مَدارِکُ الأحْکام فی شَرْح شَرایع الإسلام کتابی فقهی به زبان عربی، تألیف سید محمد موسوی عاملی(متوفای ۱۰۰۹ق) است. این کتاب در بردارنده بخش عبادات فقه از کتاب شرایع الاسلام است که از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب حج پایان می‌یابد. مدارک الاحکام از بهترین کتب فقه استدلالی است که از ابتدا مورد توجه عالمان شیعه بوده و شرح‌های فراوانی بر آن نگاشته شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید محمد موسوی عاملی |
| موضوع | فقه |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۸جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۱ق |
درباره مؤلف
سید شمس الدین محمد بن علی موسوی عاملی معروف به صاحب مدارک از عالمان شیعی در قرن ۱۰ق است. او در سال ۹۴۶ قمری در جبل عامل به دنیا آمد. سیدمحمد تحصیلاتش را در زادگاه خود آغاز و در محضر اساتیدی بزرگ علم آموخت. مشهورترین اثر او مدارک الاحکام است و حاشیه بر ألفیة الشهید، شرح المختصر النافع، حاشیه بر استبصار و حاشیه بر تهذیب از دیگر تألیفات اوست.[۱]
درباره شرایع الاسلام
شَرائعُ الإسلام فی مسائل الحَلال و الحَرام مشهور به شرایع، از آثار فقهی امامیه تألیف ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن حلی، معروف به محقق حلی یا محقق اول (متوفای ۶۷۶ق.). این کتاب از زمان تألیف همواره در کانون توجه فقها و از قدیم جزو متون درسی حوزه‌های علمیه بوده است. پژوهش‌های فراوانی پیرامون شرایع صورت گرفته است.
تاریخ تألیف
نویسنده مدارک الاحکام در مقدمه کتاب هدف از نگارش کتاب را تشریح مطالب مجمل در شرایع محقق دانسته و این که یکی از برادران دینی‌اش از او چنین درخواستی کرده و او نیز پس از استخاره به این کار اقدام کرده است.[۲]بنابر آنچه در الذریعة آمده است تاریخ به پایان رسیدن کتاب مدارک الأحکام سال ۹۹۸ق می‌باشد.[۳]سید محمد در پایان کتاب حج تاریخ ختم کتاب را این گونه نوشته است: (وكان الفراغ منه يوم الخميس الخامس والعشرين من شهر ذي الحجة من شهور سنة ثمان وتسعين وتسعمائة من الهجرة النبوية.) روز۲۵ ذی‌حجه سال۹۹۸ هجری نبوی از نگارش این کتاب فارغ شدم. [۴]
محتوا و مجلدات کتاب
اولین دورۀ کتاب مدارک الأحکام در سه مجلد در مباحث عبادات نگاشته شده است.[۵] این کتاب از مبحث طهارت تا آخر مبحث حج را در بردارد.
- جلد اوّل مباحث تعریف طهارت، اقسام طهارت، انواع آب‌ها، مبطلات وضو، احکام تخلی، وضو، غسل، احکام جنابت، حیض و احکام آن و غسل حیض مطرح شده است.
- جلد دوم مباحث استحاضه، نفاس، احکام اموات، غسل میت، کفن پوشاندن، دفن کردن، غسل‌های مستحبی، تیمم، نجاسات و غسل مس میت آورده شده است.
- جلد سوم مباحث نمازهای واجب و مستحب، تعداد رکعات آنها، وقت نماز، قبله، لباس و مکان نمازگزار، اذان و اقامه، افعال نماز و مبطلات نماز مطرح شده است.
- جلد چهارم شامل مباحث نماز جمعه، نمازهای عید فطر و عید غدیر، نماز خورشید گرفتگی، نماز اموات، احکام خلل در نماز، نماز قضا، نماز جماعت، احکام مساجد و نماز مسافر می‌باشد.
- جلد پنجم مباحث تعریف زکات، واجبات زکات،(زکات حیوانات، طلا و نقره، غلات، مال التجارة)، کتاب خمس و انفال مطرح شده است.
- جلد ششم شامل مباحث صوم، مبطلات روزه، مکروهات روزه، زمان روزه، روزه‌های صحیح، علائم ماه رمضان، شرایط روزۀ ماه رمضان، روزۀ قضا، روزۀ کفارات، اعتکاف، شرایط اعتکاف، اقسام اعتکاف، احکام اعتکاف و مبطلات اعتکاف می‌باشد.
- جلد هفتم شامل مباحث تعریف حج، شرایط وجوب حَجّة الاسلام، حج نذری، نیابت، حج تمتع، حج افراد، حج قران، اقسام مواقیت، احکام مواقیت، مقدمات احرام، واجبات و احکام احرام، مستحبات و محرمات و مکروهات احرام، وقوف به عرفات، واجبات و احکام و مستحبات وقوف در عرفه، وقوف به مشعر (واجبات و احکام) می‌باشد.
