ام‌البنین
| مادر حضرت عباس(ع) | |
 مزار ام‌البنین در قبرستان بقیع | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام کامل | فاطمه بنت حِزام |
| لقب/کنیه | ام‌البنین |
| مذهب | شیعه |
| نسب | قبیله بنی‌کلاب |
| خویشاوندان سرشناس | امام علی(ع) (همسر) • حضرت عباس(ع) (فرزند) |
| وفات | ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق |
| محل دفن | مدینه • بقیع |
فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ‌الْبَنین (درگذشته ۶۴ق) از همسران امام علی(ع) و مادر عباس(ع)، عبدالله، جعفر و عثمان بود که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. پس از واقعه کربلا، ام‌البنین روزها به قبرستان بقیع می‌رفت و برای امام حسین(ع) و فرزندانش سوگواری می‌کرد.
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام‌البنین به اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امام حسین (ع) را ستوده و از او به نیکی یاد کرده‌اند. به‌گفته شهید ثانی و عبدالرزاق مُقَرَّم، ام‌البنین به خاندان پیامبر(ص) محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود؛ به‌همین دلیل اهل‌بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.
ام‌البنین در قبرستان بقیع دفن شده است.
جایگاه نزد شیعیان
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام‌البنین به اهل‌بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۱] به گفته شهید ثانی فقیه شیعه قرن دهم و سید عبدالرزّاق مُقَرَّم مقتل‌نویس شیعه (درگذشته ۱۳۹۱ق)، ام‌البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل‌بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۲] باقر شریف قرشی تاریخ‌پژوه شیعه (درگذشته ۱۴۳۳ق) نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام‌البنین دیده نشده که نسبت به فرزندانِ هم شوی (هَووی) خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۳]
سید محمود حسینی شاهرودی (درگذشته ۱۳۹۴ق) از مراجع تقلید شیعه گفته است من در مشکلات، برای ام‌البنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم.[۴] برخی گزارش کرده‌اند که زنان ایرانی برای برآورده شدن حاجات خود و همچنین برای بالا بردن نیروی شکیبایی و تحمل مصائب به ام‌البنین متوسل شده و سفره‌های نذری به نام او برگزار می‌کنند.[۵] همچنین در برخی از مناطق شیعی سفره‌هایی با نام «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره ام‌البنین» مرسوم است.[۶]
در ایران، ۱۳ جمادی‌الثانی روز وفات ام‌البنین به‌عنوان «روز تکریم مادران و همسران شهدا» در تقویم رسمی کشور نامگذاری شده است.[۷]
معرفی و نسب
ام‌البنین از قبیله بنی‌کلاب، پدرش حِزام بن خالد یا حرام بن خالد[۸] و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۹] به‌نقل تاریخ‌نگاران، قبیله بنی‌کلاب به شهامت، رشادت و شجاعت و ویژگی‌های نیکوی اخلاقی مشهور بودند و همین موضوع در ازدواج علی(ع) با ام‌البنین تأثیرگذار بود.[۱۰]
از تاریخ ولادت و درگذشت ام‌البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی با توجه به شواهد تاریخی، ولادت او را بین سال‌های ۵ تا ۹ هجری قمری دانسته‌اند.[۱۱] در خصوص درگذشت ام‌البنین هم، برخی تاریخ‌نگاران، تاریخ وفات او را ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق[۱۲] و برخی دیگر ۱۸ جمادی‌الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۱۳] برخی نیز مدعی‌اند بر زنده‌بودن ام‌البنین پس از واقعه کربلا دلیل مستندی وجود ندارد.[۱۴] بنا بر نقل مورخان، محل دفن او قبرستان بقیع است.[۱۵]
سفره ام‌البنین
سفره ام‌البنین یا سفره مادر حضرت عباس بزرگداشت و توسل به حضرت ام‌البنین بوده که با دعا خواندن و اطعام دیگران همراه است.[۱۶] خواندن زیارت عاشورا، دعای توسل، سوره یس، زیارت ام‌البنین، ذکر صلوات و توسل به حضرت عباس[۱۷] در سفره ام‌البنین انجام می‌شود.[۱۸] ثواب این دعاها به ام‌البنین هدیه می‌گردد. این سفره برای برآورده شدن حاجت‌ها، بالا بردن صبر و تحمل مصیبت‌ها است.[۱۹]
کاچی، نان، پنیر، حلوا، سبزی و خرما از خوراکی‌های این سفره است.[۲۰] توسل، نذر و تبرک از طریق سفره انداختن و اطعام را صحیح دانسته‌اند.[۲۱]
ازدواج با حضرت علی (ع)
پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی [یادداشت ۱]عرب خبره بود، دربارهٔ انتخاب همسری که اصیل و از خاندانی دلیر و نیرومند باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد. [یادداشت ۲] عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد و علی (ع) با او ازدواج کرد.[۲۳] گفته شده، ام‌البنین پیش از ازدواج با حضرت علی (ع)، با شخص دیگری ازدواج نکرده بود.[۲۴]
دربارهٔ اینکه او بعد از حضرت فاطمه(س) همسر دوم یا سوم امام علی(ع) بوده است اختلاف‌نظر وجود دارد.[۲۵] بر اساس برخی نقل‌های تاریخی امام علی(ع) بعد از شهادت حضرت فاطمه(س) و با توصیه او با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد[۲۶] با این حال برخی بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که ام‌البنین اولین همسر امام علی(ع) بعد از حضرت فاطمه(س) بوده است.[۲۷] برخی با استناد به اینکه اولین فرزند ام‌البنین در سال ۲۶ قمری به دنیا آمده است ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین را قبل از سال ۲۳ قمری می‌دانند، برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که معتقدند بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگ‌ترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۲۸] [یادداشت ۳]
گفته شده پس از گذشت مدتی از ازدواجشان، ام‌البنین به امام علی(ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین(ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این‌رو امام علی(ع) او را ام‌البنین [مادر پسران] نامید.[۲۹]
ام‌البنین چهار پسر به نام‌های عباس (ع)، عبدالله، جعفر و عثمان به دنیا آورد.[۳۰]
بنا بر نقل سهل بن عبدالله بخاری، ام‌البنین بعد از شهادت امام علی(ع) با شخص دیگری ازدواج نکرد.[۳۱]
واکنش به خبر شهادت فرزندانش
ام‌البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. اما چهار فرزندش در روز عاشورا در کربلا به شهادت رسیدند.[۳۲] هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد و او از شهادت فرزندانش باخبر شد، از سرنوشت امام حسین(ع) پرسید و وقتی خبر شهادت او را شنید، گفت: «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل‌بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۳۳]
سوگواری برای فرزندان
طبق نقل مقاتل الطالبیین، ام‌البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۳۴]
ام‌البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند[۳۵] که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
«ای که عباس را دیدی، بر انبوه دشمنان فرومایه حمله می‌کرد و در آن هنگام که فرزندان حیدر در کارزار چون شیران در پشت سر وی بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. وای بر من، آیا بر فرق شیر شجاعِ من عمود فرود آمد و سر او را کج کرد؟ اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد»[۳۷]
«وای بر تو مرا دیگر مادر پسران مخوان که مرا به یاد شیران بیشه‌ام می‌اندازی. من پسرانی داشتم که به خاطر آنان مرا ام البنین می‌خواندند ولی امروز دیگر پسری ندارم. چهار پسر که مانند عقاب‌های کوهسار بودند و با بریده شدن رگ حیات یکی پس از دیگری به مرگ پیوستند. بر سر نعش آنها نیزه‌ها به ستیزه برخاستند و همه آنان از زخم نیزه به خاک افتادند. ای کاش می‌دانستم آیا چنان‌که خبر دادند؛ عباس من دست راستش قطع شده بوده است! »[۳۹] [یادداشت ۴][۴۰]
در اشعار
- محمدحسین غروی اصفهانی مشهور به کُمپانی فقیه و فیلسوف قرن چهاردهم (درگذشت: ۱۳۶۱ق)
- ژولیده نیشابوری شاعر آیینی (درگذشت: ۱۳۸۶ش)
- غلامرضا سازگار مداح و شاعر مشهور آیینی (زاده: ۱۳۲۰ش)
تک‌نگاری
«ستاره درخشان مدینه» کتابی است که علی ربانی خلخالی دربارهٔ ام‌البنین نوشته است. انتشارات مکتب الحسین در قم این کتاب را در سال ۱۳۷۸ش منتشر کرده است.[۴۴] این اثر با عنوان «ام البنین النجم الساطع فی مدینة النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف به زبان عربی ترجمه شده و در انتشارات دارالکتاب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.[۴۵]
پانویس
- ↑ دخیل، العباس (ع)، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
- ↑ ربانی خلخالی، ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ۱۳۷۸ش، ص۷؛ مقرم، قمر بنی‌هاشم، ۱۳۶۹ق، ص۱۸.
