تحفه اثنا عشریه (کتاب)

تحفه اثنا عشریه
اطلاعات کتاب
نویسنده	عبدالعزیز دهلوی
موضوع	ردّ شیعه
زبان	فارسی
مجموعه	یک جلد

تُحْفه اِثنا عَشَریه کتابی به زبان فارسی نوشته عبدالعزیز دهلوی عالم اهل سنت ساکن هند است که در ردّ اعتقادات شیعه نگاشته شده است. کتاب در دوازده باب در موضوعات مختلف، اتهاماتی را علیه شیعه مطرح کرده که بخش هفتم آن در باب امامت علی(ع) جنجالی‌ترین باب آن است. پس از انتشار کتاب تُحفه، عالمان شیعه بسیاری در عراق، ایران و هند ردیه‌هایی بر کتاب نوشته و در مقام پاسخگویی به نقد علمی و بررسی آن پرداخته‌اند. میرزا محمدخان کشمیری ثابت می‌کند تحفه اثنا عشریه در واقع سرقتی از کتاب صواقع موبقه خواجه نصرالله کابلی بوده و عبدالعزیز دهلوی آن را با تغییراتی به فارسی برگردانده است. عمده ردیه‌ها به باب هفتم کتاب بوده که یکی از مشهورترین آنان، کتاب عبقات الانوار اثر میر حامد حسین است.

پیدایش کتاب و تأثیرات آن

در نیمه نخست سده سیزدهم هجری یکی از عالمان اهل تسنن هند به نام عبدالعزیز دهلوی که به «سراج الهند» شهرت داشت و با ۳۱ واسطه نسبش به عمر بن خطاب خلیفه دوم می‌رسد و صاحب عبقات او را با عنوان شاه‌صاحب خطاب می‌کند کتابی را در ردّ اعتقادات و آراء شیعه مخصوصا شيعه اثناعشری منتشر کرد و آن را «تحفه اثنا عشریه» نامید.

وی در این کتاب بدون توجه به مصالح دنیای اسلام و واقعیت‌های تاریخ اسلامی و بدون ملاحظه حدود و قواعد علم حدیث و بدون در نظر گرفتن جایگاه پیامبر(ص) و خاندان پاکش عقاید، اصول، فروع، اخلاق و سایر آداب و اعمال شیعه را بدون رعایت آداب مناظره و امانت‌داری در نقل حدیث، هدف تهمتها و افترائات خود قرار داده است.

محمد بن عنایت أحمد خان کشمیری در کتاب النزهة الاثنی عشریه که در ردّ تحفه نوشته، ثابت کرده، این کتاب در حقیقت، سرقتی از کتاب صواقع موبقه خواجه نصرالله کابلی است که عبدالعزیز دهلوی آن را با تغییراتی به فارسی برگردانده است. وی در چاپ اول این کتاب به سبب ترس از حاکم شیعی منطقه به نام نواب نجف خان اسم خود را مخفی کرد و مؤلف کتاب را «غلام حلیم» -که مطابق سال تولّد وی بنابر حروف أبجد بود- نامید امّا در چاپ بعدی به نام خود وی منتشر شد.

در سال ۱۲۲۷ق شخصی به نام غلام محمد بن محیی الدین اسلمی در شهر «مدارس» هندوستان کتاب «تحفه» را از فارسی به عربی ترجمه کرد و در سال ۱۳۰۰ق محمود شکری آلوسی در بغداد به اختصار نسخه عربی آن پرداخت و آن را المنحة الإلهیة نامید و در مقدمه‌اش آن را به سلطان عبدالحمید خان تقدیم کرد. ولی به خاطر برخی محدودیتهای سیاسی و کم بودن وسیله طبع از چاپ و انتشار آن در عراق جلوگیری شد. از این رو در هندوستان و شهر بمبئی که تحت نفوذ اجانب بوده و نسبت به نشر اینگونه کتاب‌ها مساعی بسیار مبذول می‌شد منتشر گردید و پس از مدّتی مجدّدا در مصر چاپ شد و بعد از آن به زبان اردو در لاهور پاکستان به طبع رسید.

