میرزا سلامتعلی دبیر
| مرثیه‌سرای شیعه در هند | |
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | میرزا سلامتعلی |
| نام کامل | میرزا سلامتعلی دبیر |
| لقب/کنیه | دبیر |
| مذهب | شیعه |
| زادروز | ۱۸۰۳م |
| زادگاه | دهلی هند |
| محل زندگی | لکهنو |
| وفات | ۲۹ محرم ۱۲۹۲ق(۱۹ اسفند ۱۲۵۳ش) |
| اطلاعات علمی | |
| آثار | «ابواب المصائب» و مجموعه مرثیه‌های مختلف |
| اطلاعات دیگر | |
| تخصص | شعر |
| پیشه | مداحی اهل‌بیت |
میرزا سلامتعلی مُتَخَلص به دبیر (۱۸۰۳-۱۸۷۵م) شاعر و مرثیه‌سرای مشهور شیعه در شبه قاره هند بود که درباره اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امام حسین(ع) به زبان اردو و فارسی، مرثیه سروده است. او در ترویج مرثیه‌سرایی نقش بسزایی داشت.
خیال‌پردازی‌های دبیر در شعر را فوق‌العاده دانسته‌اند. او در استعاره و تشبیه، مهارت زیادی داشته و با بیان و واژه‌هایی فاخر، شعر می‌سرود. دبیر را در بیانِ احساسات بسیار قدرتمند دانسته‌اند که واقعه را با واژه‌هایی دلخراش بیان می‌کرد. دیگر ویژگی اشعار دبیر، استفاده از روایات در شعر بوده است. او بیشتر اوقات با وضو بر سجاده می‌نشست و به نوشتن مرثیه اقدام می‌کرد.
میرزا دبیر در سال ۱۲۵۳ش در لکهنو درگذشت و در همانجا شد.
زندگی‌نامه
میرزا سلامتعلی متخلص به دبیر[۱] فرزند غلامحسن کاغذفروش در ۱۱ جمادی‌الاول سال ۱۲۱۸ق (۶ شهریور ۱۱۸۲ش) در محله‌ای از نواحی شهر دهلی در هندوستان به‌دنیا آمد.[۲] گفته می‌شود لقب «دبیر» را استادش میرضمیر به او داده است.[۳]
دبیر در کودکی همراه با پدرش از دهلی به لکهنو رفت و تحصیلاتش را در آن شهر آغاز کرد.[۴] علوم مختلف مانند ادبیات عرب، منطق، فلسفه، فقه، تفسیر، حکمت و حدیث را آموخت.[۵] مولانا غلام‌ضامن، مولوی میرزا کاظمعلی (شاگرد غُفران‌مآب)، مولوی فداعلی اخباری و ملامهدی مازندرانی از استادان دبیر بودند.[۶] به‌گفته برخی محققان، او از ۱۲ سالگی مرثیه‌گفتن را آغاز نمود.[۷] دبیر را خوش‌اخلاق و مهمان‌نواز دانسته‌اند.[۸] او به زبان فارسی و عربی تسلط داشت و به زبان فارسی نیز شعر سروده است.
دبیر هم‌عصر میرانیس دیگر شاعر مشهور آن زمان بود و سه ماه پس از وفات او در ۲۹ محرم سال ۱۲۹۲ق مطابق ۱۹ اسفند ۱۲۵۳ش در ۷۲ سالگی در لکهنو درگذشت و در خانهٔ خود دفن شد.[۱۰]
شعر و مرثیه‌خوانی
دبیر در بین مرثیه‌سرایان هند جایگاه ویژه‌ای دارد.[۱۱] از کودکی به شعر گفتن علاقه داشت.[۱۲] شاعری را از استادش «میر مظفر ضمیر» یکی از مرثیه‌نگاران لکهنو آموخت.[۱۳] دبیر در موضوعات مختلف شعر می‌سرود ولی شهرتش به مرثیه‌سرایی است و بیشتر اشعار وی درباره واقعه کربلا است.
