میزان الحکمه (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمد محمدی ری شهری |
| موضوع | حدیث |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱۴ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار الحدیث |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۴ش |
میزانُ الحِکمَة، دانشنامه حدیثی به کوشش محمد محمدی ریشهری که شامل ۵۶۴ عنوان، ۴۲۶۰ باب و ۲۳۰۳۰ حدیث است. این کتاب ناظر به روایات فقهی نیست و حاوی احادیثی است که مضمون اخلاقی یا اجتماعی دارند و یا مرتبط با مسائل فکری و اعتقادی‌اند. مؤلف در تنظیم این اثر از مصادر روایی شیعه و اهل سنت سود جسته و پیش از بیان روایات معصومان در هر موضوع، نخست آیات مربوط به آن را آورده است. ترتیب کتاب بر اساس مدخل‌های عربی و به صورت الفبایی است. متن عربی آیات و روایات با اعراب‌گذاری در سمت راست صفحه و ترجمه آنها در صفحه روبه‌رو آمده است.
مولف
محمّد محمّدی ریشهری در آبان سال ۱۳۲۵ش در ری متولد شد. وی پس از پایان تحصیلات ابتدایی، در سال ۱۳۳۹ش، وارد مدرسه علمیه برهان در حوزه علمیه ری شد. و در سال ۱۳۴۰ ش، برای ادامه تحصیل به قم رفت و تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ جز مدت كوتاهی كه به دلایل سیاسی به حوزه‌های علمیه مشهد و نجف مهاجرت كرد، به گذراندن مدارج تحصیلی و تدریس در حوزه علمیه قم اشتغال داشت.[۱]
معرفی کتاب
میزان الحکمة، دانشنامه حدیثی نوینی است که به کوشش محمد محمدی ریشهری گردآوری شده است. هدف از تدوین این اثر، نگاه جامع به معارف دینی دانسته شده تا فهم عمیق تعالیم الهی را به دنبال داشته باشد. این نگاه، محصول تفسیر هر آیه و یا روایت در منظومه هماهنگ گزاره‌های دینی است. مولف تلاش نموده با کنار هم نهادن اعضای هر خانواده مضمونی از احادیث، رسیدن به این هدف را تسهیل می‌کند.ری شهری در مقدمه کتابش یاد آور شده که در سال ۱۳۵۷ شمسی فهرستی از عناوین کتاب میزان الحکمه که در باره شناخت در قرآن بوده را؛ به مطهری نشان داده و او تصریح کرده که این کتاب آماده چاپ است. [۲]
ویژگی‌ها
میزان الحکمة از چند ویژگی برخوردار است:
- ناظر به روایات فقهی نیست و به ذکر احادیثی که مضمون اخلاقی یا اجتماعی دارند و یا مرتبط با مسائل فکری و اعتقادی‌اند، می‌پردازد.
- مؤلف در تنظیم این اثر از مصادر روایی شیعه و اهل سنت سود جسته و پیش از بیان روایات معصومان در هر موضوع، نخست آیات مربوط به آن را آورده است.
- این مجموعه از ۵۶۴ عنوان، ۴۲۶۰ باب و ۲۳۰۳۰ حدیث تشکیل شده است.
- موضوع‌بندی متون اسلامی،اعم از قرآن و حدیث،در این مجموعه به صورت کاربردی و منطبق با نیازهای روز در زمینه‌های مختلف اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و...است.
- اگرچه به اسناد روایات پرداخته نشده،اما با بهره‌گیری از تحلیل محتوایی احادیث و چینش احادیث مشابه و هم‌مضمون با قرآن و عقل و دیگر احادیث معتبر، تا حدود زیادی احادیث نامعتبر کنار گذارده شده است.
- آیات و احادیث ذیل مدخل‌های خاص گرد آمده‌اند و به ترتیب الفبایی مدخل‌های عربی چیده شده‌اند. ذیل هر عنوان، ابتدا آیات مربوط آمده و پس از آن، احادیث منقول از پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) گرامی ایشان تا امام مهدی(عج) به ترتیب آمده‌اند، به جز احادیثی که درصدد تفسیر آیات قرآن هستند، که بر همه روایات مقدم شده‌اند. البته، گاه هماهنگی چند روایت در مضمون، موجب عدم رعایت این ترتیب شده است.