نسخه‌ای که از تحفه هم‌اکنون موجود است مربوط به چاپ دهلی در سال ۱۲۷۱ق است که چاپخانه حسنی به اهتمام شیخ محمد حسن آن را در ۷۷۶ صفحه به قطع وزیری به چاپ رسانیده است. در این چاپ نام مؤلف به طور کامل ذکر شده است.

محتوای کتاب

کتاب تحفه به زبان فارسی و در ردّ شیعه است. مؤلف این کتاب، گرچه در مقدمه و در متن کتاب خود را ملتزم دانسته که تنها به مسلّمات خودِ شیعه استناد کند و مطالب خود را از مدارک معتبر نقل کند، اما در ادامه کمتر به این التزام عمل کرده و کتاب خود را مملوّ از افترائات و تهمتها به شیعه ساخته است.

دهلوی در بخش هفتم کتاب، مطالب خود را در دو بخش آورده است:

بخش اول: آیاتی که شیعه با آنها بر امامت حضرت امیر(ع) استناد . در این بخش وی فقط به نقل ۶ آیه اکتفا کرده است.
بخش دوم: احادیثی که شیعه در راستای اثبات ولایت و امامت روایت می‌کند. در این بخش نیز فقط ۱۲ روایت را مطرح کرده است.

وی در مجموع مستندات شیعه را منحصر به همین ۶ آیه و ۱۲ روایت نموده و ادلّه و اسانید آن‌ها را مخدوش دانسته است.

فهرست ابواب کتاب

در کیفیت حدوث مذهب تشیع و انشعاب آن به فِرَق مختلف
در مکائد شیعه و طرق اضلال و تلبیس
در ذکر أسلاف شیعه و علماء و کتب ایشان
در احوال اخبار شیعه و ذکر روات آن‌ها
در الهیات
در نبوّت و ایمان انبیاء(ع)
در امامت
در معاد و بیان مخالفت شیعه با ثقلین
در مسائل فقهیه که شیعه در آن خلاف ثقلین عمل کرده است.
در مطاعن خلفاء ثلاثه و عایشه و دیگر صحابه
در خواص مذهب شیعه مشتمل بر ۳ فصل (اوهام، تعصبات، هفوات)
در تولاّ و تبرّی (مشتمل بر مقدّمات عشره)

ردّیه‌های تحفه

پس از آنکه کتاب تحفه نوشته و منتشر شد، آثار متعدّدی از علماء شیعه در هند، عراق و ایران در ابطال و نقض آن نگاشته شد که بعضی به ردّ سراسر این کتاب پرداخته و برخی یک باب از آن را مورد بررسی و نقد علمی قرار داده است.

ردیه بر همه کتاب

آنچه که در ردّ همه ابواب تحفه نوشته شده است:

النُّزْهَةُ الاثْنی عَشَریّة فی الردّ عَلَی التُّحفَة الاثْنی عَشَریه؛ در دوازده دفتر، و هر دفتر ویژه یک باب از اصل کتاب، اثر میرزا محمد بن عنایت احمد خان کشمیری دهلوی معروف به شهید رابع (م ۱۲۳۵ ه‍.ق). ۵ دفتر از آن که صاحب کشف الحجب آن را دیده از بقیه مشهورتر بوده و در هند به سال ۱۲۵۵ق به چاپ رسیده است که عبارتند از: جوابیه‌های وی به بابهای یکم، سوم، چهارم، پنجم و نهم. همچنین در پاسخ اعتراض هشتم صاحب تحفه کتابی به نام «جواب الکید الثامن» که مربوط به مسئله مسح است تألیف کرده است و نیز نسخه خطی دفتر هفتم آن در کتابخانه ناصریه لکهنو و نسخه خطی دفتر هشتم آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.

سیْفُ اللّه المَسْلول عَلی مُخَرّبی دینِ الرّسول (نامیده شده به) الصارم التبار لقدّ الفجّار و قطّ الاشرار در شش دفتر تألیف ابو احمد میرزا محمد بن عبد النبی نیشابوری اکبرآبادی (کشته شده در سال ۱۲۳۲ق) به زبان فارسی فارسی و در ردّ بر تمام تحفه نوشته شده است؛ بدینصورت که عبارات تحفه را به عنوان «متن» و کلام خود در ردّ آن را به عنوان «شرح» آورده است.

