حزب ارشاد افغانستان
| نام | حزب ارشاد افغانستان |
|---|---|
| آرمان | تشکیل حکومت جمهوری |
| تأسیس | دهه ۱۳۳۰ش (۱۹۵۰م) |
| ایدئولوژی | اسلام سیاسی |
| مذهب | شیعه |
| کشور | افغانستان |
حزب ارشاد افغانستان از نخستین احزاب سیاسی افغانستان که در سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ ش با رهبری سید اسماعیل بلخی (۱۳۱۲-۱۳۴۷ش) از روحانیان متنفذ شیعه در افغانستان تأسیس شد. حزب ارشاد، به‌صورت مخفیانه و با همکاری شخصیت‌هایی از اقوام و مذاهب مختلف و با هدف براندازی سلطنت محمد ظاهرشاه (حکومت: ۱۳۱۲-۱۳۵۲ش) و تأسیس حکومت جمهوری فعالیت می‌کرد.
نام حزب ارشاد که با عنوان حزب اتحاد یا اتحاد سری نیز شناخته می‌شود، تنها زمانی بر سر زبان‌ها افتاد که حکومت وقت از طرح و نقشه آن مطلع گردید و رهبران آن را بازداشت کرد.
معرفی و جایگاه
حزب ارشاد از نخستین جریان‌های سیاسی افغانستان دانسته شده که همزمان با فعالیت دیگر احزاب سیاسی از قبیل وِیش زَلمَیان،[یادداشت ۱] حزب وطن و حزب خلق در سال‌های پایانی دهه ۱۳۲۰ش در دوره صدارت شاه محمود خان (۱۳۲۵-۱۳۳۲ش) فعالیت می‌کرد.[۱]
به‌گفته برخی پژوهشگران تاریخ، در حالی که دیگر احزاب یاد شده به‌صورت علنی و با نشر مرامنامه، اهداف، انتشار جراید و مشارکت در رقابت‌های انتخاباتی فعالیت داشتند، حزب ارشاد به‌صورت سرّی و پنهانی فعالیت می‌کرد.[۲] همچنین گفته شده که سایر احزاب در چارچوب قوانین دولتی فعالیت کرده و برای اصلاح نظام مبارزه می‌کردند، اما حزب ارشاد با هدف سرنگونی نظام و ایجاد نظام سیاسی دلخواه، برنامه‌ریزی و فعالیت داشت.[۳] گفته شده است که حزب ارشاد توانسته بود در ادارات و نهادهای دولتی نفوذ کرده و برخی از کارمندان و مقامات دولتی را نیز جذب کند.[۴]
پیشینه
در اسناد تاریخیِ همزمان با دوره حزب ارشاد آمده که سید اسماعیل بلخی نهاد دیگری به‌نام مجتمع فرهنگی اسلامی را نیز در دهه ۱۳۱۰ش (۱۹۳۰م) در هرات رهبری می‌کرده و از سوی دیگر، حزب ارشاد، نام دیگر کمیته مرکزی همان مجتمع فرهنگی خوانده شده است. با این حال منابع تاریخی دیگری حزب ارشاد را مستقل از آن دانسته‌اند.[۵] بیشتر فعالیت‌های بلخی در دهه ۱۹۳۰م، جنبه تبلیغی و فرهنگی داشت و بر ایجاد اصلاحات در حکومت از طریق برگزاری انتخابات و مشارکت گسترده متمرکز بود.[۶]
گفته شده است که باز شدن فضای سیاسی افغانستان در پی آغاز صدراعظمی شاه‌محمود در سال ۱۳۲۵ش، بلخی امکان سفر به مزار شریف و سپس کابل را پیدا کرد و در کابل کمیته مرکزی مجتمع فرهنگی اسلامی را به‌صورت مخفیانه تشکیل داد. بر این اساس ادعا می‌شود که حزب ارشاد همان کمیته مرکزی مجتمع اسلامی است که حدود یک دهه بعد از تأسیس خودِ مجتمع ایجاد شده است.[۷] با این حال روایت دیگری دلالت بر آن دارد که حزب ارشاد پیشینه‌ای به‌اندازه مجتمع اسلامی دارد و مستقل از آن فعالیت می‌کرده است.[۸]
زمینه
پادشاهی چهل ساله محمدظاهر شاه (۱۳۱۲-۱۳۵۲ش) به چهار دوره تقسیم می‌شود که از این میان در دو دوره که اولی «آزمون دموکراسی» (۱۹۴۶-۱۹۵۳م) و دومی «دهه دموکراسی» (۱۹۶۳-۱۹۷۳م) خوانده شده، تا حدودی زمینه برای ایجاد و فعالیت احزاب و جریان‌های سیاسی فراهم گردید.[۹] بدین ترتیب حزب ارشاد از نخستین جریان‌های سیاسی افغانستان بود که از فضای نسبتاً باز سیاسی استفاده کرد و با قصد قیام مسلحانه برای سرنگونی نظام سیاسی، فعالیت خود را آغاز نمود.[۱۰]
