به نظر می‌رسد، در روایات تأیید شده که والدین برخی از فرزندان خود را - احتمالا به‌سبب وجود بعضی فضایل در ایشان - بیش از دیگر فرزندان خود دوست داشته باشند، البته این تمایز نباید ناشی از تفاوت در جنسیت باشد.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۱.</ref> همچنین است [[وفا به عهد|وفای به عهد]] پدر و مادر نسبت به قولی که به فرزندانشان می‌دهند.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.</ref> | |||
رعایت [[عدالت]] در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده<ref> | |||
===نهی از ضرر رساندن به فرزند=== | |||
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = سخن [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر]] درباره عاقِّ اولاد :{{سخ}} | {{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = سخن [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر]] درباره عاقِّ اولاد :{{سخ}} | ||
«یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن عُقوقِ الوَلَدِ ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن العُقوق» {{سخ}}پدر و مادر در اثر آزردن فرزند('''عاقِّ اولاد''')، همان چیزی گریبانشان را می‌گیرد که فرزند در آزردن آنها([[عاق والدین]]) بدان دچار می شود.» | منبع = | «یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن عُقوقِ الوَلَدِ ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن العُقوق» {{سخ}}پدر و مادر در اثر آزردن فرزند('''عاقِّ اولاد''')، همان چیزی گریبانشان را می‌گیرد که فرزند در آزردن آنها([[عاق والدین]]) بدان دچار می شود.» | منبع = <small>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.</small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px |رنگ حاشیه= #۶۶۷۷۸۸|حاشیه= ۵px|اندازه خط = ۱۵px|رنگ پس‌زمینه =#F4FFF4| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | ||
در روایات، والدین از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی شده‌اند.<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۸۹۰.</ref> همانطور که آیات [[قرآن]] کشتن یا زنده به گور کردن فرزندان را به سبب دختر بودن آنان یا ترس از ناتوانی در تأمین معیشت آنها، [[حرام]] و بعد از [[شرک]] به خدا بزرگ‌ترینِ [[گناه|گناهان]] دانسته‌اند.<ref>بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۰ و ۷۵.</ref> | |||
حتی در روایتی، والدین از اینکه به‌سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی مرگ کنند، نهی شده‌اند؛ زیرا در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان گنه‌گاران در برابر خدا حاضر خواهد شد.<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق،ج۶، ص۵.</ref> از همین‌روست که [[پیامبر اکرم]] والدین را از سخت‌گیری و دُرشتی با فرزندانشان نهی می‌کردند؛ چراکه چنین رفتاری با فرزند موجب ارتکاب گناه توسط فرزند، [[عقوق والدین]]، [[صله رحم|قطع رحم]]<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۸ و ۵۰.</ref> و خروج از دایره آمرزش الهی برای فرزند خواهد شد.<ref>نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۶۸.</ref> | |||
=== | ===پشتیبانی مالی=== | ||
تأمین [[نفقه]] و هزینه خوراک، پوشاک و مسکن فرزند تا وقتی که او به سن استقلال مالی برسد، به عنوان یک حق بر عهده پدر است.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۳۲۲-۳۲۳.</ref> | |||
از دیگر حقوق مالی فرزند که در قرآن نیز بدان توجه شده، حق [[ارث]] است. قرآن به [[ارث]] بردن فرزندان از والدین<ref>سورهٔ نساء، آیهٔ ۷.</ref> و چگونگی آن به تفکیک جنسیت، تصریح کرده است.<ref>سورهٔ نساء، آیهٔ ۱۱.</ref> در آیه ۱۲ [[سوره نساء]]، میزان ارث زن و شوهر از یکدیگر، بسته به اینکه فرزند داشته باشند یا نه، تعیین شده است. علاوه بر این، بنابر نظر مفسران، بخش پایانی آیه ۱۲۷ [[سوره نساء]] هم ناظر بر امر به پرداخت ارث فرزندان خردسال شخصِ متوفی است،<ref>طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ۳۴۳-۳۴۵.</ref> که بنا بر سنّت عربِ عصر جاهلی تا رسیدن به [[سن رشد]] از ارث محروم بودند.<ref>طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ۳۴۳-۳۴۵.</ref> و نیز تلاش در امر [[ازدواج]] فرزندان پس از رسیدن به [[بلوغ]].<ref>نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۶۹.</ref> | |||