- علاوه بر جمع‌آوری احادیث، هر جا نیاز به تصحیح متون بوده، انجام شده و نیز واژه‌های دشوار در پاورقی توضیح داده شده‌اند. هم‌چنین گاهی جهت درک بهتر حدیث، افزودن کلمه یا توضیحی مناسب تشخیص داده شده است. جهت رعایت امانت، این قبیل توضیحات در کروشه آمده است.
- تلاش شده از تکرار احادیث و تداخل عناوین، حتی المقدور خودداری شود.
- متن عربی آیات و روایات با اعراب‌گذاری در سمت راست صفحه آمده و ترجمه آنها در صفحه روبه‌رو است.
- معیار گزینش یک حدیث از میان احادیث متعدد، رسایی و فراگیری آن بوده است، هرچند از منبعی ضعیف‌تر باشد. در صورت تشابه احادیث، متن معتبرترین منبع، مقدم داشته شده است.
- اگر حدیثی، هم از پیامبر(ص) و هم از یکی از اهل بیت(ع) روایت شده سخن پیامبر(ص) در متن آمده و در پاورقی به روایت دیگر اشاره شده است.
- اصطلاح حدیث، فقط بر متن حاکی از قول و فعل و تقریر معصوم(ع) اطلاق می‌شود. لذا متون منقول از صحابیان و راویان ذکر نشده است، مگر در موارد خاصی، از جمله اینکه متن، در منابع متعدد آمده و در بعضی از این منابع، به معصوم اسناد داده شده و در بعضی دیگر، اسناد داده نشده باشد، در چنین مواردی، اگر منابع حدیث اندک باشد، آن متن استخراج شده و در ادامه آن، این عبارت آمده است: «من دون اسناد إلی المعصوم؛ بدون اسناد به معصوم».
- کتاب بحار الأنوار از مجموعه‌های روایی شیعی و کتاب کنز العمال از مجموعه‌های روایی اهل سنّت به شمار می‌روند. لذا سعی شده پس از ذکر منبع هر حدیث، نام این دو کتاب آورده شده تا کار مراجعه‌کنندگان آسان گردد.
- سعی شده متن احادیث از کتاب‌های واسطه استخراج نشوند (به استثنای بحار و کنز العمال) مگر در مواردی دست نیافتن به منبعی که واسطه از آن نقل کرده است. در این صورت نام کتاب واسطه ذکر شده و نام منبع اصلی در کنار آن آمده است. مثلا «مستدرک الوسائل:... به نقل از العتیق غروی».
- تنظیم منابع و پاورقی‌ها براساس میزان اعتبار است و منابع ضعیف بر قوی مقدم نشده‌اند، مگر در موارد خاص.
- از اقدامات درخور توجه در این مجموعه، جدا کردن منابع شیعی و اهل سنّت در پاورقی است. به این صورت که مثلا، منابع شیعی در ابتدا آمده‌اند و میان آنها ویرگول قرار دارد و پس از اتمام آنها نقطه ویرگول گذاشته شده و بعد منابع اهل سنّت می‌آیند و در میان آنها ویرگول گذارده شده است.
- در احادیث مشابه و هم‌معنا، اختلاف جزئی میان آنها فراوان دیده می‌شود، به گونه‌ای که در این موارد نه می‌توان آنها را تکرار کرد و نه می‌توان یک متن را آورد و منابع دیگر را نیز ذکر کرد. روش کتاب هنگام برخورد با مواردی از این دست، آن است که در صورت امکان، اختلاف الفاظ در پاورقی ذکر شده و الا با تعابیری مثل «نحوه» به اختلاف اشاره شده است. البته، اگر اختلاف تنها در برخی الفاظ بوده و این اختلاف هیچ لطمه‌ای به معنا نزند،از ذکر اختلاف صرف نظر شده است. اگر متن انتخاب شده با آنچه در منابع دیگر آمده اختلاف زیاد داشته باشد، با تعبیر «رجوع کنید به:» خواننده به منبع مربوط ارجاع داده شده است.
- فهرست اجمالی در ابتدای هر جلد آمده و در انتها، این فهرست‌ها درج شده‌اند: آیات، اشخاص، گروه‌ها، مکان‌ها، زمان‌ها، منابع و مآخذ، فهرست تفصیلی.