درباره تعداد مرثیه‌های دبیر، تعداد مختلفی گفته شده است.[۱۵] او علاوه بر صدها مرثیه، مجموعه بزرگی از سلام، شعر، نوحه، رباعی، قطعه، غزل و مثنوی را نیز به جای گذاشته است.[۱۶] از وی در موضوعات مختلف بیش از ۱۳۰۰رباعی جمع‌آوری شده است.[۱۷] در مثنویات ۳۳۱۶ شعر جمع‌آوری شده که در مدح اهل‌بیت(ع) سروده شده‌اند.[۱۸]
دبیر شعری سروده که در آن از حروف نقطه‌دار استفاده نشده است.[۲۰] او کتابی با عنوان «ابواب المصائب» نوشته که قصه حضرت یوسف را بنابر قرآن ذکر کرده و دردهای وی را با مصائب امام حسین(ع) مقایسه کرده است.[۲۱]
شعر دبیر با تضمین از شعر ملا محمدحسن کاشی:
السلام‌ای مجمع البحرین ایمان و یقین
السلام‌ای مرجع آیاتِ قرآنِ مبین
السلام‌ای نور عینِ طا و با و یا و سین
السلام‌ای سایه‌ات خورشیدِ رب العالمین
آسمان عز و تمکین، آفتاب داد و دین [۲۲]
.jpg)
خیال‌پردازی‌های دبیر را فوق‌العاده خوانده‌اند. او در استعاره و تشبیه، مهارت زیادی داشت[۲۳] و با بیان و واژه‌هایی فاخر، شعر می‌سرود.[۲۴] دبیر را در بیان احساسات بسیار قدرتمند دانسته‌اند[۲۵] که واقعه را با واژه‌های دلخراش بیان می‌کرد.[۲۶] دیگر ویژگی اشعار دبیر، استفاده از روایات در شعر بوده است.[۲۷] او بیشتر اوقات با وضو بر سجاده می‌نشست و به نوشتن مرثیه اقدام می‌کرد.[۲۸]
آثار
میرزا دبیر آثاری را تألیف کرده است:
- نادرات مرزا دبیر
- دفتر ماتم ۲۰ جلد[۲۹]
- دیوان دبیر
- مرزا دبیر کا مرثیه
- مصحف فارسی۔ مجموعه کلام فارسی
- مرثیه مرزا دبیر دو جلد
- رباعیات دبیر۔ سید سرفراز حسین
- ابوب المصائب؛ دبیر کی نثری تالیف هے۔
- سبع مثانی
- سلک سلام دبیر۔ مجموعه اشعار هے جسے سید تقی عابدی نے مرتب کیا هے۔
اشعار فارسی
اشعار فارسی میرزا دبیر را سید تقی عابدی با عنوان «مصحف فارسی مرزا دبیر» گردآوری کرده است که در آن ۳۹ رباعی، ۷ قطعه، ۲ سلام، ۲۰ مخمس و ۳ مسدس ذکر شده‌اند.[۳۰]
- شعر «در یگانه دریائی مجمع البحرین - بخون طپیده کرب و بلا امام حسین» دارای ۴۷ بند است.
- شعر «بلند مرتبه شاهی ز صدر زین افتاد - اگر غلط نکنم عرش بر زمین افتاد» ۲۳ بند دارد که این بیت، تضمین از سروده مُقبِل کاشانی است.
- شعر «بی ادب پا منه اینجا که عجب درگاهی ست - سجده گاه مَلَک و روضه شاهنشاهی ست» ۲۰ بند دارد.[۳۲]
دبیر و انیس
دبیر و میرانیس، هم‌عصر بودند و به مرثیه‌نگاری شهرت دارند، به‌همین جهت در تاریخ ادبیات زبان اردو این دو شاعر با یکدیگر مقایسه شده‌اند.[۳۴] هر دو شاعر، طرفداران خاصی داشتند که به آن‌ها دبیری‌ها و انیسی‌ها گفته می‌شد.[۳۵] گفته شده که دبیر زودتر از انیس، مرثیه‌خوانی را شروع کرد. از انیس نقل شده که وقتی در شهر لکهنو، مرثیه خواندن را شروع کرد، دو نفر به مرثیه‌خوانی معروف بودند یکی «میرمداری صاحب جوپار» و دومی میرزا سلامت علی دبیر.[۳۶]
اشعار انیس را نسبت به دبیر، سلیس و روان دانسته‌اند.[۳۷] و کلام دبیر را مشتمل بر فصاحت و بلاغت گفته‌اند.[۳۸]
سروده میرزا دبیر پس از وفات میرانیس:
درباره دبیر و انیس، همایشی در لندن با عنوان «نقش انیس و دبیر در ادبیات اردو» برگزار شد و ادیبان و دانشمندانی از پاکستان، هند و کشورهای مختلف در آن شرکت کردند. در سال ۲۰۰۹م نیز در کراچی پاکستان، همایشی برای این دو برگزار شد.[۳۹]
پانویس
- ↑ بیات، «بررسی و تحلیل ابتکارات مرثیه‌سرایان اردو»، ص۸.
- ↑ اکبر حیدری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، ص۱۶.
- ↑ ڈاکٹر قمر عباس، مرثیه اور انیس و دبیر، روزنامه جنگ.
- ↑ مرزا سلامت علی دبیر حیات اور کارنامے۔ مرزا محمد زماں آزرده۔ ۵۴ص.
- ↑ اکبر حیدری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، ص۱۶.
- ↑ اکبر حیدری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، ص۱۶-۱۷.