==جستارهای وابسته== | ==جستارهای وابسته== | ||
*[[حق والدین]] | *[[حق والدین]] | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانوشت}} | {{پانوشت}} | ||
==یادداشت== | ==یادداشت== | ||
{{یادداشت‌ها}} | {{یادداشت‌ها}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* ابن‌ابی‌جمهور، | *قرآن کریم. | ||
* ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ | *نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی. | ||
* | *ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بیروت، چاپ سعید محمد لحام، ۱۴۱۰ق. | ||
*ابن‌ابی‌جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵. | |||
*ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش. | |||
* ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد | *ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸، ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت، بی‌تا. | ||
* | *ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴ [، چاپ افست، بیروت، بی‌تا. | ||
* | *امام خمینی، تحریرالوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا. | ||
* | *بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، چاپ محمد ذهنی‌افندی، ۱۴۰۱ق. | ||
* | *ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، ۱۴۰۳ق. | ||
* | *[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/04/28/2540288/توصیه-های-کاربردی-به-خانم-های-باردار-آثار-انس-مادر-با-قرآن-و-نماز-شب-در-شخصیت-و-ظاهر-کودک «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»]، خبرگزاری تسنیم، تاریخ نشر: ۲۸ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش. | ||
* | *[https://hadith.net/post/45221/حقوق-نوزاد/ «حقوق نوزاد»]، حدیث نت، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش. | ||
* | *حلّی، ابن‌فهد، عدّة الداعی و نجاح الساعی، قم، مکتبة الوجدانی، بی‌تا. | ||
* | *[https://www.mashreghnews.ir/news/1222370/خط-قرمزهای-قرآن-و-حدیث-برای-مادران-باردار «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»]، وبگاه مشرق، تاریخ نشر: ۶ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش. | ||
* | *سیوطی، عبدالرحمان، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۱ق. | ||
* | *شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش. | ||
* | *شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق. | ||
* | *شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق. | ||
*شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا. | |||
* | *شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: سید محمدتقی، کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق. | ||
* | *طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، ۱۳۸۶ق. | ||
* | *طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق. | ||
* | *عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، قم، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ۱۳۸۰ش. | ||
* | *علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مشهد، مؤسسة آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق. | ||
* | *غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، دارالندوة الجدیدة، بی‌تا. | ||
*فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، در مجله انسان‌پژوهی دینی، شمارهٔ ۲۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش. | |||
*فلسفی، محمدتقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران ۱۳۴۳ش. | |||
*قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش. | |||
*ٰکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | |||
*مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش. | |||
*مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع) ۱۳۷۴ش. | |||
*مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | |||
*محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق و مصحح: بقال، عبد الحسین محمد علی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. | |||
*مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، بیروت، چاپ حسن تمیم، ۱۳۹۸ق. | |||
*مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی‌تا. | |||
*مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق. | |||
*موسوی عاملی، محمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق. | |||
*نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۶ق. | |||
*وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، نخستین کنفرانس بین المللی هزاره سوم و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش. | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
| خط ۱۱۹: | خط ۱۲۲: | ||
*منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details/12435 مقاله حق فرزندان در دانشنامه جهان اسلام] | *منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details/12435 مقاله حق فرزندان در دانشنامه جهان اسلام] | ||
*[https://rch.ac.ir/article/Details?id=12455 مقاله حقوق کودک در دانشنامه جهان اسلام] | *[https://rch.ac.ir/article/Details?id=12455 مقاله حقوق کودک در دانشنامه جهان اسلام] | ||
*[https://civilica.com/doc/510662/ «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»] | |||
{{حقوق ذاتی انسان}} | {{حقوق ذاتی انسان}} | ||
| خط ۱۲۵: | خط ۱۲۹: | ||
<onlyinclude>{{درجه‌بندی | <onlyinclude>{{درجه‌بندی | ||
| پیوند = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | | پیوند = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | ||
| رده = <!--ندارد، ناقص، کامل--> | | رده = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | ||
| جعبه اطلاعات = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد | | جعبه اطلاعات = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد | ||
| عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد | | عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->نمی‌خواهد | ||
| ناوبری = <!--ندارد، دارد-->دارد | | ناوبری = <!--ندارد، دارد-->دارد | ||
| رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد--> | | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->دارد | ||
| کپی‌کاری = <!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد--> | | کپی‌کاری = <!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد-->ندارد | ||
| استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | | استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | ||
| جانبداری = <!--دارد، ندارد-->ندارد | | جانبداری = <!--دارد، ندارد-->ندارد | ||
| شناسه = <!--ناقص، کامل--> | | شناسه = <!--ناقص، کامل-->کامل | ||
| رسا بودن = <!--ندارد، دارد-->دارد | | رسا بودن = <!--ندارد، دارد-->دارد | ||
| جامعیت = <!--ندارد، دارد-->دارد | | جامعیت = <!--ندارد، دارد-->دارد | ||
نسخهٔ ۶ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۰۶
حق فرزند وظایفی است که فرزندان بر عهدهٔ پدر و مادر خویش دارند. در آموزه‌های دینی و اخلاقی فرزند امانتی نزد والدین قلمداد شده و بر رعایت حق فرزندان سفارش نموده‌اند.
در منابع دینی برای فرزندان حقوقی نام برده شده که برخی مربوط به قبل، یا هنگام تولد فرزند، و برخی مربوط به دوران کودکی، جوانی و بزرگسالی وی است؛ از جمله: انتخاب مادری شایسته و مشخص بودن نسَب فرزند، حق حیات، حق تربیت و مهرورزی، حق پرورش جسمی سالم، حق آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی، حق نفقه و تأمین امور زندگی و نیز پشتیبانی مالی ممکن و تلاش در امر ازدواج آنها.
اهمیت حق فرزند
وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ نَّحْنُ نَرْ‌زُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْئًا کَبِیرً‌ا (ترجمه: و از بیم تنگدستى فرزندان خود را مکشید. ماییم که به آنها و شما روزى مى‌بخشیم. آرى، کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است.)
سورهٔ اسراء، آیهٔ ٣١، ترجمه فولادوند.
در منابع دینی بر موضوع فرزندآوری[۱] و رعایت حق فرزندان سفارش شده[۲] و پدر و مادر را در برابر آنها مسئول دانسته‌اند.[۳] ابوحامد غزالی فرزند را امانتی نزد والدین دانسته و یکی از حقوق وی را تربیت صحیح او معرفی نموده است؛ از این‌رو نقش والدین را در خوشبختی یا بدبختی فرزند مؤثر شمرده و آنها را در ثواب و عقاب او شریک می‌داند.[۴] قرآن کریم حق حیات را از جمله حقوق طبیعی فرزند می‌شمرد[۵] و از کشتن فرزندان[۶] به‌سبب ترس از تنگ‌دستی و ناتوانی در رفع نیازهای مادّی آنها نهی کرده است.[۷] همچنین در قرآن به موضوع تربیت و حق فرزند در این‌باره اشاره گردیده است.[۸]
در برخی کتاب‌های اخلاقی پس از توصیه به تقویت خوی حیا در کودک، به آداب غذاخوردن، لباس پوشیدن، دوست‌یابی، فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرآن و حدیث و اشعارِ نیک و احوال نیکان می‌پردازند. در ادامه هم به آدابی دیگر، چون نشست و برخاست و صحبت کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از بلوغ (یعنی توجه به اقامه نماز و روزه و یادگیری برخی تکالیف و احکام شرعیِ مورد نیاز) توجه داده‌اند.[۹]
حقوق مربوط به قبل و هنگام تولد فرزند
در روایات، به مصادیق متعددی از حقوق فرزند، مربوط به پیش از ولادت و هنگام تولد او پرداخته شده است؛ از جمله:
انتخاب مادری شایسته و مشخص بودن نسَب فرزند
در احادیث معصومان، انتخاب مادری شایسته برای فرزند، از جمله حقوق وی عنوان شده است؛[۱۰] زیرا فرزند، بسیاری از صفات و ویژگی‌های اخلاقی خویش را از والدینش به ارث می‌برد و چه بسا تغییر این صفات، در مراحل بعدی تربیت او، بسیار دشوار باشد.[۱۱] همچنین درباره زمان، مکان و کیفیت انعقاد نطفه در رحم مادر نیز سفارش‌هایی شده است.[۱۲]
مشخص بودن نَسَب فرزند نیز در شمار حقوق فرزند عنوان می‌شود؛ از این‌رو، در چند حدیث، حکمت مُجاز نبودن چند شوهر برای یک زن،[۱۳] لزوم عدّه زنان بعد از طلاق[۱۴] و تحریم زنا،[۱۵] معلوم شدن نسب فرزند دانسته شده است.[۱۶]
حقوق فرزند پس از انعقاد نطفه
همینکه انعقاد نطفه در رحم مادر صورت گرفت، فرزند از حقوقی برخوردار می‌شود؛ از جمله: حرمت سقط جنین[۱۷] و تأخیر در اجرای حدود شرعی دربارهٔ زن باردار، به منظور پرهیز از آسیب‌رسانی به جنین موجود در رحم وی.[۱۸] همچنین در روایات، برای سلامت جسمی و روحی جنین، به والدین توصیه‌های بهداشتی و اخلاقی شده است؛ از آن جمله: تأکید بر حفظ سلامت جسمی و روانی مادر در هنگام بارداری،[۱۹] توجه به چگونگی تغذیه او[۲۰] و پرهیز زنان باردار از گناه و کارهای ناپسند.[۲۱] به علاوه، جنین از حقوق مالی خاصی نیز برخوردار است که استقرار آنها منوط به ولادت اوست.[۲۲]
حقوق فرزند پس از ولادت
حضرت علی (ع): حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآن. (ترجمه: حق فرزند بر پدر آن است که او را نام نیکو نهد و نیکش ادب آموزد و قرآنش تعلیم دهد.)
نهج البلاغه، حکمت ۳۹۹، ترجمه دکتر شهیدی.
آدابی که به هنگام تولد نوزاد توصیه شده در شمار حقوق فرزندان قلمداد شده است،[۲۳] برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تَحنیک (کام‌برداری نوزاد) با خرما، آب باران، آب فرات، یا تربت امام حسین(ع)؛[۲۴]
- اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ وی؛[۲۵]
- تراشیدن موی سر نوزاد و صدقه دادن به اندازه وزنِ موی او؛[۲۶]
- قربانی کردن (عَقیقه) و اِطعام دیگران از گوشت قربانی؛[۲۷]
- انتخاب نامی نیک برای وی در روز هفتم تولد؛[۲۸]
- ختنهٔ پسران در هفت روز اول تولد.[۲۹]
- سوراخ کردن گوش نوزاد؛[۳۰][یادداشت ۱]
پرورش جسمی فرزند
وَالْوَالِدَاتُ یُرْ‌ضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَ‌ادَ أَن یُتِمَّ الرَّ‌ضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِ‌زْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُ‌وفِ (ترجمه: و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند. [این حکم] براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند. و خوراک و پوشاک آنان [=مادران]، به طور شایسته، بر عهده پدر است.)
سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳، ترجمه فولادوند.
از جمله حقوق فرزند، موضوع رشد جسمی سالم و تغذیه با شیر مادر است؛ روایاتی وجود دارد که شیر را بهترین غذا برای نوزاد دانسته‌اند.[۳۱] در برخی آیات قرآن بر شیردهی به عنوان غریزه‌ای مادرانه تأکید شده[۳۲] و در چند آیه مدت شیردهی دو سال تمام ذکر شده است.[۳۳] البته به والدین اجازه داده شده با رضایت و مشورت یکدیگر، مدت زمان شیردهی را کاهش دهند،[۳۴] یا شیردهی نوزاد را به دایه بسپارند.[۳۵] البته توصیه شده که در خصوصیات و صفات زنی که نوزاد را شیر می‌دهد، به‌سبب انتقال آن صفات از طریق شیر به نوزاد، دقت شود.[۳۶]
حقوق مربوط به دوران کودکی و جوانی
حق تربیت و نگهداری
امام علی (ع): إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْه (ترجمه: قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است که در آن پاشیده شود.)
