خشوع

اخلاق

آیات اخلاقی
آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی • بلاکشی
رذایل اخلاقی
تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات

خشوع به معنای فروتنی و تواضع، حالتی در انسان است که از عظمت طرف مقابل ایجاد می‌شود. خشوع را حالتی در قلب دانسته‌اند که به خضوع در اعضای بدن منجر می‌شود. خشوع ثمره ایمان و نتیجه یقین به جلال حق، غیب و قیامت است.

خشوع در نماز با خشوع دل (توجه تام به معبود) و خشوع اعضا و جوارح (انداختن سر به پایین، نگاه به محل سجده و وقار اعضا) حاصل می‌شود. در آیات قرآن از واژه خشوع برای توصیف وضعیت و حالت خاص انسان‌ها در زمان حشر و قیامت استفاده شده است.

ابن‌عباس واژه خشوع در آیه «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِین»^{[بقره–۴۵]} را درباره پیامبر و علی(ع) دانسته است. امام سجاد(ع) نیز در دعای ابوحمزه ثمالی از قلبی که خشوع ندارد به خداوند پناه می‌برد.

واژه‌شناسی

خشوع به معنای فروتنی، تواضع و افتادگی، چشم به زمین دوختن و صدا را پایین آوردن است. وقتی گفته می‌شود فلانی در نماز خشوع دارد یعنی با قلبش متوجه نماز است که حالتی است در بدن، چشم و صدا.

گفته‌اند «خشوع به معنای خوف و خشیت از خداست» یا «چشم فرو بستن و خفض جناح و تواضع است». یا تأثیری است که مقهور از قاهر به خود می‌گیرد به طوری که او را از هر چه غیر اوست منقطع می‌کند. نیز گفته‌اند خشوع تذلل و خود را کوچک کردن است.

خشوع در نماز

برخی گفته‌اند خشوع در نماز به معنای نگاه به محل سجده می‌باشد. در شأن نزول آیه «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»^{[مومنون–۲]} گفته شده پیامبر اکرم(ص) در نماز به آسمان نگاه می‌کرد و چون این آیه نازل شد، سرش را پائین می‌انداخت و به محل سجده نگاه می‌فرمود.

ملا احمد نراقی «حضور قلب» در نماز را فارغ ساختن دل از غیر نماز می‌داند تا اینکه نماز گزار بداند که چه می‌کند و چه می‌گوید و فکر او به جایی دیگر نرود و اقبال و توجّه به نماز خود داشته باشد. او می‌گوید این را «خشوع دل» نیز گویند، زیرا مطلوب در نماز دو نوع از خشوع است:

• یکی «خشوع دل» که عبارت است از اینکه آدمی جمیع حواس خود را متوجّه نماز سازد و همه فکر و همّ او نماز باشد و در دل او به جز معبودش کسی دیگر نباشد.
• دیگری «خشوع جوارح و ظاهر» که عبارت است از این که مقابل قبله راست بایستد با وقار و خضوع. دست‌های خود را بر ران‌های خود مقابل زانو گذارد و پاهای خود را گشاده از یکدیگر گذارد. انگشتان پای خود را رو به قبله بدارد. چشم بر موضع سجده اندازد و التفات به چیز دیگر نکند و با ریش و انگشت خود بازی نکند و امثال این‌ها.

خشوع قلب

بر اساس روایات خشوع حالتی برای قلب است که خضوع اعضا و جوارح از آن نشأت می‌گیرد. طبرسی از مجاهد نقل کرده که خشوع به معنای خوف دائم در قلب است. طبق فرموده پیامبر کسی که پیکرش بیش از دلش خاشع باشد، این خشوع منافقانه است.