- در ابتدای هر مدخل اصلی، ذیل «درآمد» به توضیح معانی لغوی و اصطلاحی آن عنوان پرداخته شده و سپس کلیاتی در مورد مدخل و جمع‌بندی احادیث در آن موضوع آمده است. به عنوان نمونه در درآمد بخش اول که به «ایثار»اختصاص دارد، این عناوین به چشم می‌خورد: ایثار در لغت، ایثار در قرآن و حدیث، ارزش ایثار، انواع ایثار، عوامل ایثار، آثار ایثار و آداب ایثار.[۳]
مقایسه با سایر جوامع حدیثی
| جوامع مهم حدیثی شیعه | مؤلف | متوفای | تعداد احادیث | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| المحاسن | احمد بن محمد برقی | ۲۷۴ق | حدود ۲۶۰۴ | مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق |
| کافی | محمد بن یعقوب کلینی | ۳۲۹ق | حدود ۱۶۰۰۰ | اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی |
| کتاب من لایحضره الفقیه | شیخ صدوق | ۳۸۱ق | حدود ۶۰۰۰ | احادیث فقهی |
| تهذیب الاحکام | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۱۳۶۰۰ | احادیث فقهی |
| الاستبصار فیما اختلف من الاخبار | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۵۵۰۰ | احادیث فقهی |
| الوافی | فیض کاشانی | ۱۰۹۱ق | حدود ۵۰۰۰۰ | دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها |
| وسائل الشیعه | شیخ حر عاملی | ۱۱۰۴ق | ۳۵۸۵۰ | احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر |
| بحارالانوار | علامه مجلسی | ۱۱۱۰ق | حدود ۸۵۰۰۰ | جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف |
| مستدرک الوسائل | میرزا حسین نوری | ۱۳۲۰ق | ۲۳۵۱۴ | تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه |
| سفینة البحار | شیخ عباس قمی | ۱۳۵۹ق | ۱۰ جلد | ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار |
| مستدرک سفینة البحار | شیخ علی نمازی | ۱۴۰۵ق | ۱۰ جلد | تکمیل سفینة البحار |
| جامع احادیث شیعه | آیت الله بروجردی | ۱۳۸۰ق | ۴۸۳۴۲ | گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه |
| میزان الحکمه | محمدی ری شهری | معاصر | ۲۳۰۳۰ | ۵۶۴ عنوان غیر فقهی |
| الحیات | محمدرضا حکیمی خراسانی | معاصر | ۱۲ جلد | ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی |
موضوعات مجلدات
موضوعات ارائه‌شده در هر جلد عبارت است از:
- جلد۱: ایثار، پاداش، اجل، آخرت، برادر و ادب و...
- جلد۲: بینش، باطل، بغض و نفرت، زورگویی و سرکشی، گریستن، بلاغت و...
- جلد۳: حج، حرمت حرم، حجت، حدیث، حدود و جنگ و....
- جلد۴: اخلاق، خوش‌خویی، بدخویی، شراب، خمس، گمنامی، ترس و خیانت و....
- جلد۵: برگشتن از دین، روزی، روستا، فرستاده، رشوه، شیرخوارگی کودک و خرسندی و....
- جلد۶: مسکن، جنگ‌افزار، سلطان، اسلام، نام‌ها، سنت خدا، شب زنده‌داری و سرور و....
- جلد۷: صدقه، صراط، خردسالی، دست دادن و نماز و....
- جلد۸: پوزش‌خواهی، زبان عربی، معراج، آبرو و شناخت و....
- جلد۹: تشویق به کار، نامه عمل، آداب عمل، پیمان، معاد و زمین لرزه و....
- جلد۱۰: گشایش، شادی، ایرانیان، روشن بینی، فرایض و فراغت و....
- جلد۱۱: تکبر، کتاب و نوشته، رازداری، دروغ، بزرگواری و کسب و....
- جلد۱۲: برحذرداشتن از چاپلوسی، فرمانروا، آفرینش فرشتگان، ملکوت، مرگ و ثروت زیاد و....
- جلد۱۳: خاتم پیامبران، اختر شناسی، مناجات، علم نحو، نذر و نصیحت و خیرخواهی و....
