تحنث

تَحَنُّث، سنّتی در میان برخی مردم حجاز پیش از اسلام که طبق آن، هر سال روزهایی را به گوشه‌گیری از جامعه و مراقبه نفس می‌پرداختند. از کسانی که به این عمل اهتمام داشته‌اند، عبدالمطلب و پیامبر اسلام(ص) پیش از بعثت بوده‌اند که هر سال در غار حِراء به خلوت و عبادت می‌نشستند.

معنای تحنث

حِنث به معنای شکستن قسم و نیز به معنای گناه است؛ اما وقتی در باب تفعّل استفاده می‌شود (تَحَنُّث) به معنای نفی حنث است و در نتیجه تحنث یعنی «دوری از گناه». به همین دلیل، برخی معنای تحنّث را تعبّد بیان کرده‌اند، یا به جای تحنّث، واژه‌های تعبّد و نُسک را به کار برده‌اند.

در اصطلاح

تَحَنُّث یک حالت روحی مانند اعتکاف بوده است که طی آن، فرد مدتی به خلوت و گوشه نشینی می‌رفته و به عبادت، مراقبت نفس و نیکوکاری می‌پرداخته است تا هم به سبب خلوت و انزوا از ارتکاب معاصی اجتماعی دوری گزیند و هم در آن حالت روحی و مراقبت، نوعی صفا و جلای نفس پیدا کند.

تحنث پیامبر(ص)

غار حراء، محل تحنث و عبادت پیامبر اسلام(ص)

بنابر روایتی از امام علی(ع)، پیامبر(ص) پیش از بعثت هر سال به حِراء می‌رفت و مدتی در آنجا می‌ماند. ایشان، بنا به سنّت قریش، هر سال یک ماه در حرا مجاور می‌شد و تحنّث می‌کرد و فقرایی را که پیش او می‌آمدند، اطعام می‌کرد و پس از آن به کعبه می‌رفت و هفت بار یا بیشتر به دور آن طواف می‌کرد و سپس به خانه بازمی گشت؛ این کار تا بعثت ادامه داشت. بنا بر روایتی از عایشه، نزد پیامبر(ص) چیزی محبوب‌تر از تنهایی و گوشه نشینی نبود. آن حضرت در غار حرا خلوت می‌کرد و شب‌هایی چند به تحنّث می‌گذراند، سپس به خانه نزد خدیجه برمی‌گشت و زاد و توشه‌ای برای مدتی دیگر برمی‌داشت. این برنامه تا زمان بعثت او ادامه داشت. برخی بین دو روایت جمع کرده و گفته‌اند که پیامبر اکرم(ص) پس از چند شب تحنّث که توشه‌اش تمام می‌شد، به خانه بازمی گشت و برای چند شب دیگر توشه برمی‌داشت تا اینکه یک ماه به پایان می‌رسید.

روایات، بیشتر بر این دلالت دارند که پیامبر(ص) به تنهایی به تحنّث می‌رفت؛ ولی در پاره‌ای اخبار اشاره شده است که خدیجه همراه او و ظاهراً تا محل تحنّث می‌رفت یا برای حضرت توشه و آب می‌برد؛ با این همه، از کلام امام علی(ع) پیداست که کسی جز وی شاهد تحنّث پیامبر و نزول وحی بر او نبوده است.

بنا بر پاره‌ای روایات، تحنّث پیامبر اکرم(ص) در غار حرا از ده سال قبل از بعثت و مصادف با سال ولادت علی(ع) آغاز شد. در این دوره، پیامبر ندا و نور غیبی و آواز سنگ‌ها و درختان را می‌شنید و پرده از دیدگانش کنار زده می‌شد. این امر ادامه داشت تا اینکه وحی بر او نازل شد.

پس از اسلام

پیامبر (ص) پس از بعثت، تحنّث را ـ که به گفته برخی احتمالا برای دوری از جامعه جاهلی و عادات و رسوم آن انجام می‌دادـ ترک کرد و پس از هجرت، هر سال یک دهه از ماه رمضان را در مسجد مدینه اعتکاف می‌کرد.

سابقه تحنث

از بعضی روایات برمی‌آید که پیش از اسلام، تحنّث در میان قُرَیش شناخته شده بود. طبق برخی گزارش‌های تاریخی، افرادی از قریش ماه رمضان را در حراء به تحنّث می‌گذراندند. آنان در این ماه راهی حراء می‌شدند، یک ماه در آنجا اقامت می‌کردند و به فقیرانی که نزد آنان می‌آمدند کمک می‌نمودند. در پایان ماه به مسجدالحرام آمده، کعبه را هفت بار طواف می‌کردند و سپس به خانه می‌رفتند. با توجه به کوچکی غار حراء و عدم شیوع این امر، قاعدتاً تنها شمار اندکی از قریش این کار را می‌کردند و به احتمال قوی، اختصاص به حُنَفا داشته است.

به گفته بلاذری، عبدالمطلب، نیای پیامبر(ص)، این سنّت را در میان قریش پایه گذاری کرد؛ اما ابن هشام تحنّث را استمرار سنّتی حنیفی دانسته است. به گفته وی تحنّث و تحنّف در عربی به یک معنی (حنیفیت) است و تحنّث از تبدیلِ ف به ث ساخته شده است.

چنانکه در بعضی از روایات آمده، عبدالمطلب، برای نخستین بار در غار حراء، ماه رمضان را تحنث گزید. چون ماه رمضان می‌رسید، وی به حراء می‌رفت و مساکین را غذا می‌داد. از آن پس دیگرانی چون ورقة بن نوفل و ابوامیه بن مغیره از او پیروی کرده و تا پایان ماه در آنجا می‌ماندند. شاید هم که آنها در یک نقطه مثل حراء جمع نمی‌شدند، اما در ماه رمضان بود که انزوا می‌گرفتند. این انزوای یک ماهه حاکی از احترام مردم به ماه رمضان بوده و شاید نشانه ریشه قدیم‌تر این عادت باشد.

در آستانه ظهور اسلام، چند تن از قریش که حنیف (جمع: حُنَفا) خوانده شده‌اند، از برخی عادات قوم خود مانند بت پرستی و خوردن مردار و خون و قربانیانِ بتها پرهیز می‌کردند، از جمله زید بن عَمرو بن نُفَیل که از مشرکان انتقاد می‌کرد و برای آنکه از آزار عموی خود، خطّاب بن نفیل، در امان بماند، به کوه حرا پناه می‌برد. با این همه، گفته می‌شود که تحنّث پیامبر(ص) نه پیروی از سنّت قریش بوده است و نه پیروی از روش حُنَفا.

بعضی مستشرقان تحنّث را از واژه عبری تِحِنُّت/ تِحِنُّث، به معنای «نیایش و عبادت فردی»، دانسته و هرگونه ارتباط میان تحنّث و تحنّف (حنیفیت) را انکار کرده‌اند و از این رو اساساً در تداول لفظ تحنّث یا رواج این سنّت در میان قریش پیش از اسلام تردید کرده‌اند؛ اما طبق روایات معتبر تاریخی تحنّث در میان قریش رواج داشته و حتی به گفته برخی نویسندگان تحنّث پیامبر (ص) امری کاملاً بی‌سابقه و غیرتقلیدی بوده است و بنابراین، نمی‌تواند برگرفته از واژه‌ها و یا سنت‌های عبری باشد.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• درآمدی بر مفهوم تحنث در سیره نبوی