امام سجاد(ع) نیز در دعای ابوحمزه ثمالی از قلبی که خشوع ندارد به خداوند پناه می‌برد: و أَعوذ بک مِن نفسٍ لا تَقنَعُ و بَطنٍ لا یَشبع و قلبٍ لا یَخشع. ترجمه: خدایا! به تو پناه می‌برم از نفسی که قانع نمی‌شود و شکمی که سیر نمی‌شود و دلی که خاشع نمی‌شود.

عوامل خشوع

• قرائت قرآن : طبق آیه شریفه «وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً»^{[اسرا–۱۰۹]} اهل علم موقعی که آیات شریفه را استماع می‌کنند به خاک می‌افتند با حال گریان و خشوع آنها زیاد می‌گردد.
• ایمان به قیامت: قرآن کریم در توصیف خاشعان می‌فرماید: آنان کسانی هستند که به ملاقات پروردگارشان و بازگشت به سوی او ایمان دارند: «الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُون»^{[بقره–۴۶]}

ارتباط خشوع و خضوع

خضوع حالت انکسار در اعضا و جوارح بدن است. نقل شده است شخصی نماز می‌خواند و با ریش خود بازی می‌کرد حضرت رسول(ص) فرمود: اگر قلبش خاشع می‌شد جوارحش نیز خاشع می‌شد. خضوع آن خشوعی را گویند که در مقام عمل اثرش هویدا شود، به خلاف خشوع که به معنای نوعی تأثر نفسانی است، که از مشاهده عظمت و کبریایی در دل پدید می‌آید.

خشوع در قیامت

برخی از آیات قرآن کریم در تصویر قیامت و اوضاع انسان‌ها در آن روز، از حالت خشوع یاد کرده‌اند که حاکی از وضعیت و حالت خاص انسان‌ها در زمان حشر و قیامت است.

• خشوع چشم‌ها: «خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ»^{[قلم–۴۳]}؛ شکستگی و تأثر قلب از عظمت آنچه می‌بینند در چشم‌هایش هویدا می‌شود.
• خشوع چهره‌ها: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ‏»^{[غاشیه–۲]}: چهره‌هایی که در این روز ذلیل و سر شکسته است، یعنی به واسطه عذاب و شدایدی که آنها را فرا می‌گیرد، ذلیل و خوارند.
• خشوع صداها: «خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمن فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسا»^{[طه–۱۰۸]}: آن روز صداها به خاطر استغراق در مذلت و خواری در برابر خدای تعالی آن چنان آهسته می‌شود که هیچ شنونده‌ای جز صدایی خفیف نمی‌شنود.

خشوع و اهل بیت

ابن‌عباس دربارهٔ آیه «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِین»^{[بقره–۴۵]} می‌گوید: خاشع یعنی ذلیل در نماز و مراد از آن پیامبر و علی است. و از امام باقر(ع) نقل شده است که «الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُون»^{[بقره–۴۶]} دربارهٔ علی و عثمان بن مظعون و عمار یاسر و یاران آنهاست.

از امیر المومنین(ع) نقل شده است در آیه شریفه، نماز، اقامه ولایت من است؛ برای همین فرموده است: انجام آن (=إِنَّها) سنگین و دشوار است و نفرمود آن دو (صبر و نماز)؛ چرا که پذیرش و حمل ولایت سنگین‌تر است و خاشعان شیعیان بینای ما هستند.

خشوع مستحب

در برخی از روایات و کتب فقهی بیان شده است که اظهار خشوع در برخی مواقع امری مستحب است٬ از جمله: هنگام ورود به مسجد، حرم مكّه، شهر مكّه، مسجدالحرام، كعبه،مشاهد مشرفه معصومان(ع) و هنگام زيارت ايشان؛ هنگام تلاوت قرآن و گفتن ذكر و خواندن دعا؛ هنگام بيرون رفتن به صحرا براى نماز استسقا٬ وقت ورود نمازگزار به مصلاى خود؛ در نماز، به ويژه در حال قيام كه با حالت خضوع به محل سجده‌اش نگاه كند، در طواف و اعتکاف.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع