المقنعة (کتاب)

با المقنع اشتباه نشود.

المقنعة

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ مفید
تاریخ نگارش	نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری
موضوع	مسائل فقهی، اصول دین،‌ ادعیه مستحب
سبک	فتوایی
زبان	عربی
تعداد صفحات	۸۶۷
اطلاعات نشر
ناشر	دار المفید و نشر اسلامی
محل نشر	بیروت و قم

المُقنِعَة کتاب فقهی نوشته شیخ مفید (۳۳۶-۴۱۳ق) است که در آن احکام ابواب فقهی مانند نماز، روزه، حج و ارث بدون بیان روایت و استدلال و صرفاً به شکل فتوا بیان شده است. در کتاب المقنعه بخش‌هایی درباره اصول دین و همچنین اعمال و ادعیه مستحب وجود دارد. در این کتاب آیاتی از قرآن تفسیر شده و باب‌هایی نیز به بیان نسب، ولادت، فوت و مدفن اهل‌بیت(ع) اختصاص داده شده است.

شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، کتاب تهذیب الاحکام خود را بر اساس شرح المقنعه نوشته است. چند نسخه خطی از کتاب المقنعه در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مرعشی وجود دارد.

جایگاه

شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، فقیه شیعه، در ابتدای کتاب تهذیب الاحکام که شرحی بر این کتاب و از کتاب‌های چهارگانه شیعه است، نوشته که به‌درخواست یکی از دوستانش، برای حل شبهات و رفع تعارض‌ها در منابع شیعی، المقنعه را برای منبع و شرح انتخاب کرده است؛ زیرا این کتاب دارای معنای شفابخش است و در بیشتر مواردی که احکام شرع به آن احتیاج دارد، کافی است و مطالب بی‌فایده در آن وجود ندارد.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: شیخ مفید

محمد بن محمد بن نعمان (۳۳۶-۴۱۳ق) مشهور به شیخ مفید، فقیه و محدث شیعه در بغداد، هم‌زمان با خلافت بنی‌عباس (۱۳۲ تا ۶۵۶ق) و مرتبط با حکومت آل‌بویه (۳۲۲ تا ۴۴۸ق) بود. از سایر آثار این فقیه، اوائل المقالات در علم کلام، و الاِرشاد در تاریخ امامان است.

نام و انگیزه

در کتاب المقنعه اشاره‌ای به نام خود کتاب نشده است. احمد بن علی نجاشی، عالم رجالی شیعه و شاگرد شیخ مفید، کتابی را بنام رسالة المقنعة جزء آثار او نوشته است. مفید در ابتدای کتاب، انگیزه نوشتن آن را درخواستِ سید امیر جلیل

برای گردآمدن نوشته مختصری از احکام شرعی گفته است. او اهداف خود را پدیدآوردن اثر قابل اعتماد برای جویندگان در دین، وسیله افزایش معرفت و یقین، راهنمایی برای هدایت‌جویان، نشانه‌ای برای علم‌آموزان، پناهی برای عابدان و دست‌آویزی برای دادگری علیه خلاف‌کاران اعلام کرده است.

متن

نویسنده در کتاب المقنعه، بیشتر احکام شرعی را بدون سند و روایت آن و بدون استدلال و بیان دیدگاه فقیهان دیگر، به شکل فتوا نوشته است. او در هر عنوان فقهی، ابتدا واجبات، سپس مستحبات و در باب آخر چند عنوان، مسائلی زیر نام زیادات آورده است.
کتاب المقنعه با بخش کوچکی به‌عنوان اعتقادات واجب در توحید، نبوت، امامت، تولی و تبری، معاد و معارف اسلامی شروع شده، نخستین مطلب این بخش تأکید بر وجوب عقلی شناخت خالق هستی به منظور شکرگزاری و اطاعت از اوست. در ابتدای بخش بعدی، احکام شرعی، باب کوچکی بنام فرض نماز (وجوب نماز) نوشته شده و دوازده باب بعدی مربوط به طهارت است. و دوباره باب‌های احکام نماز آمده است. آخرین موضوعات فقهی این کتاب که به اختصار نیز مورد بررسی قرار گرفته، مزارعة، مساقات، ضمان و وکالت است. عناوین صلاة (۳۵ باب)، صوم (۳۸ باب)، حج (۲۹ باب) و ارث (۲۶ باب)، بیشترین باب‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. در المقنعه، باب‌های جهاد، قرض و دَین، جُعاله، حجر و تفلیس، صلح، غصب و احیای موات وجود ندارد.

ویژگی‌ها

1. ذکر ۱۳۰ آیه از قرآن کریم و تفسیر برخی از آن.
2. وجود اعمال و ادعیه مستحب

• نویسنده پس از باب‌های مربوط به حج، ۴۷ باب را در نسب، ولادت، فوت و مدفن حضرت محمد(ص) و امامان(ع) و فضیلت زیارت و متن زیارت مختصر و وداع آنان آورده و آخرین باب را درباره غسل زیارت نگاشته است.
• او هم‌چنین در باب‌های سیزده تا شانزده نماز، اعمال شب و روز جمعه، نمازهای مخصوص رمضان و دعای این نمازها، دعاهای ده شب آخر رمضان و دعای وداع این ماه را ذکر کرده است.

نگارش و نشر

سال نگارش المقنعه مشخص نیست. نسخه‌های خطی از این کتاب در جاهای مختلف وجود دارد. به سال‌های ۱۲۷۴ق و ۱۲۹۴ق در تبریز چاپ سنگی شده و سپس از همین چاپ، دو بار در قم نشر شد. در ۱۴۱۰ق نشر اسلامی در قم، متن کتاب را با مقابله و حروف‌چینی و اندکی تحقیق، چاپ کرد. همین چاپ از سوی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در ۱۳۷۲ش/۱۴۱۳ق به عنوان دفتر چهاردهم از مجموعه مصنّفات شیخ مفید دوباره منتشر شد.
برای تحقیق آخرین چاپ المقنعه، از شش نسخه خطی و یک نسخه چاپ سنگی استفاده شده است:

1. سه نسخه در کتابخانه حرم امام رضا(ع) دارد که دو مورد در ۹۹۲ و ۹۵۵ قمری و سومی با کاستی‌های بسیار، بدون ثبت تاریخ نوشته شده است.
2. نسخه چهارم و پنجم به‌خط محمدقلی ترکمان و علی‌اکبر بن نورالله بن محمد، بدون تاریخ مشخص، در کتابخانه مرعشی نجفی نگه‌داری می‌شود.
3. نسخه دیگری در کتابخانه مدرسه رضویه قم قرار دارد. این نسخه را محمدصادق بن رضاقلی نیشابوری در ۱۰۷۲ق نوشته است.
4. نسخه چاپ سنگی در تبریز.
   

منبع

• حسینی جلالی، سیدمحمدرضا، «نگاهی به المقنعه شیخ مفید»، ترجمه: جویا جهان‌بخش، نشریه آینه میراث، تابستان ۱۳۸۲ش، ش ۲۱.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۴ش.
• شیخ مفید، محمدبن‌محمدبن‌نعمان، المقنعه، قم، کنگره هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۲ش.
• گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
• گریوانی، خلیل، «همراه با دانشنامه آثار فقهی شیعه، المقنعه»، نشریه فقه اهل‌بیت(ع)، دوره ۱۷، ش ۶۶-۶۷، ۱۳۹۰ش.
• نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.