- جلد هشتم مباحث نزول به منیٰ و مناسک آن، صفات هدی، هدی قران، اضحیه، حلق، تقصیر، طواف (مقدمات، واجبات، احکام، مستحبات)، سعی، احکام منیٰ پس از برگشتن، احکام مدینه و مکه، احصار و صَدّ، احکام صید، موجبات ضمان، صید حرم، محظورات احرام، احکام عطر زدن، پوشیدن لباس دوخته‌شده، حلق، شعر، جدال، کندن درختان حرم و در آخر، کتاب عمره آورده شده است.
آخرین مطلب کتاب روایتی است از زراره که (با تعجب) به امام صادق می‌گوید:خداوند مرا فدایت سازد من چهل سال است که از تو درباره حج می‌پرسم و تو فتوا می‌دهی؟! امام در پاسخش گفت: ای زراره خانه‌ای که دو هزار سال پیش از حضرت آدم مناسک حج در آن انجام می گرفته می خواهی که در چهل سال مسائلش تمام شود..» [۶]
حواشی و شروح
کتاب مدارک الأحکام از زمان نگارش مورد توجه فقهای شیعه واقع شده و حواشی و شروح زیادی بر آن نگاشته شده است که به مهم‌ترین آنان اشاره می‌شود.
- حاشیه بر مدارک، تألیف سید علی بن محمد طباطبایی صاحب ریاض المسائل(م ۱۲۳۱ ق).
- حاشیه بر قسمتی از طهارت کتاب مدارک الأحکام، تألیف سید جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامة(م ۱۲۲۶ ق).
- حاشیه وحید بهبهانی، وحید بهبهانی(م ۱۲۰۶ ق)، حاشیه بر کتاب طهارت و صلاة و قسمتی از زکات.
- تدارک المدارک، تألیف محدث بحرانی، شیخ یوسف صاحب حدائق(م ۱۱۸۶ ق).
- صفوة المرام من مدارک الأحکام، تألیف شبر بن محمد حویزی(م ۱۱۹۰ ق).
- نهج الأنام إلی مدارک الأحکام فی شرح شرایع الإسلام، تألیف شیخ قاسم بن محمد حارثی همدانی(م ۱۲۳۷ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف سید ابراهیم بن سلطان العلماء مرعشی آملی(م ۱۰۹۸ ق).
- حاشیۀ ملا عبداللّه بن محمد تونی، صاحب وافیه(م ۱۰۷۱ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف آقا محمد علی بن آقا باقر بهبهانی(م ۱۲۱۶ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف ملا عزیز الله بن محمد تقی مجلسی، بزرگترین فرزند محمد تقی مجلسی(م ۱۰۷۴ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف امیر ابراهیم بن امیر معصوم حسینی قزوینی(م ۱۱۴۹ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف سید علی بن عزیز الله جزائری خرم‌آبادی(م ۱۱۴۹ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف محمد امین استرآبادی(م ۱۰۳۶ ق).
- حاشیه بر مدارک، تألیف شیخ محمد بن حسن بن زین الدین مشهور به شیخ محمد سبط(م ۱۰۳۰ ق). دربارۀ او گفته شده که در خواب صاحب مدارک را دیده و او رضایت کامل خود را از این حاشیه اعلام کرده است.
- حاشیه بر مدارک، تألیف ملا محمد تقی طبسی شاگرد آقا جمال خوانساری.[۷]
نسخه‌ها و چاپ
در انتشار کتاب از چهار نسخۀ خطی استفاده شده است که عبارتند از:
- نسخۀ اول در کتابخانه آستان قدس رضوی به خط محمد حسین بن سعد الدین غفاری و در سال ۱۰۰۰ هجری قمری نگاشته شده و از اول کتاب تا کتاب حج می‌باشد و مؤلف با خط خود آن را اجازه داده است.
- نسخۀ دوم در کتابخانه آستان قدس رضوی سال ۱۰۰۶ق و از بحث نماز کسوف تا آخر کتاب می‌باشد.
- نسخۀ سوم در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به خط سید حسین بن علی زین الدین عاملی و در سال ۱۰۰۸ق و از اول کتاب تا آخر نماز عید است.
- نسخۀ چهارم کتابخانه مجلس شورای اسلامی به خط حسین بن علی خوئی و در سال ۱۲۴۱ق است.
نسخۀ اول را مؤلف خوانده و بعضی قسمت‌ها را حذف و قسمت‌هایی را نیز اضافه نموده است. نسخۀ دوم نیز مطابق نسخۀ اول است. امّا نسخۀ سوم و چهارم با آن دو نسخه اختلاف دارند.[۸]
این اثر توسط مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث در سال ۱۴۱۱ق در بیروت چاپ شده است.
پانویس
- ↑ حر عاملی، أمل الآمل، مکتبة الأندلس، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الاحکام، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۱، ص۴.
- ↑ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۶، ص۱۹۶؛ و الذریعه، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۳۹.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الاحکام، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۸، ص۴۷۶.
- ↑ حر عاملی، أمل الآمل، مکتبة الأندلس، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الاحکام، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۸، ص۴۷۶.
- ↑ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۶، ص۱۹۶-۱۹۸.
- ↑ عاملی، مدارک الاحکام، ۱۴۱۱ق، ص۴۰و۴۱.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، بغداد، مکتبة الأندلس، بی‌تا.
- عاملی، محمد بن علی موسوی، مدارک الاحکام، بیروت، آل البیت، ۱۴۱۱ق.