تَجْهیزُ الْجیْش لِکَسْر صَنَمی قُرَیش: اثر مولوی حسن بن امان الله دهلوی عظیم آبادی (م ۱۲۶۰ق). نسخه خطی آن در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود است.

ردیه بر یک باب کتاب

آنچه که در ردّ یک باب از ابواب تحفه نوشته شده است:

باب اول: بررسی تاریخ تشیع

سیف ناصری: این کتاب اثر سید محمد قلی کنتوری پدر صاحب عبقات بوده و در ردّ باب اول تحفه که مبنی بر حدوث مذهب شیعه بوده نگاشته شده است. فاضل رشید خان شاگرد صاحب تحفه، در ردّ این کتاب، کتاب کوچکی را نوشت که متقابلا علامه کنتوری کتاب الأجْوَبَةُ الفاخرة فی الردّ عَلَی الأشاعرة را نوشت و پاسخ مفصّلی به مطالب وی داد.

باب دوم: در مکاید و حیله‌های شیعیان

تَقْلیبُ الْمَکائد: این کتاب نیز اثر علامه کنتوری است که در کلکته (۱۲۶۲ق) چاپ شده است.

باب سوم: در احوال اسلاف و گذشتگان شیعه

یکی از دفترهای مجموعه النزهة الاثنی عشریة به ردّ این بخش تعلّق دارد که در سال ۱۲۵۵ق در هند چاپ شده است.

باب چهارم: در گونه‌های اخبار شیعه و رجال آن

هدایة العزیز: اثر مولوی خیر الدین محمد هندی اله‌آبادی (به زبان فارسی) چاپ هند. همچنین یکی از مجلّدات چاپی النزهة الاثنی عشریه نیز مربوط به ردّ همین باب است.

باب پنجم: الهیات

الصَّوارمُ الإلهیّات فی قَطْع شُبَهات عابدی العُزّی و اللّات: اثر سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی که در سال ۱۲۱۵ق در کلکته به چاپ رسیده است. (فارسی). دفتر پنجم النزهة الاثنی عشریه نیز به این باب اختصاص دارد.

باب ششم: در پیامبری

حِسامُ الاسلام و سَهامُ المَلام، اثر علاّمه سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی که در سال ۱۲۱۵ه‍.ق چاپ سنگی شده است.

باب هفتم: در امامت

در ردّ این باب که جنجالی‌ترین قسمت از کتاب تحفه به شمار می‌رود، آثاری تصنیف گردیده است.

عَبَقاتُ الاَنْوار: مشهورترین اثر در این باب نوشته میر حامد حسین هندی.
خاتِمَةُ الصَّوارم: اثر علامه سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی
الْبَوارقُ الموبِقَه: اثر سلطان العلماء سید محمد فرزند سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی (به زبان فارسی)
الامامة: اثر سلطان العلماء سید محمد فرزند سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی (به زبان عربی)
برهانُ الصّادقین: اثر ابو علی خان موسوی بنارسی، که در باب نهم آن به بررسی مسائل نزاعی فقهی همچون مسح پاها در وضو و حلّیت نکاح موقّت پرداخته است. ایشان همچنین مختصر این کتاب را با نام مهجة البرهان نگاشته است.
بُرهانُ السّعادة: اثر علامه کنتوری پدر صاحب عبقات.
الجَواهِرُ الْعَبْقَریّة: به زبان فارسی اثر علامه سید مفتی محمد عباس شوشتری استاد صاحب عبقات که در هند به چاپ رسیده است. مؤلف در این کتاب، شبهات مربوط به غیبت امام زمان(عج) را پاسخ گفته است.

باب هشتم: در آخرت

اِحْیاءُ السُّنّة و اماتَةُ الْبِدْعَة بِطَعْنِ الأسِنَّة: اثر علاّمه دلدار علی نقوی که در سال ۱۲۸۱ ه‍.ق در هند به چاپ رسیده است. دفتر هشتم النزهه میرزا محمد کشمیری نیز در خصوص ردّ این باب است. (فارسی)