نهج البلاغه، نامهٔ ۳۱، ترجمه شهیدی.
تربیت به عنوان حقی بشری از حقوق اساسی فرزند محسوب شده است.[۳۷] در روایات اسلامی نیز به این موضوع توجه داده‌اند[۳۸] و آن را بهترین هدیه پدر به فرزند و برتر از صدقه دادن معرفی کرده‌اند؛[۳۹] چراکه وجود فرزند از پدر و مادر است و در هر صورت اعمال وی ناشی از نحوه تربیت آنها است.[۴۰]در احادیث معصومان فرزندِ صالح رزقی از جانب خداوند معرفی شده است.[۴۱]
درباره اصول کلی تربیت فرزند نیز توصیه‌هایی شده است؛ از جمله اینکه والدین باید توجه داشته باشند که فرزندان در سنین پایین‌تر تربیت‌پذیرترند و در صورت انحراف در این دوران، تربیت بعدی آنان سخت خواهد بود.[۴۲] همچنین برخی روایات توجه والدین را به این مطلب جلب می‌کنند که در این کار، به‌سبب احسان یا توهین به فرزندان، ثواب یا عقاب خواهند شد؛[۴۳] بنابراین، باید تشویق آنان و پرهیز از تنبیه نامعقول آنها را در نظر داشته باشند.[۴۴]
فقیهان، در تعریف واژه حضانت (نگهداری)، کلمه تربیت را به‌کار برده‌اند،[۴۵] که نشان از توجه آنان به تربیت روحی و جسمی و مادی و معنوی فرزند، بطور هم‌زمان است.[۴۶] آنگونه که از کلام فقیهان بر می‌آید، در حضانت کودک آنچه اصل است، رعایت مصلحت کودک است.[۴۷]
دوستی و مهربانی با فرزند
والدین به دوست داشتن فرزندان و مهربانی و احترام آنها سفارش شده‌اند.[۴۸] نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین شمرده شده است،[۴۹] تا جایی که تخلف از این فرامین موجب تخلف از سنّت پیامبر شناخته شده[۵۰] و عامل به آنها مشمول رحمت الهی و شایسته بهشت معرفی گشته است.[۵۱]
سیرهٔ رسول خدا(ص) نیز از خوش‌رفتاری ایشان با کودکان حتی در حالت نماز حکایت دارد.[۵۲] سلام کردن به فرزندان،[۵۳] بوسیدن و بوییدن آنها،[۵۴] بر زانوی خود نشاندن و دعای خیر برای آنان[۵۵] از ویژگی‌های رفتاری پیامبر گزارش شده است. دربارهٔ رفتار امامان شیعه با فرزندان نیز چنین توصیفاتی مشاهده می‌شود.[۵۶]
آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی
در منابع دینی برخی فرامین عملی نیز برای تربیت فرزندان داده شده که ناظر بر آموزش امور دینی و برخی مهارت‌های اجتماعی ایشان است؛ از جمله: یاری کردنِ فرزندان در کارهای نیک،[۵۷] راهنمایی او نسبت به شناخت خدا و کمک به او در اطاعت از پروردگار.[۵۸] واداشتن و تشویق ایشان به نماز از هفت سالگی،[۵۹] آموزش قرآن و معارف دین برای مصون‌ماندن آنان از انحرافات اعتقادی[۶۰] و نیز شنا و تیراندازی[۶۱] و خواندن و نوشتن.