- جلد۱۴: هدیه، پیری، نابودی، همت، امانت، حرث، پارسایی و هوس و....[۴]
ری شهری در جمله پایانی مقدمه‌اش بر چاپ اول «میزان الحکمه» را کتابی معرفی کرده که اولش «ایثار» و آخرش «یقین» است.[۵] نخستین بخش کتاب دربردارنده ۱۹ روایت درباره فضیلت ایثار است که اولین روایت آن از امیرالمؤمنین (ع) این است: «الإيثار أعلی المكارم؛ ايثار ، عالى‌ترين خصلت اخلاقى است.»[۶]آخرین موضوع مطرح شده در میزان الحکمه نیز «یقین» است و آخرین روایت میزان الحکمه نیز از امام علی(ع) است: «لو كُشِف الغِطاء ما ازْددتُ يقيناً؛ اگر پرده هم كنار رود، بر يقين من چيزى افزوده نشود.»[۷]
ویرایش‌ها و چاپ‌ها
میزان الحکمة نخست به عربی و در ۱۰ جلد به چاپ رسید. چاپ بعدی آن در ۴ جلد همراه با یک جلد فهرست با اصطلاحات سودمند عرضه شد و چاپ اخیر آن همراه ترجمه فارسی، به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث در ۱۵ جلد منتشر شده است.
استقبال زیاد از نخستین چاپ میزان الحکمة، نویسنده را بر آن داشت تا با همکاری تعدادی از محققان، اقدام به تکمیل آن نماید و تاکنون هم به صورت‌های گوناگون چاپ و نشر یافته که مشخصات کتاب‌شناختی آنها به ترتیب تاریخ نشر، ذکر می‌شود:
- میزان الحکمة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۶۲-۱۳۶۳ ش، ۱۰ جلد، رقعی.
- میزان الحکمة، ویراش جدید، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۵ ش، ۵ جلد، وزیری. (جلد پنجم فهارس است) سال ۱۴۱۹ ق، چاپ افست آن با اوراق کمتر در بیروت در ۹ و ۱۲ جلد به‌طور جداگانه چاپ و منتشر شد.
- میزان الحکمة با ترجمه فارسی، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۷- ۱۳۷۸ش، ۱۵جلد، وزیری. (جلد پانزدهم فهارس است) این چاپ همراه با ویرایش سوم متن عربی است.
- میزان الحکمة، ترجمه محمّدعلی فاضل، لاهور، مصباح الهدی، چاپ اول،۱۴۲۶ق، وزیری. متن عربی همراه با ترجمه اردو است.
- منتخب میزان الحکمة، تلخیص سید حمید حسینی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، ۱جلد، وزیری.
- منتخب میزان الحکمة با ترجمه فارسی، تلخیص سید حمید حسینی، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۱ش، ۲ ج، وزیری. این مجموعه در یک جلد رحلی نیز به چاپ رسیده است.
- گزیده میزان الحکمة، تلخیص سید حمید حسینی، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۱ش،۱ جلد، وزیری. بدون متن عربی است.
- موسوعة میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۳ش، وزیری. تاکنون جلد نخست این اثر چاپ شده است و پیش‌بینی می‌شود به پنجاه جلد برسد.
- دانشنامه میزان الحکمة، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۴ش، وزیری. این اثر در واقع همان موسوعة میزان الحکمة همراه با ترجمه است و تاکنون سه جلد آن چاپ شده و پیش‌بینی می‌شود حدودا به ۱۰۰ جلد برسد.
پانویس
- ↑ نگاهی کوتاه به زندگی نامه آیةاللّه محمدی ریشهری، پایگاه اطلاع‌رسانی محمدی ریشهری.
- ↑ ری شهری، میزان الحکمه، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۱۴.
- ↑ نیکوییان، دانشنامه میزان الحکمه، ۱۳۸۴ش.
- ↑ کتاب میزان الحکمة اثر محمد محمدی ریشهری، سایت راسخون.
- ↑ ری شهری، میزان الحکمه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ ری شهری، میزان الحکمه،۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۶.
- ↑ ریشهری، میزان الحکمه، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۳۷۲۱.
منابع
- دانشنامه میزان الحکمه، نرگس نیکوبیان، مجله: کتاب‌های اسلامی، پاییز و زمستان ۱۳۸۴، شماره ۲۲ و ۲۳.
- نگاهی کوتاه به زندگی نامه آیةالله محمدی ریشهری، پایگاه اطلاع‌رسانی محمدی ریشهری، تاریخ انتشار: ۱۳۹۴/۱۱/۱۰.
- کتاب میزان الحکمة اثر محمد محمدی ریشهری، سایت راسخون، سه‌شنبه، تاریخ انتشار: ۶ اردیبهشت ۱۳۹۰ش.
پیوند به بیرون