باب نهم: در مسائل اختلافی فقه

دفتر نهم از النزهة که در سال ۱۲۵۵ق در هند چاپ شده در پاسخ به شبهات و حلّ مشکلات این باب است. مولوی افراد علی کالپوی سنّی کتاب رُجومُ الشْیاطین را در ردّ این دفتر از نزهه نوشته و در مقابل، جعفر ابو علی خان موسوی بنارسی شاگر صاحب نزهه هم با کتاب مُعینُ الصّادقین به ابطال وی پرداخته است.
صاحب النزهة کتاب دیگری در نقض کید هشتم از این باب در موضوع نکاح موقّت و مسح پاها در وضو دارد که نسخه خطی آن در کتابخانه ناصریه موجود است.
کَشْفُ الشُّبْهَه عَن حِلّیّةِ الْمُتْعة اثر احمد بن محمد علی کرمانشاهی که در پاسخ این بخش از همین باب نوشته شده و در کتابخانه موزه ملّی کراچی موجود است.

باب دهم: در مطاعن

تَشْییدُ المَطاعِن وَ کَشْفُ الضَّغائن اثر علاّمه سید محمد قلی کنتوری که در دو دفتر بزرگ نوشته شده و بخش بزرگی از آن در هند به سال ۱۲۸۳ق چاپ سنگی شده است. (مطبعه مجمع البحرین)
تَکْسیرُ الصَّنَمَیْن: اثر ابو علی خان هندی. (فارسی)
طَعْنُ الرَّماح: اثر سلطان العلماء دلدار علی نقوی در ردّ بخشی از این باب مربوط به داستان فدک و سوزاندن خانه حضرت فاطمه(س) که در سال ۱۳۰۸ق در هند چاپ شده است. در ردّ این کتاب توسط شیخ حیدر علی فیضآبادی سنّی کتابی به نام نَقْض الرّماح نگاشته شده است.

باب یازدهم: در اوهام و تعصبات شیعه

مَصارعُ الأفْهام لِقَلْعِ الأوْهام: اثر علامه محمد قلی کنتوری (چاپ هند)

باب دوازدهم: در تولی و تبرّی و دیگر عقاید شیعه

ذوالفقار: اثر علامه دلدار علی نقوی (فارسی) و همچنین در پاسخ گفته‌‎های صاحب تحفه در مبحث غیبت امام زمان(عج) از باب هفتم.

ردیه بر قسمتی از کتاب

کتابهای دیگری که در ردّ قسمتی از تحفه نوشته شده است:

صَوارمُ الاسْلام: اثر علامه دلدار علی نقوی. رشید الدین خان سنّی مؤلف الشَّوْکَةُ العمریة -که از شاگردان صاحب تحفه است- این کتاب و الصوارم الالهیات را با شبهاتی ردّ نموده که حکیم باقر علی خان از شاگردان میرزا محمد کامل معروف به شهید رابع این شبهات را پاسخ داده است.
الْوَجیزة فی الأُصول: علامه سبحان علیخان هندی، وی در این کتاب پس از بحث پیرامون علم اصول و ذکر احادیث دالّ بر امامت امیرالمؤمنین(ع) به تعرّض و ردّ کلمات صاحب تحفه پرداخته و مجهولات خلفای سه‌گانه را بیان کرده است.
تَصْحیفُ المنْحَةُ الإلهیّه عَنْ النّفثة الشّیْطانیة، اثر شیخ مهدی بن شیخ حسین خالصی کاظمی (م ۱۳۴۳ق) در ردّ ترجمه تحفه به عربی به قلم محمود آلوسی (۳ مجلد)
ردّیه علامه میرزا فتح‌الله معروف به شیخ الشریعه اصفهانی (م ۱۳۳۹ق). وی همچنین کتابی در ردّ المنحة الالهیه دارد.
الهدیة السنیة فی ردّ التحفة الاثنی عشریة: (به زبان اردو) اثر مولوی میرزا محمد هادی لکهنوی
التُّحْفَةُ المُنْقَلبَة: در جواب تحفه اثنا عشریه (به زبان اردو)

منابع

طباطبایی، سید عبدالعزیز، موقف الشيعة من هجمات الخصوم.
مجلة تراثنا (ج۶)، مؤسسة آل البیت، قم، ۱۴۰۷ق.
تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
کتاب‌شناخت نرم افزار سیره نبوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
لکنهوی، میرحامد حسین، عبقات الأنوار، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمومنین، ۱۳۶۶ش.