- ↑ شریف القرشی، العباس بن علی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس(ع)، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶–۱۸۸.
- ↑ بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶–۱۸۸.
- ↑ وفات حضرت ام البنین(س) روز مادران و همسران شهدا نامگذاری شد، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ مظفر، موسوعة بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰؛ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۷.
- ↑ آقاجانی قناد، مادر فضیلت‌ها، ۱۳۸۲ش، ص۲۰ش.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
- ↑ زهیری، أم البنین سیرتها وکراماتها، ۲۰۰۶م، ص۱۶۹–۱۷۰.
- ↑ مقرم، مقتل الحسین (ع)، ۱۴۲۶ق، ص۳۵۵–۳۵۷.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
- ↑ «سفرة أم البنین مجربة»، منتدی الکفیل.
- ↑ «سفرة أم البنین مجربة»، منتدی الکفیل.
- ↑ «سفرة أم البنین علیها السلام»، هلال فاطمیه استرالیا.
- ↑ «چطور به حضرت ام البنین متوسل شویم؟»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ بلوکباشی، «ام‌البنین»، ص۱۸۷.
- ↑ «أم البنین هل انها امرأة عادیة وماحکم التوسل بها والتبرک بسفرتها»، العتبة الحسینیة المقدسة.
- ↑ الاغانی الاصبهانی، ابوالفرج، الاغانی، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، ج۱۵، ص۵۰.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷.
- ↑ نگاه کنید به اردوبادی، موسوعه العلامة الاردوبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۷–۴۹.
- ↑ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹، ص۸۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۲.
- ↑ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۵.
- ↑ محمودی، ماه بی‌غروب، ۱۳۷۹ش، ص۳۱؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۶۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳.
- ↑ بخاری، سرّالسلسلهٔ العلویهٔ، ص۸۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳.
- ↑ حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶–۴۹۷؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۳؛ ر.ک. دخیل، العباس، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۵.
- ↑ حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶–۴۹۷.
- ↑ شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
- ↑ شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از شعرای آئینی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، دارالکتب الاسلامیه، ص۱۲۰–۱۲۲.
- ↑ «آن کنیزم که در سرای علی»، وبگاه بحارالاشعار.
- ↑ «ای به بنین تو درود همه»، وبگاه زبده الاشعار.
- ↑ ستاره درخشان مدینه، شبکه جامع کتاب گیسوم.
- ↑ امّ البنین علیهاالسلام النّجم الساطع فی مدینة النبی الأمین، کتابخانه مدرسه فقاهت.
یادداشت
- ↑ نسب‌شناسی در نیاکان مادری حضرت عباس(ع) نیز، نام پهلوانان بزرگی به چشم می‌خورد که آوازه بلندی در عرب داشتند. عقیل با آگاهی از نام و آوازه آنان حضرت امّ‌البنین (س) را برای ازدواج به امام علی (ع) پیشنهاد کرد. امام(ع) با توجه به تأثیر عنصر مهم توارث در روحیات فرزند، اقدام به این ازدواج می‌نماید؛ مُلاعب الاسنة: از جمله نیاکان مادری حضرت عباس(ع) که لقب عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب است. اوس بن حجر شاعر جاهلی درباره‌اش سروده: یُلاَعِبُ اَطْرَافَ الاْسِنَّةِ عَامِرٌ/فَرَاحَ لَهُ حَظُّ الْکَتَائِبِ اَجْمَعِ «عامر، سرنیزه‌ها را به بازی می‌گیرد؛ پس او به تنهایی کارایی و توان یک لشکر را دارد.»[۲۲]
- ↑ سخن امیرالمؤمنین(ع) به برادرش عقیل این است: انظر الی امرأة قد ولدتها الفَحولة من العرب لِأتزوّجها فتلد لی غلاما فارساً. ابن عنبه، عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب، منشورات الشریف الرضی، ج۱، ص۳۵۷.