رعایت عدالت در برخورد با فرزندان
رعایت عدالت در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده[۶۲] و اعتراض پیامبر(ص) به پدری که فقط یکی از دو فرزندش را در حضور هر دوی آنها بوسید، گزارش شده است.[۶۳] با این‌حال به نظر می‌رسد، در روایات تأیید شده که والدین برخی از فرزندان خود را - احتمالا به‌سبب وجود بعضی فضایل در ایشان - بیش از دیگر فرزندان خود دوست داشته باشند، البته این تمایز نباید ناشی از تفاوت در جنسیت باشد.[۶۴] همچنین است وفای به عهد پدر و مادر نسبت به قولی که به فرزندانشان می‌دهند.[۶۵]
نهی از ضرر رساندن به فرزند
سخن پیامبر درباره عاقِّ اولاد :
«یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن عُقوقِ الوَلَدِ ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن العُقوق»
پدر و مادر در اثر آزردن فرزند(عاقِّ اولاد)، همان چیزی گریبانشان را می‌گیرد که فرزند در آزردن آنها(عاق والدین) بدان دچار می شود.»
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.
در روایات، والدین از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی شده‌اند.[۶۶] همانطور که آیات قرآن کشتن یا زنده به گور کردن فرزندان را به سبب دختر بودن آنان یا ترس از ناتوانی در تأمین معیشت آنها، حرام و بعد از شرک به خدا بزرگ‌ترینِ گناهان دانسته‌اند.[۶۷]
حتی در روایتی، والدین از اینکه به‌سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی مرگ کنند، نهی شده‌اند؛ زیرا در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان گنه‌گاران در برابر خدا حاضر خواهد شد.[۶۸] از همین‌روست که پیامبر اکرم والدین را از سخت‌گیری و دُرشتی با فرزندانشان نهی می‌کردند؛ چراکه چنین رفتاری با فرزند موجب ارتکاب گناه توسط فرزند، عقوق والدین، قطع رحم[۶۹] و خروج از دایره آمرزش الهی برای فرزند خواهد شد.[۷۰]
پشتیبانی مالی
تأمین نفقه و هزینه خوراک، پوشاک و مسکن فرزند تا وقتی که او به سن استقلال مالی برسد، به عنوان یک حق بر عهده پدر است.[۷۱] از دیگر حقوق مالی فرزند که در قرآن نیز بدان توجه شده، حق ارث است. قرآن به ارث بردن فرزندان از والدین[۷۲] و چگونگی آن به تفکیک جنسیت، تصریح کرده است.[۷۳] در آیه ۱۲ سوره نساء، میزان ارث زن و شوهر از یکدیگر، بسته به اینکه فرزند داشته باشند یا نه، تعیین شده است. علاوه بر این، بنابر نظر مفسران، بخش پایانی آیه ۱۲۷ سوره نساء هم ناظر بر امر به پرداخت ارث فرزندان خردسال شخصِ متوفی است،[۷۴] که بنا بر سنّت عربِ عصر جاهلی تا رسیدن به سن رشد از ارث محروم بودند.[۷۵] و نیز تلاش در امر ازدواج فرزندان پس از رسیدن به بلوغ.[۷۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۳۳ و ۳۳۴، حدیث ۱، ۲، ۳ و ۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۷۱؛ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۶، ص۱۵۲؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، دارالفکر، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۳، ص۷۲.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۹۷.
- ↑ رجوع کنید به سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۳۷؛ سورهٔ ممتحنه، آیهٔ ۱۲؛ سورهٔ تکویر، آیهٔ۸ و ۹.
- ↑ سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۵۱؛ سوره اسراء، آیهٔ ۳۱.
- ↑ مغنیه، تفسیر کاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ مسکویه، تهذیب الأخلاق، ۱۳۹۸ق، ص۶۸-۷۵؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۲، ص۲۱۷-۲۱۸ و ج۳، ص۷۲-۷۴.
- ↑ مجلسی، بحارالاانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۲۳۶.
- ↑ رجوع کنید به فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ج۱، ص۵۹-۹۰؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۵۴؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۷؛ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۱، ص۶۳۳؛ سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۰۳ و ۵۰۵.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ رجوع کنید به سورهٔ بقره، آیات ۲۲۶، ۲۲۸، ۲۳۴ و سورهٔ طلاق، آیات ۱ و ۴.