اهداف و رویکردها
پاره‌ای از اهداف اصلی حزب ارشاد، چنین بیان شده‌اند: مبارزه با استبداد، عقب‌ماندگی و جهل، و دستیابی به آزادی، شایسته‌سالاری و ترقی کشور با نظام مردمسالار.[۱۱] برای دستیابی به این اهداف، تغییر بنیادین نظام سیاسی با سرنگونی نظام حاکم وقت و ایجاد نظام سیاسی جمهوری اسلامی، خواسته اصلی حزب به شمار می‌رفت. رهبران و اعضای حزب ارشاد با یأس از اصلاح‌پذیری نظام سیاسی تصمیم گرفتند که از طریق اقدام براندازانه و قیام مسلحانه، رژیم را سرنگون و پس از کسب قدرت، نظام سیاسی مورد نظر خود را تأسیس کنند.[۱۲]
مطابق چنین طرحی قرار بود که در روز اول حَمَل (فروردین) ۱۳۲۹ش مطابق با ۱۹۵۰م، شاه محمود، صدر اعظم افغانستان به قتل برسد و مراکز دولتی در اختیار حزب ارشاد قرار گیرد.[۱۳]
اعضای اصلی
حزب ارشاد از معدود جریان‌های سیاسی پیشگام به‌شمار رفته که اعضای آن از اقوام و مذاهب مختلف تشکیل شده بود و رهبری آن را سید اسماعیل بلخی به عهده داشت.[۱۴] میرغلام محمد غبار، نویسنده کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ»، اعضای اصلی شورای مرکزی حزب ارشاد را چنین برشمرده است: «سید اسماعیل بلخی، خواجه محمدنعیم کابلی، اسماعیل سرخ پارسا، محمدابراهیم گاوسوار، قربان‌نظر ترکمانی، عبدالغیاث کوهستانی، غلام‌حیدر بیات، محمد‌جعفر بیات، عبداللطیف کابلی، محمداسلم خان و...»[۱۵]
گفته شده که محمدنعیم کابلی که در سِمَت‌های مهم دولتی از جمله به‌‌عنوان قومندان امنیه (فرماندهی انتظامی) کابل کار کرده بود، از چهره‌های کلیدی این تشکل محسوب می‌شد. او به دلیل کار در بخش‌های نظامی و توانایی مدیریت و سازمان‌دهی افراد نظامی، قیام مسلحانه حزب را طرح‌ریزی کرده بود.[۱۶]
سرانجام
حضور عوامل نفوذی دولت از جمله فردی به نام گلجان وَردَکی در مجموعه حزب ارشاد، عامل آگاهی دولت از برنامه‌های این گروه بیان شده است که پیش از اجرای نقشه براندازی حکومت، سیداسماعیل بلخی و دیگر اعضای اصلی حزب بازداشت شدند.[۱۷]
طبق گزارش‌های به دست آمده، بعد از بازداشتِ سیداسماعیل بلخی و همکارانش، اسم حزب ارشاد بر سر زبان‌ها افتاد و دولت در بیانیه‌ای آنها را متهم به همدستی با خارجی‌ها برای سرنگونی نظام کرد.[۱۸] هرچند به گفته صدیق فرهنگ، نویسنده کتاب افغانستان در پنج قرن اخیر، نه دادگاهی برگزار شد و نه اسنادی اثبات‌کننده این اتهام ارا‌ئه گردید، با این حال بلخی و تعدادی از یارانش چهارده سال در زندان دهمزنگ زندانی شده و در نهایت بدون هیچ توضیحی رها شدند.[۱۹] بخش عمده اشعار بلخی در همین دوره سروده شده است.[۲۰]
فاروق انصاری از پژوهشگران تاریخ افغانستان، معتقد است که جوانان متأثر از بلخی، پس از بازداشت وی در تشکل دیگری به نام «جوانان اسلام» که رهبری آن را فردی به نام علی‌اصغر شعاع به عهده داشت جمع شدند و تا مدتی به فعالیت‌های خود برای مبارزه با استبداد و رهایی کشور از عقب‌ماندگی ادامه دادند.[۲۱]
پانویس
- ↑ عرفانی، «حزب ارشاد»، ص۱۶.