- ↑ اگر ولادت ام‌البنین در سال ۵ یا ۹ هجری قمری باشد ازدواجش با امیرالمؤمنین(ع) در سال ۱۳ یا ۱۶ بسیار دور از ذهن و غیرقابل باور است؛ بنابراین منطقی‌تر این است که ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین در سال‌های نزدیک به۲۳ قمری یا کمی پس از آن باشد.
- ↑ به باور آیت الله سید علی حسینی خامنه‌ای یکی از بخش‌های مهم و جذابی که می‌تواند بیانگر مصیبت حضرت اباالفضل (علیه الصّلاة و السّلام) باشد همان زبان حال مادر حضرت اباالفضل است؛ یعنی شعر «لا تدعونّی ویْکَ امّ البنین» و نیز شعر دیگری که به ایشان منسوب است؛ یعنی شعر:یا من رَاَی العباس کرّ علی جماهیر النقد
منابع
- آقاجانی قناد، علی، مادر فضیلت‌ها، قم، مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، ۱۳۸۲ش.
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
- اردوبادی، محمدعلی، موسوعة العلامة الاردوبادی، تحقیق السید محمد آل المجدد الشیرازی، کربلا، دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.
- اصفهانی، ابوالفرج اصفهانی|ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م.
- امّ البنین علیهاالسلام النّجم الساطع فی مدینة النبی الأمین، کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۳۰ دی ۱۳۹۹ش.
- «أم البنین هل انها امرأة عادیة وماحکم التوسل بها والتبرک بسفرتها»، العتبة الحسینیة المقدسة، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مارچ ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۴۰۲ش.
- بخاری، سهل بن عبدالله، سرّالسلسلهٔ العلویهٔ، قم، چاپخانه نهضت.
- بلوکباشی، علی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، تهران، مزکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- «چطور به حضرت ام البنین متوسل شویم؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۴۰۲ش.
- حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، تهران، ۱۴۱۱ق.
- دُخَیّل، علی محمد علی، العباس بن امیرالمؤمنین علیه‌السلام، بیروت، مؤسسة اهل البیت، ۱۴۰۱ق.
- ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۶ش.
- ربانی خلخالی، علی، ستاره درخشان مدینه؛ حضرت ام البنین (س) همسر باوفای امیر المومنین (ع)، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۸ش.
- زجاجی کاشانی، مجید، سقای کربلا، تهران، نشر سبحان، ۱۳۷۹ش.
- زهیری، داود بن عبد الله بن أبی الکرام الجعفری، السیدة أم البنین (ع) سیرتها - کراماتها، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط۱، ۲۰۰۶م.
- ستاره درخشان مدینه، شبکه جامع کتاب گیسوم، تاریخ بازدید: ۳۰ دی ۱۳۹۹ش.
- «سفرة أم البنین مجربة»، منتدی الکفیل، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مارچ ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۴۰۲ش.
- شبر، جواد، أدب الطف أو شعراء الحسین علیه‌السلام من القرن الأول الهجری حتی القرن الرابع عشر، بیروت، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق.
- شریف القرشی، باقر، العباس بن علی، ترجمه سید حسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، الطبعة الثانیة، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- کلباسی، محمدابراهیم، خصائص العباسیه، تحقیق و ترجمه محمد اسکندری، تهران، انتشارات صیام، ۱۳۸۷ش.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعة، تهران، ۱۳۶۴ش.
- محمودی، عباسعلی، ماه بی‌غروب؛ زندگی‌نامه ابوالفضل العباس، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.
- مظفر، عبدالواحد، موسوعة بطل العلقمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۹ق/۲۰۰م.
- مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین (مقرم)|مقتل الحسین (ع) أو حدیث کربلاء، بیروت، انتشارات مؤسسة الخرسان للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.
- مقرم، عبدالرزاق، قمر بنی‌هاشم، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
- وفات حضرت ام البنین(س) روز مادران و همسران شهدا نامگذاری شد، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ انتشار: ۳۱ فروردين ۱۳۹۲ش.