- ↑ مرزا محمد زماں آزرده، مرزا سلامت علی دبیر حیات اور کارنامے، ص۱۷.
- ↑ سید افضل حسین ثابت رضوی لکهنوی، حیات دبیر، ۱۹۱۵م، ص۵۸.
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر، ص۵۶.»
- ↑ اکبر حیدری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، ص۲۲
- ↑ بیات، «بررسی و تحلیل ابتکارات مرثیه‌سرایان اردو»، ص۸.
- ↑ اکبر حیدری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، ص۱۶.
- ↑ ڈاکٹر قمر عباس، مرثیه اور انیس و دبیر روزنامه جنگ.
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر، ص۴۶.»
- ↑ شفقت رضوی، دبیر کا نعتیه کلام، سایت نعت کائنات.
- ↑ شفقت رضوی، دبیر کا نعتیه کلام، سایت نعت کائنات.
- ↑ پروفیسر شفقت رضوی، دبیر کا نعتیه کلام، نعت کائنات ویب سائٹ
- ↑ شفقت رضوی، دبیر کا نعتیه کلام، سایت نعت کائنات.
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر، ص۴۱.»
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر، ص۶۳.»
- ↑ پروفیسر شفقت رضوی، دبیر کا نعتیه کلام، سایت نعت کائنات.
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر، ص۷۶.»
- ↑ مسیح الزمان، اردو مرثیے کا ارتقاء، ص۳۰۱-۳۰۲.
- ↑ بیات، «بررسی و تحلیل ابتکارات مرثیه‌سرایان اردو»، ص۸.
- ↑ مرزا محمد زماں آزرده، مرزا سلامت علی دبیر حیات اور کارنامے، ص۲۴۶.
- ↑ مولوی چودهری سید نظیر الحسن فوق مهابنی،المیزان، مطبع فیض عام علی گره ۱۹۱۴ء۔ ص۲۷۱
- ↑ مسیح الزمان، اردو مرثیے کا ارتقاء ص۳۶۰.
- ↑ بیات، «بررسی و تحلیل ابتکارات مرثیه‌سرایان اردو»، ص۸.
- ↑ اکبر حیدری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، ص۱۰.
- ↑ سید تقی عابدی، مصحف فارسی میرزا دبیر.
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر، ص۴۷.»
- ↑ عابدی، سید تقی، مصحف فارسی مرزا دبیر،
- ↑ عابدی، «مصحف فارسی میرزا دبیر.»
- ↑ اکبر حیدری کشمیری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، اردو پبلشرز نظیر آباد لکهنؤ ۱۹۷۶م.
- ↑ اکبر حیدری کشمیری، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، اردو پبلشرز نظیر آباد لکهنؤ ۱۹۷۶ء.
- ↑ شبلی نعمانی، میر انیس اور مرزا دبیر کا موازنه، ماخوذ از کتاب موازنه انیس و دبیر.
- ↑ شبلی نعمانی، میر انیس اور مرزا دبیر کا موازنه، ماخوذ از کتاب موازنه انیس و دبیر.
- ↑ شبلی نعمانی، میر انیس اور مرزا دبیر کا موازنه، ماخوذ از کتاب موازنه انیس و دبیر.
- ↑ مرزا سلامت علی دبیر کا تعارف، سایت ریخته
یادداشت
منابع
- بیات، علی، «بررسی و تحلیل ابتکارات مرثیه‌سرایان اردو»، پژوهشنامه انتقادی، سال دوازدهم، شماره۱، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
- حیدری کشمیری، اکبر، شاعر اعظم مرزا سلامت علی دبیر، اردو پبلشرز نظیر آباد لکهنؤ ۱۹۷۶م.
- سید افضل حسین ثابت رضوی لکهنوی، حیات دبیر، جارج سٹیم پریس لاهور، ۱۹۱۵م.
- شبلی نعمانی، موازنه انیس و دبیر انوار المطابع لکهنو
- شفقت رضوی، دبیر کا نعتیه کلام، سایت نعت کائنات.
- عابدی، سید تقی، مصحف فارسی مرزا دبیر، شاهد پبلیکیشنز دهلی نو، ۲۰۰۵م.
- مسیح الزمان، اردو مرثیے کا ارتقاء
- مرزا محمد زماں آزرده، مرزا سلامت علی دبیر حیات اور کارنامے، مرزا پبلیکیشنز، کشمیر، ۱۹۸۵م.
- مولوی چودهری سید نظیر الحسن فوق مهابنی،المیزان، مطبع فیض عام علی گڑه ۱۹۱۴م.
- دکتر قمر عباس، مرثیه اور انیس و دبیر روزنامه جنگ، درج مطلب: سبتامبر ۲۰۱۸، بازدید: ۱۸ ژانویه ۲۰۲۳م.