- ↑ کریمی، «سید اسماعیل بلخی»، ص۱۷.
- ↑ عالمی بلخی، «شهید سیداسماعیل بلخی در هزار کلمه»، ص۱۸.
- ↑ «ماجرای ملاقات تاریخی علامه بلخی با امام خمینی (ره) در نجف + تصاویر»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ عرفانی، «حزب ارشاد»، ص۱۶.
- ↑ عرفانی، «حزب ارشاد»، ص۱۶.
- ↑ انصاری، سید اسماعیل بلخی و فعالیت‌های سیاسی، ۱۳۹۷ش، ص۲۱.
- ↑ عرفانی، «حزب ارشاد»، ص۱۷.
- ↑ توحیدی، «نگاهی مختصر به پیشینه احزاب سیاسی افغانستان»، ارگان نشراتی بارش.
- ↑ عرفانی، «حزب ارشاد»، مجله عدالت و امید.
- ↑ مطهری هلمندی، «شهید بلخی و استبدادستیزی»، ص۳۶.
- ↑ شجاعی، «علامه سید اسماعیل بلخی؛ از حاشیه تا متن»، ص۴.
- ↑ عرفانی، «حزب ارشاد»، ص۱۶.
- ↑ عالمی بلخی، «شهید سید اسماعیل بلخی در هزار کلمه»، ص۱۸.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۲، ص۲۵۸، به‌نقل از ناصری داوودی، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، ۱۳۷۹ش، ص۲۷۴.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۲، ص۲۵۸، به‌نقل از ناصری داوودی، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، ۱۳۷۹ش، ص۲۷۳.
- ↑ انصاری، «سیداسماعیل بلخی و فعالیت سیاسی»، ۱۳۹۷ش، ۲۱.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۶۷۳.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۶۷۳.
- ↑ عالمی بلخی، «شهید سید اسماعیل بلخی در هزار کلمه»، ص۱۹.
- ↑ انصاری، سید اسماعیل بلخی و فعالیت سیاسی، ۱۳۹۷ش، ص۲۱.
یادداشت
منابع
- انصاری، فاروق، «سیداسماعیل بلخی و فعالیت سیاسی»، در مجله عدالت و امید، شماره ۲، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- طنین، ظاهر، افغانستان در قرن بیستم، تهران، انتشارات عرفان، ۱۳۹۰ ش.
- فرهنگ، میرمحمد صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، انتشارات دارالتفسیر، ۱۳۸۰ش.
- توحیدی، هادی، «نگاهی مختصر به پیشینه احزاب سیاسی افغانستان»، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۱ش.
- «ماجرای ملاقات تاریخی علامه بلخی با امام خمینی (ره) در نجف + تصاویر»، باشگاه خبرنگاران، تاریج درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۰ آبان ۱۴۰۱ش.
- شجاعی، سید اسحاق، «علامه سید اسماعیل بلخی؛ از حاشیه تا متن»، در مجله عدالت و امید، شماره ۲، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- عالمی بلخی، سید حسین، «شهید سید اسماعیل بلخی در هزار کلمه»، در مجله عدالت و امید، شماره ۲، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- عرفانی، محمدقاسم، «حزب ارشاد»، در مجله عدالت و امید، شماره ۲، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- کریمی، مهدی، «سیداسماعیل بلخی»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، به کوشش غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- مطهری هلمندی، سید علی، «شهید بلخی و استبدادستیزی»، در مجله عدالت و امید، شماره ۲، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- ناصری داوودی، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۹ش.