- ↑ سورهٔ اسراء، آیهٔ ۳۲ و سورهٔ فرقان، آیه ۶۸.
- ↑ رجوع کنید به کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۶۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۹۳.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۹، ص۱۷۷؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۴۱.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۱۶.
- ↑ «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۳؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۴.
- ↑ «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»، وبگاه مشرق.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۳۵، ص۹۷.
- ↑ «حقوق نوزاد»، حدیث نت.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۳۸۴.
- ↑ کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۹.
- ↑ کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۸.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۸ و ۴۸.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۴.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ رجوع کنید به سورهٔ حج، آیهٔ ۲؛ سورهٔ قصص آیهٔ ۷.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳؛ سورهٔ لقمان آیهٔ ۱۴؛ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۷.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳؛ سورهٔ طلاق، آیهٔ ۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۴.
- ↑ وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۳.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۱۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۲۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ حلّی، عدّة الداعی، مکتبة الوجدانی، ص۷۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۹۷؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ موسوی عاملی، نهایة المرام، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۶۰.
- ↑ وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۵.
- ↑ فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، ص۵-۷.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ص۱۲۱۱؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ علی بن موسی الرضا(ع)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۶ق، ص۳۳۶.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۱۶.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۴-۷۵؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۶، ۴۹-۵۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۶۴؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۸.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۲۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۴-۷۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۶.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ ابوداوود، سنن ابی‌داوود، ۱۴۱۰ق،، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۳، ص۱۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۸۹۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۰ و ۷۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق،ج۶، ص۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۸ و ۵۰.
- ↑ نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۶۸.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۳۲۲-۳۲۳.
- ↑ سورهٔ نساء، آیهٔ ۷.
- ↑ سورهٔ نساء، آیهٔ ۱۱.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ۳۴۳-۳۴۵.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ۳۴۳-۳۴۵.
- ↑ نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۶۹.
یادداشت
- ↑ هر چند ممکن است فلسفه و حکمت استحباب سوراخ کردن گوش نوزاد(خواه پسر یا دختر) قابل فهم باشد؛ ولی این انتظار که بتوان دلیل قانع کننده‌ای برای همه اقامه شود دور از ذهن است. صاحب جواهر تصریح دارد که برای استحباب این کار روایت داریم و هرگونه تردید و وسوسه و مانند آن اجتهاد در برابر نص( روایت) است که قابل قبول نیست. «فما وقع من بعض العامة من الوسوسة فی ذلک باعتبار ما فیه من الإیذاء ، والتألیم اجتهاد فی مقابلة النص.» نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۲۶۳.
منابع
- قرآن کریم.
- نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی.
- ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بیروت، چاپ سعید محمد لحام، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌ابی‌جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
- ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸، ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴ [، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
- امام خمینی، تحریرالوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، چاپ محمد ذهنی‌افندی، ۱۴۰۱ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، ۱۴۰۳ق.
- «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ نشر: ۲۸ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- «حقوق نوزاد»، حدیث نت، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- حلّی، ابن‌فهد، عدّة الداعی و نجاح الساعی، قم، مکتبة الوجدانی، بی‌تا.
- «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»، وبگاه مشرق، تاریخ نشر: ۶ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- سیوطی، عبدالرحمان، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۱ق.
- شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: سید محمدتقی، کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، ۱۳۸۶ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، قم، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ۱۳۸۰ش.
- علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مشهد، مؤسسة آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، دارالندوة الجدیدة، بی‌تا.
- فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، در مجله انسان‌پژوهی دینی، شمارهٔ ۲۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش.
- فلسفی، محمدتقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران ۱۳۴۳ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- ٰکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع) ۱۳۷۴ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق و مصحح: بقال، عبد الحسین محمد علی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، بیروت، چاپ حسن تمیم، ۱۳۹۸ق.
- مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۶ق.
- وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، نخستین کنفرانس بین المللی هزاره سوم و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: مقاله حق فرزندان در دانشنامه جهان اسلام
- مقاله حقوق کودک در دانشنامه جهان اسلام
- «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»